پژوهشنامه اورمزد
سال:1401 | دوره:- | شماره:58 |تعداد مقالات:15

در متن پیش رو، نخست، خواندن همچون کُنش، واکاوی شد؛ سپس مساله ی خواندن، به شیوه ی تحلیلی، بررسی گردیده و اضلاع گوناگونِ شبکه ی خوانش، کالبدشکافی و تشریح شده است. پس از پویه هایی در این شبکه، پرسش هایی که در هر خواندن باید بدان ها اندیشیده شود، بررسی و گزارش شده اند. همچنین بر این نکته تأکید شده که خواندن، یک کُنشِ اجتماعی است و بازخوردهای جامعه شناسی را در پی خواهد داشت؛ از این دید، بازاندیشی در باره ی کنشِ جامعه شناختیِ خواندن، موضوعی بسیار با اهمّیت است. زیرا، نخستین شرط کُنش خواندن از منظر جامعه شناختی، پذیرش باور و اندیشه ی دیگری و تمرینِ تحمّل و رواداری و دیدنِ توفیقِ دیگران است؛ در این چشم انداز، خواندن، سکوت برای نشنیدنِ صدای خود و شنیدن آوای دیگران است.

کلیله و دمنه یکی از کتاب های با ارزش در زبان و ادب فارسی است که شخص برزویه طبیب آن را از هند با ترفند های مختلف به ایران آورد. به روشنی نمی توان گفت که نویسندة این اثر بزرگ کیست ولی آنقدر اهمیت داشته که به برزویه طبیب اجازه نسخه برداری از آن را نداده اند و او بعد از مطالعه آن را حفظ می کرده و بر روی کاغذ می آورده است. کتاب کلیله و دمنه، آینة تمام نمای فرهنگ عامه است و حضور مردم با تمامی عقاید و آداب ورسومی که داشتنه اند. عناصر فرهنگ عامة این اثر گرانبها ما را با زندگی و نحوة سلوک ورفتار و کردار مردم زمان نصرالله منشی وشاید زمان های پیشین تر آشنا می کند. یکی ازمظاهر فرهنگ عامه که در کتاب کلیله و دمنه رخ می گشاید خرافات است که امروزه به اساطیر زنده و باور های عامیانه معروفند. قسمت هایی از کتاب «کلیله و دمنه» باور های پیشینیان را در مورد پدیده ها بازگو می کند؛ از این رو این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از ابزار کتاب خانه به بررسی آن باور های عامیانه مندرج در این اثر گرانقدر می پردازد.

بر اساس نظریه ی زبانشناسی ساختگرای یاکوبسن پیرامون نقش ارتباطی کلام بین مخاطب و گوینده، پیامی معنادار رد و بدل می شود که از طریق یک مجرای فیزیکی انتقال می یابد. از این الگوی ارتباطی می توان در تمامی کنش ها و روابط کلامی بهره گرفت. طبق نظریه ی یاکوبسن، ارسال پیام نیاز به زمینه ای دارد که این زمینه یا رمزی است یا در قالب کلام گنجانده می شود. این الگو ابتدا توسط اِفرات مطرح گردید سپس یاکوبسن نظریه ی او را تکمیل نمود، یاکوبسن این نظریه را در شش حیطه ی نقش فرازبانی، همدلی، ادبی، ترغیبی، ارجاعی و عاطفی بررسی نمود. قصیده ی مدحی یکی انواع پرکاربرد شعر در تاریخ ادبیات ایران زمین و شعر فارسی و به ویژه در سبک خراسانی است که هدف اصلی آن گزارش و بیان احساسات و عواطف گوینده و شاعر نسبت به ممدوح است. در این پژوهش که به شیوه ی توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از شیوه ی مطالعات کتابخانه ای و اسنادی صورت گرفته است، نقش ارتباطی زبان را در قصیده ای مدحی از عنصری را بر مبنای الگوی ارتباطی یاکوبسن مورد بررسی قرار داده ایم. نتایج بررسی در این جستار نشان می دهد که این قصیده به سمت محور هم نشینی و ترکیب گرایش دارد. در کنار گرایش به محور هم نشینی شاعر از فرایند انتخاب نیز استفاده کرده است بدین معنا که هر بیت هم بر روی محور افقی و هم محور عمودی کلام حرکت کرده است. بر این اساس عملکرد همتراز دو فرایند انتخاب و ترکیب بر روی محور جانشینی و هم نشینی در قصیده بسیار است و این مساله از یک سو سبب ایجاد نشان داری هم نشینی و به نوعی وضوح دردرک مفهوم و از سویی دیگر سبب ایجاد نشان داری جانشینی و به نوعی پیچیدگی متعادل و بسیار به جا در قصیده ی مذکور شده است.

سبک نگارش در هر نوشته ای در واقع ساختاری است که اختصاص به نویسنده دارد و دیگران هرچه قدر سعی کنند، نمی توانند از آن تقلید کنند و الگویی برای خود بسازند. در مورد سبک از گذشته تا کنون تعاریف گوناگونی ارائه شده است. این اصطلاح در حال حاضر در مورد روش هایی به کار می رود که از طریق بکاربردن فنون و مفاهیم زبان شناسی به مطالعه تحلیلی ادبیات می پردازد. همچنین زاویه دید، مسائل زبانی، چگونگی شخصیت پردازی و چند و چون جهت گیری درونمایه را تعیین می کند. در آثار صادق چوبک-خصوصاً سنگ صبور-که متفاوت ترین ساختار را دارند، دو سبک ویژه ای برجسته به نظر می آید: ناتورالیسم و جریان سیال ذهن. نگارنده در این مقاله کوشیده است با بررسی ساختار ادبی و زبانی رمان سنگ صبور، جلوه های مکتب ناتورالیسم و جریان سیال ذهن و همچنین خصوصیات سبک شناسی آن را نمایان سازد.

سرقت علمی زمانی شکل می گیرد که یک فرد، ایده، متن و یا طرحی از هر حوزه اعم از کتاب، فیلم، نقاشی، عکس، موسیقی و. . . را که حاصل فکر و تلاش فرد دیگری است به نام خود منتشر و یا بدون ذکر نام صاحب اثر از آن استفاده نماید. در ادوار گذشته به علت کم بودن تعداد نویسندگان و افرادی که نوشته ها را داوری می کرده اند؛ پیش گیری از کپی برداری کار دشواری نبود با این حال، باز هم چنین جرایمی دیده می شد. اما با رشد روزافزون دانش و فناوری در عصر حاضر، مسالة سرقت ادبی نیز سیری صعودی با شیبی بسیار زیاد را تجربه کرده است. در این مقاله به بررسی متن کتاب مکتب پایایسم و مقایسة با نسخه هایی از کتب مکتب اصالت کلمه می پردازیم تا مصداق ها و انواع انتحال ادبی و فلسفی آن مشخص شود. پژوهش حاضر با روش کاوش گری فلسفی (با هدف ابهام زدایی و شفاف سازی) به ارزیابی، مقایسه کردن و ارائة نمونه هایی از متون می پردازد. یافته ها نشان می دهد نویسندة کتاب مکتب پایایسم با بهره بردن از مفاهیم فلسفیِ متون کتاب هایی نظیر جنس سوم، چشم های یلدا و کلمه-کلید جهان هولوگرافیک-، جنبش ادبی 1400 (آنتولوژی فراشعرنویسان مولتی فونیک) و. . . همچنین با ایجاد کلیدواژه هایی ساختگی سعی در رد گم کردن انتحال های ادبی و فلسفی خود داشته اما نتوانسته از عهدة ایجاد تمایز، استقلال نوشتار، ارجاعات درون متنی-برون متنی و بکر بودن آن برآید در نتیجه کتاب مکتب پایایسم به عنوان یک شاخص برای معرفی یک نظریه یا جریان ادبی و فلسفی محسوب نمی شود زیرا شاخصه های آن برآیند سرقت علمی است.

یکی از پایه های تفکر فردوسی و از پرکاربردترین کلمات و مفاهیم در شاهنامه، داد است؛ چنان که برخی شاهنامه را «حماسة داد» نامیده اند. این تحقیق به تحلیلِ داد و بیدادِ پادشاهان در شاهنامه با تاکید بر تاثیرِ آن بر خشکسالی های پیاپی در فلاتِ ایران می پردازد. بنابراین تلاش خواهیم کرد به شیوه تحلیلی-توصیفی ضمن بررسی شاهنامه، به جایگاه داد و بیداد در شاهنامه و خشکسالی های پیاپی در فلات ایران بپردازیم. از نتایج این پژوهش آن است که معیار داد و بیداد در شاهنامه در دوره های مختلف متفاوت است؛ برای مثال گاه داد با ملاک دین سنجیده می شود، ولی عموماً در دوره های مخمتلف، معیار داد خود شاهان هستند چه به لحاظ روان شناسی، همه خود را بر حق می دانند. داد در شاهنامه (به ویژه با معیارهای امروز و به خصوص در بخش اسطوره ای شاهنامه) گاه مفهومی پر از پارادوکس و مطلب بسیار چالش برانگیزی است. وقوع سه خشکسالی بزرگ در شاهنامه، در زمان های زو، کیکاووس و پیروز نشان از موقعیت جغرافیایی خشک ایران در تمام ادوار دارد. وقوع خشکسالی در زمان پیروز و بارندگی پس از دعاها و نیایش های او، باعث شکل گیری جشن آفریجگان شد که در اصفهان متداول بوده است.

حسین منزوی از شاعران معاصری است که هم در غزل و هم شعر نیمایی و سپید و دیگر قالب های شعری طبع آزمایی کرده است، اما بیشترین شهرتش را مدیون غزل های پرمایه و تاثیرگذار خود است. منزوی یکی از سرآمدان غزل نو است. غزلیات وی مملو از مضامین عاشقانه است. مضامین سیاسی و اجتماعی شعر او نیز کم و بیش با عشق در هم آمیخته است. فاضل نظری نیز از شاعران معاصری است که در خلق مضامین نو و تصاویر بکر بسیار تواناست. نظری در غزلیاتش سه ضلع مثلثی را به نمایش گذاشته که عبارتند از: سبک عراقی، سبک هندی و سبک غزل امروز. استفاده از نمادها و نشانه های سبک هندی، ایجاد تصاویر نو و مضامین خالقانه و گرایش به طرز بیان حافظ از جمله هنرمندی های وی است. از آنجا که درون مایه ی غزل، یکی از عوامل برجسته ی شکل دهنده ی غزل است و جهت گیری شاعر یا نویسنده را نسبت به موضوع اثر نشان می دهد، در این مقاله سعی شده مضامین غزلیات این دو شاعر معاصر مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

یکی از موضوعات عمده ی شعر فارسی، عرفان است که از دیرباز، میان شاعران این مرز و بوم جلوه ای خاص داشته است و آنها با بهره گیری از افکار ناب عرفانی، اشعاری زیبا و دلنشین سروده اند. اگرچه در عصر حاضر، مضامین و مفاهیم عرفان کلاسیک ایرانی، که شاعران گذشته مانند حافظ و مولانا از آن استفاده می کردند، دیگر نمود پیدا نمی کند؛ اما از آن جا که عرفان جزء جدایی ناپذیر ادبیات فارسی است و شعر بهترین حوزه برای به تصویر کشیدن عواطف و افکار درونی شاعر است، می توان جلوه هایی از این مضامین را در اشعار این دوره هم مشاهده کرد. محمدرضا شفیعی کدکنی(م. سرشک) و طاهره صفارزاده از شاعرانی هستند که به دلیل انس با متون صوفیه و اشعار عرفانی، در سروده های خود از مباحث عرفانی بهره گرفته اند. البته میزان بهره گیری این دو شاعر نام آشنا، از موضوعات عرفانی یکسان نیست و در این میان م. سرشک از اهمیت بیشتری برخوردار است و در مجموعه ی «هزاره ی دوم آهوی کوهی» عمده ترین تأملات فلسفی و عرفانی خود را نمایان ساخته است. در این مقاله، به بررسی مضامین عرفانی، در اشعار این دو شاعر می پردازیم.

نجمه زارع یکی از زنانه ترین سراهای شاعران معاصر است که در سال 1361 آفریده شد و پس از 23 سال زندگی در سال1384 در اوج جوانی در یک عمل جراحی زیبایی آرمیده شد مرحوم مجموعه غزلیاتی دارد با عنوان «عشق قابیل است» که پس از مرگش در سال 1385 منتشر شده است. در این اثر ﺑ ﺎ ﺷ ﺎ ﻋ ﺮ ی روﺑ ﻪ رو ﻫ ﺴ ﺘ ﻴ ﻢ ﻛ ﻪ ﺑ ﺎ زﮔ ﻮ ﻛ ﻨ ﻨ ﺪ ه دردﻫ ﺎ ی ﺷ ﺨ ﺼ ﻲ و اﺣ ﺴ ﺎ ﺳ ﺎ ت زﻧ ﺎ ﻧ ﻪ ، فمنیسم و دﻳ ﮕ ﺮ اﻧ ﺪ ﻳ ﺸ ﻪ های اﻧ ﺴ ﺎ ﻧ ﻲ و ﭘ ﻮ ﻳ ﺎ است ﻛ ﻪ در واقع ﻣ ﻨ ﻌ ﻜ ﺲ ﻛ ﻨ ﻨ ﺪ ة دردﻫ ﺎ و دﻏ ﺪ ﻏ ﻪ های ﺷ ﺎ ﻋ ﺮ ی اوﺳ ﺖ . زبان شعر او زنانه و اﺳ ﺎ ﺳ ﻲ ترین ﺑ ﻦ ﻣ ﺎ ﻳ ﺔ ﺷ ﻌ ﺮ او زنانگی است که در واقع فمنیسم، حرکتی اجتماعی و فرهنگی است از سوی زنان که قصد گرفتن جایگاهی شایسته مطابق بااستعداد و دانایی خود دارند؛ این مقاله تلاش دارد با روش تحلیل محتوا برجستگی های زنانگی و فمنیسم را در شعر آن شاعر نشان دهد.

بی شک، فرهنگ واژه ها، فرهنگ نام های ایرانی، فرهنگ پاک و بی آلایش، گنجینه ی واژه های سره ی فارسی شاهنامه فردوسی است. شاهنامه سخن گران بهای فردوسی پربار از واژه ها، ترکیبات زیبا و دلنشین است این بار به سراغ واژه ی «فرهنگ و ترکیبات ساخته شده از آن » در این واژه نامه پارسی رفته ام. سخن از فرهنگ در اشعار فارسی به معنای گوناگون کاربرد دارد، توجه به دانش، علم و آموختن و آموزگاران است. به این وسیله سفره ی گسترده ی واژه «فرهنگ» را بیشتر بررسی و در برابر شاهنامه دوستان و شاهنامه پژوهان می گسترم که واژه ی فرهنگ در شاهنامه چه جایگاهی دارد؟

در فراخنای برگ های زرین این بهین نامه ی دانای توس، علاوه بر گزارش شورآفرین از کارزار و آوردگاه ها، در کنار شاهان پر آوازه ی پیشدادی و کیانی، پهلوانان نام آوری جای گرفته اند که بسیاری از آنان آیین های رادمردی، بخردی و جان بازی را به ما می آموزند. علاوه بر خوانش جداگانه از زندگی و مرگ این پهلوانان حماسه ساز که شاهنامه این حماسه ی بزرگ ملی به زیور نقش آفرینی و رویدادهای رزمی آنان زینت یافته است به نشانه هایی از اقتدار فردی و خاندانی آنان می رسیم که با پوششی ویژه وکارکردی خاص حماسه را با پیامی آمیخته به رمز و راز بیان می دارند. پیکره ای خاص که نقش پرچم آن هاست یا رنگ ویژه درپوشش و ادوات آن ها که با نام وننگ آن ها جفت و قرین گشته است و غالباً در صف آرایی جنگ ها به جلوه در می آید. کلاه ویژه، زره ویژه که از اقتدار فردی و قومی آن ها خبر می دهد. پوشاک، زیور و آلات جنگی، همگی نمودگر مظاهری از فرهنگ، ملیت ومذهب یک جامعه است که فرزانه ی توس با ساختاری اسطوره ای از آن بهره می جوید و این پیوستگی و پایداری فرهنگی و تاریخی را به معرض نمایش می گذارد. اگر فرهنگ و تاریخ ما امروز زنده، تپنده و پایدار است این تپندگی در گرو همین نامورنامه هزاره هاست که پاره ها را به یاره های نسل نوین خودآگاه، منتقل می سازد تا پیامش را بدور از تعرض و معاندان به گوش آگاهان برساند. پهلوانان حماسه ی ملی ماافزودن براین همبستگی خاندانی، میان گروه وگستره ی رزم یاران را نمایندگی می کنند وگاه باپوشش ویژه خودکارکردی خاص را نسبت به مرکزیت قدرت ایرانی به غیرایرانی ارائه می دهند. (مختاری1379: 129-46) بزرگ پهلوانانی چون کشواد وخاندانش، بهرام، زریر، سیاوخش و. . . که نابغه ی توس با پوشش خاص از رنگ، زنگ ها وآهنگ های تاریخ را درفضایی روشن وفسون بار با فر و فرزانگی ازجهان آرمانی-ایرانی خویش به دنیا ی کنونی ما می کشاند تا پیامی فراتر از نمودها را به مخاطب آگاه خویش منتقل سازد.

خوف ترس سالک است از پیش آمدن امری مکروه و یا از دست رفتن عملی پسندیده و رجا انتظار احسان داشتن از حق و تعلق باطن به تحقق امری مطلوب و محبوب در آینده. عقیده بیداران راه و عاشقان حق بر سه نوع خوف است: طبیعی (از خطوط اصلی نفس برای حفظ جان از حوادث) مذموم (خوف از برنامه ای که وقوعش حتمی است و انسان به هیچ وجه قدرت جلوگیری از آن را ندارد) ممدوح (خوفی در دنیا و آخرت به وجود آورنده امنیت باطن و آرامش فکر). خوف ثمره ایمان به خدا و رسول و معارفی چون حساب، عذاب و عقاب می باشد. مراتب رجا عبارتند از: مرتبه عوام (رجای در ثواب و امیدواری بنده به پاداش) مرتبه خواص (رجای در وسعت رحمت است و امیدواری سالک به بهره یابی از بخشایش او) رجای خاص الخاص (رجای در خدا و امید عارف به خدای و گسستن اوست از غیر خدای). از آثار رجا در انسان دوام مجاهده توسط اعمال و مواظبت بر اعمال در تمامی حالات و احساس لذت از رو به خدا کردن و بهره مندی از مناجات او و خشوع در تملق اوست.

با روی کار آمدن ارشیر بابکان و شکل گیری شاهنشاهی ساسانی، پیوندها و ازدواج های سیاسی درون خاندانی و بعضاً ازدواج ها با زنان غیرزردشتی به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی شکل جدیدی به خود گرفت. اهمیت نفوذ زنان در این دوره به حدی بود که در کتیبه ها، مهرها و فلزنوشته ها نقش آن ها به تصویر کشیده شد. با قدرت یابی خسروپرویز زنانی نظیر گردیه، ماریا و شیرین نقش مهمی در دربار پیدا کردند و جایگاه مهمی در تحولات سیاسی، نظامی، مذهبی و فرهنگی ایفا کردند. به گونه ای که این دو باعث رونق و رفاه مسیحیان در قلمرو ساسانی شدند. در اثر همین نفوذ بود که که عده ای از آن ها به دلاوری و سرکوب مخالفان پادشاه از یک سو، همانند گردیه و از دیگر سو باعث منازعات و کشمکش های درون خاندانی گردیدند. چنان که به دلیل حمایت شیرین از فرزندش، مردانشاه، برای جانشینی خسرو پرویز و شکل گیری اختلاف میان بزرگان و اشراف ساسانی نتیجه ای جز سرکشی و عصیان ولیعهد وی یعنی قباد دوم را به دنبال داشت که در پی آن خسرو دوم به دست فرزندش، شیرویه به قتل رسید. تحقیق حاضر در پاسخ به این پرسش که زنان دربار در تحولات سیاسی، مذهبی و اجتماعی دوره خسرو پرویز چه نقش و جایگاهی داشتند، مورد واکاوی قرار گرفت. رهیافت این پژوهش این است که زنان دربار خسرو پرویز، معشوقه های وی، به دلیل نزدیکی و جایگاهی که در نزد شاهنشاه ساسانی داشتند از یک سو باعث گسترش مسیحیت و تبعاً حمایت خسرو پرویز از آن ها شد و از دیگر سوی باعث منازعاتی در امر جانشینی پادشاه ساسانی گردید.

سعدی مهندس ومعمار بزرگ نثر فارسی، استاد و سرمشق تقلید ناپذیر غزل عاشقانه در شعر دری است و ممتازترین سراینده شعر تحقیقی وتعلیمی عرفانی در تمام اعصار شعر فارسی است. آخرین مظهر کمال در سراسر ادبیات ایران است. سعدی یک واعظ صوفی مشرب است که بعد از سالها از سفر در دیار غربت به شیراز باز می گردد. سعدی در شاعری نشان می دهد که دنیا را از دیدگاه عشق می نگرد، و آن را همچون معلم اخلاقی که انسان را در مسیر تکامل اخلاقی قرار می دهد همخانه می نماید تا سّر همزیستی را از طبیعت آموزش دهد. معلم اخلاقی که طرح تربیت و ارشاد نفوس را که تعلیم فلسفی است با نغمه ی چنگ جادویی شعر گره می زند و آن را در سراسر آفاق فکر و هنر به پرواز در می آورد. در این جستار تلاش می گردد تا ویژگیهای اخلاقی سعدی شیرازی متمایز گردد و باشیوه تحلیلی – توصیفی بیان شود.

شاهنامة فردوسی در شناساندن زنان با نقش آفرینی های گوناگون نقش مهمّی دارد. بنابراین وجود قهرمانان متعدّد زن با شخصیت ها و کارهای متنوع و نقش آفرینی هرای گوناگون باعث گردیده که بحث زن در شاهنامة فردوسی محور پژوهش هایی قرار بگیرد. هدف از این پژوهش بررسی نقش آفرینی های مثبت زنان در سه قلمرو حماسی، سیاسی و اجتماعی با روش توصیفی تحلیلی است. نتایج این پژوهش گویای آن است که اوّلاً نگاه فردوسی به زن یک نگاه انسانی است و از دیدگاه ایشان زن و مرد با هم مساویند. خلاف کسانی که معتقد هستند زنان شاهنامه نقش مهمّی در روند ماجراها ندارند می بینیم که زنان در عرصه های مختلف حماسی، سیاسی و اجتماعی خوش می درخشند و پا به پای مردان جلو می روند و حتّی در بعضی مواقع از مردان هم جلوترند. به طور کلّی زنان بخش پهلوانی شاهنامه نقش های موثرتری نسبت به زنان دو بخش تاریخی و اساطیری شاهنامه دارند.