جغرافیا و پایداری محیط
سال:1399 | دوره:10 | شماره:37 |تعداد مقالات:7

استفادة روزافزون از وسایل نقلیة موتوری یکی از پیامدهای شهرنشینی است که افزون بر بروز مشکلاتی همچون ترافیک و آلودگی هوا، موجب کاهش فعّالیت فیزیکی افراد و به تبع آن، سلامت عمومی جامعه خواهد شد. درنتیجه، یکی از مؤثّرترین راهکارهای مقابله با این چالش در دهه های اخیر، افزایش دسترسی افراد به انواع کاربری های شهری به وسیلة کاهش مسافت سفر یا اختلاط مناسب کاربری ها بوده است؛ بنابراین این چالش موجب شد تا پژوهشگران مختلفی در سراسر دنیا برای رفع این مشکل، در پی شیوه های نوین مدیریت شهری باشند. یکی از مهم ترین روش های افزایش دسترسی، اختلاط مناسب کاربری ها در مناطق شهری است. در نوشتار پیش رو با استفاده از سیستم اطّلاعات جغرافیایی به عنوان تحلیل گر مکانی و شاخص جینی به مثابة شاخص میزان عدالت در توزیع، برابری در توزیع کاربری های شهری در طول معابر محلّة ولیعصر، واقع در منطقة 6 شهرداری تهران محاسبه شده است. این تحلیل براساس تعداد کاربری های موجود در دهک های طولی هر معبر، میزان برابری در توزیع کاربری های هر معبر را با شاخص جینی برای معبر و محلّه بیان کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که محلّة ولیعصر با شاخص جینی 3/0 از برابری کمابیش مناسبی در توزیع کاربری ها برخوردار است. افزون بر این، مقایسة نتایج با یافته های دیگر مطالعات نشان می دهد که شاخص جینی هر محلّه می تواند نمایندة مناسبی برای اندازه گیری میزان اختلاط کاربری، قابلیت پیاده روی و دسترسی به زیرساخت های شهری و حمل و نقلی در سطح یک منطقة شهری باشد؛ همچنین به دلیل ماهیت عدالت محور، این شاخص می تواند درکنار دیگر فاکتورها در برنامه ریزی های منطقه ای یا شهری استفاده شود

توجه به آثار زیست محیطی در تولید محصولات کشاورزی می تواند درراستای مدیریت پایدار کشاورزی بسیار مفید باشد. شناخت رفتارهای زیستی در تولید آلاینده ها می تواند نقش مهمی در کاهش اثرات سوء آلودگی هوا داشته باشد. روش رگرسیون لجستیک به عنوان روش توسعه یافته خطی، به منظور پیش بینی آلودگی هوا به شمار می رود؛ تحلیل سری زمانی پارامترهای اثرگذار بر آلاینده های هوا و پرداختن به این موضوع که برای پیش بینی میزان آلاینده ها در یک گام زمانی جلوتر، به چه تعداد داده در زمان های قبلی نیاز است، مسیله ای است که کمتر بررسی شده است. هدف پژوهش حاضر آن است که با مدل سازی فرایند پنج آلاینده مهم شامل مونوکسید کربن، ازون، ذرات معلق با قطر کمتر از ده میکرومتر، دی اکسید گوگرد و دی اکسید نیتروژن در استان مازندران با استفاده از روش رگرسیون لجستیک و تحلیل سری های زمانی، میزان کارایی و انعطاف پذیری روش های به کار گرفته شده در مدل سازی و پیش بینی این آلاینده ها را بررسی کند. در نوشتار پیش رو، داده های هواشناسی از ایستگاه های رامسر، آمل، بابلسر و نوشهر و داده های آلودگی هوا از ایستگاه های گلوگاه، قایم شهر، ساری و کیاسر به صورت روزانه در نیمسال دوم 1396 و سال 1397 دریافت شده که میانگین آن ها در تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده است. نتایج نشان داد که NO2 و CO ایستگاه گلوگاه و O3 ایستگاه کیاسر و SO2، NO2 و CO ایستگاه های آلودگی ساری و قایم شهر به طور کامل با پارامترهای دما، رطوبت نسبی و سرعت باد ارتباط معنی داری دارند که بیانگر تاثیر این پارامترها در تغییر غلظت آلاینده های پیش گفته است؛ همچنین براساس الگوهای توابع یک متغیره معادلات رگرسیون ها، فرمول های معتبری برای تخمین روابط لجستیک بین آلاینده ها و پارامترهای هواشناسی استخراج شد که براساس آن، با داشتن پارامترهای هواشناسی در ایستگاه ها، به راحتی می توان میزان آلودگی منطقه را پیش بینی کرد.

توسعه شهری مبتنی بر ترکیب کاربری ها، رویکرد جدیدی برای نظم بخشیدن و استفاده بهینه از فضای کالبدی و همچنین دستیابی به پایداری به ویژه در فرایند بازآفرینی بافت های فرسوده ناکارآمد شهری به شمار می آید. هدف از پژوهش حاضر بررسی همبستگی بین کاربری ترکیبی و شاخص های پایداری در بافت های فرسوده ناکارآمد محلات است. در نوشتار پیش رو پس از ارزیابی میزان کاربری ترکیبی به وسیله مدل های آنتروپی، مقیاس دسترسی و آماره کانونی، با استفاده از تکمیل پرسش نامه و بهره گیری از نرم افزار اس. پی. اس. اس.، میزان پایداری بافت های فرسوده ناکارآمد و همچنین همبستگی میان کاربری ترکیبی و پایداری بافت های هدف پژوهش محاسبه شده است. یافته های پژوهش بیانگر آن است که میزان کاربری ترکیبی در محلات مورد مطالعه از توزیع یکسانی برخوردار نبوده و ازنظر پایداری نیز، تمامی بافت های فرسوده ناکارآمد، در وضعیت پایین تر از حد متوسط پایداری قرار داشته و ناپایدار به شمار می روند؛ همچنین یافته های بخش سوم پژوهش بیانگر آن است که بین میزان ترکیبی بودن کاربری های محلات و شاخص های پایداری (مشارکت، تنوع و غنای بصری) رابطه و همبستگی مثبت وجود دارد و برعکس، با افزایش کاربری ترکیبی، پایداری در شاخص های (همبستگی و تعامل اجتماعی، سرزندگی، دسترسی، سرسبزی، تعلق مکانی، امنیت، حمل و نقل، کیفیت مسکن و کیفیت محیط) کاهش یافته است. نتایج نهایی پژوهش نشان دهنده آن است که میزان ترکیبی بودن کاربری ها می تواند بر سطح پایداری بافت های فرسوده ناکارآمد در محلات تاثیرگذار باشد؛ اما ارتباط درونی شاخص های پایداری با همدیگر، نوع ترکیب و کیفیت کاربری های محدوده بافت فرسوده و بافت های اطراف، می تواند جهت های پایداری بافت های فرسوده ناکارآمد را مشخص کند.

تغییر کاربری سازندهای مارنی منطقه زاگرس منجر به تشدید فرسایش، رسوب، هدررفت رطوبت خاک، تشدید ریزگردها، گرمایش زمین و آلودگی منابع آب شده است. هدف از نوشتار پیش رو تهیه نقشه پراکنش سازندهای مارنی، شناسایی کاربری اراضی و فرسایش غالب آن ها در استان کرمانشاه بود. نقشه پراکنش سازندهای مارنی با استفاده از بررسی های میدانی و نقشه های زمین شناسی تهیه شد؛ سپس اشکال فرسایش در هریک از سازندها با استفاده از تصاویر ماهواره ای اسپات و بررسی میدانی مشخص شد، اما کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره ای مشخص شد. نتایج پژوهش نشان داد که در استان کرمانشاه هشت سازند مارنی به ترتیب مساحت شامل امیران، آغاجاری، گچساران، گورپی، تله زنگ، کشکان، پابده و میشان هستند که رخنمون آن ها 21/24% مساحت استان است؛ همچنین نتایج نشان داد که سه سازند امیران، کشکان و آغاجاری به دلیل شرایط توپوگرافی، حساسیت به انحلال و تغییر کاربری، آسیب پذیرترین سازندهای مارنی هستند. پدیده انحلال در مناطق جنگلی، مرتعی و دیم زارهای شیب دار دو سازند امیران و کشکان فعال تر بوده و در مناطق دچار تغییر کاربری، شخم در جهت شیب، زغال گیری و جاده سازی نامناسب، موجب تشدید فرسایش بین شیاری، شیاری و زمین لغزش شده است؛ همچنین این بررسی ها نشان داد که در نقاط کم شیب فرایند انحلال منجر به تشکیل بالاکند در شاخه های فرعی خندق ها به همراه افزایش ابعاد کانال های آن ها می شود. بیشترین مساحت منطقه قصرشیرین و ازجمله سامانه کشاورزی گرمسیری روی سازند آغاجاری گسترش دارد که در نقاط دچار تغییر کاربری و تخریب شدید پوشش گیاهی آن پدیده های انحلال، فرسایش خندقی و رسوب زایی تشدید شده بود. به طور کلی سازندهای مارنی منطقه زاگرس به دلیل شرایط کانی شناسی، مقدار زیاد رس و سیلت به همراه توپوگرافی غالب ماهوری نسبت به انحلال و انواع فرسایش و زمین لغزش حساس هستند که با تغییر کاربری عرصه های جنگلی و مرتعی، تخریب پوشش گیاهی و شخم در جهت شیب تشدید می شود.

در نوشتار پیش رو برای طراحی بادشکن بیولوژیک به منظور کنترل فرسایش بادی، از مدل انوی مت هدکوارترو برای تعیین سرعت آستانه فرسایش بادی از تونل باد استفاده شد. به منظور تعیین سرعت آستانه فرسایش بادی، نمونه های خاک پس از انتقال به آزمایشگاه در معرض هوا خشک و در تونل باد قرار داده شد؛ سپس با تنظیم سرعت جریان باد و با استفاده از دستگاه سرعت سنج، سرعت آستانه فرسایش بادی اندازه گیری شد. داده های مورد نیاز برای شبیه سازی با مدل انوی مت شامل موقعیت جغرافیایی منطقه، بافت خاک، متوسط حداقل و حداکثر دما، متوسط حداقل و حداکثر رطوبت نسبی، متوسط حداکثر سرعت باد و جهت باد است. براساس نتایج شبیه سازی، بادشکن های احداث شده با گونه های کهور پاکستانی و سیاه تاغ می توانند باعث ایجاد خرداقلیم در منطقه شوند. بدین صورت که بادشکن طراحی شده می تواند سرعت باد را تا حدود سرعت آستانه فرسایش در بادشکن سیاه تاغ و کمتر از آن در بادشکن کهور پاکستانی کاهش دهد. به طور کلی در داخل بادشکن کهور پاکستانی دمای هوا در ردیف اول بادشکن 12/36 درجه سانتی گراد و در ردیف آخر بادشکن به 78/34 درجه سانتی گراد کاهش یافته است؛ همچنین کمترین مقدار رطوبت نسبی در ردیف اول بادشکن، 52/28% بوده و در فاصله 8h تا 10h پشت ردیف اول بادشکن تا 11/33% افزایش یافته است. برعکس در داخل بادشکن سیاه تاغ دمای منطقه در ردیف اول بادشکن 67/34 درجه سانتی گراد بوده و در ردیف آخر بادشکن تا حدود 21/35 درجه سانتی گراد افزایش یافته است. بیشترین میزان رطوبت نسبی نیز در ردیف اول بادشکن 28/33% و در آخرین ردیف بادشکن به 31% کاهش یافته است؛ بنابراین بادشکن طراحی شده برای گونه کهور پاکستانی، مسافت بیشتری از اراضی پشت بادشکن را محافظت کرده، سرعت باد را تا مسافت بیشتری از بادشکن اولیه کاهش داده، به طور موثری بر میکرواقلیم منطقه تاثیر گذاشته و به عنوان بادشکن مناسب برای منطقه مورد مطالعه پیشنهاد می شود.

مناطق خشک و نیمه خشک جهان براثر عوامل انسانی و طبیعی، دچار تغییر و تخریب شدید شده است. این مناطق به علت دارابودن اکوسیستم های منحصربه فرد و منابع غنی، نیز مناطق مستعد ازنظر توسعه اقتصادی، نقش مهمی در کاهش بلاهای طبیعی و رفاه بشر دارند. در این راستا به منظور برآورد تاثیر فشارهای انسانی بر ظرفیت زیستی در شهرستان اصفهان در طول سال های 1379 تا 1398، شاخص فشار رد پای مصرف و شاخص فشار رد پای تولید با تکیه بر مفهوم رد پای اکولوژیک استفاده شد؛ همچنین به منظور برآورد فشارهای ایجادشده حاصل از رد پای مصرف و تولید پسماند (ورودی و خروجی) شاخص توزیع رد پای اکولوژیک ارزیابی شد. در پژوهش حاضر برای بررسی سطح امنیت اکولوژیک خدمت ذخیره کربن با شاخص رد پای اکولوژیک ادغام شد تا عملکرد اکوسیستم نیز به عنوان معیاری در ارزیابی ها لحاظ شود. نتایج نشان داد که باوجود نوسانات متفاوت در روند تغییرات شاخص فشار رد پای مصرف و شاخص فشار رد پای تولید در طول دوره مطالعاتی، به طور عمده این شاخص ها روند کاهشی داشته اند؛ افزون بر این، منفی بودن مقدار شاخص توزیع رد پای اکولوژیک نشان دهنده اثرگذاری بالاتر رد پای مصرف در تعیین شاخص امنیت اکولوژیک نسبت به رد پای تولید بوده است و با توجه به مدل تصمیم گیری، این شاخص در کلاس «ریسک بالا» قرار گرفته است. مقایسه ظرفیت زیستی با رد پای اکولوژیک نمایانگر کسری شدید اکولوژیک و امنیت اکولوژیک پایین در شهرستان اصفهان در طول مدت زمان مورد نظر است. نتایج به دست آمده از نوشتار پیش رو به سیاست گذاران و تصمیم گیران کمک خواهد کرد تا با توجه به ضوابط آمایش سرزمین، راهبردهایی همچون سناریوی کاهش رد پای اکولوژیک یا افزایش ظرفیت زیستی را اتخاذ نمایند.

تنوع زیستی درزمره مهم ترین شاخص های تنوع و پویایی اکوسیستم است. پرندگان به عنوان شاخصی کل نگر نشان دهنده تنوع زیستی اکوسیستم، مطلوبیت زیست گاه و سایر شرایط زیستی لازم برای هر گونه هستند؛ از این رو مطالعه روی پرندگان به ویژه پرندگان مهاجر، به مثابه یک شاخص کل نگر اهمیت خاصی دارد. با توجه به لزوم انجام مطالعات در این زمینه، نوشتار پیش رو با هدف بررسی مطلوبیت زیست گاه و شناسایی مهم ترین متغیرهای محیطی موثر بر پراکنش گونه غاز خاکستری به عنوان یک گونه مهاجر و شاخص در ایران صورت گرفت. با بهره گیری از 23 متغیر محیطی و با استفاده از 9 مدل موجود در بسته نرم افزاری بایومد تحت نرم افزار R پراکنش گونه در سه تیپ زیست گاهی زمستان گذران، تابستان گذران و جوجه آور و همچنین مکان های توقف شبیه سازی شد. نتایج نشان داد که مدل های مورد استفاده در مدل سازی پراکنش گونه از صحت بالایی در بررسی پراکنش گونه برخوردار هستند. به طور کلی، متغیرهای دما و بارش بیشترین اهمیت و متغیرهایی همچون پوشش گیاهی و فاصله تا جاده ها کمترین اهمیت را در پراکنش گونه غاز خاکستری در سطح ایران دارند. براساس نتایج به دست آمده، 91/15% از سطح ایران به عنوان زیست گاه های مطلوب گونه شناسایی شد که به میزان 95/15% با مناطق حفاظت شده هم پوشی دارد؛ بنابراین، روش استفاده شده در پژوهش حاضر به درستی زیست گاه های مطلوب گونه را شناسایی کرده و می تواند به عنوان روش مناسبی برای مدل سازی مطلوبیت زیست گاه گونه های مشابه استفاده شود که این امر از دیدگاه حفاظت و ارایه برنامه های جامع و کاربردی مدیریت حیات وحش امری بسیار ضروری است.