سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1400 | دوره:14 | شماره:8 (پیاپی 66) |تعداد مقالات:12

زمینه و هدف: مثنوی کنزالمعارف اثر «محمدحسین ابن محمدجعفر» از آثار عرفانی و ارزشمند قرن سیزدهم هجری است. این اثر دارای 7078 بیت میباشد و در قالب مثنوی سروده شده است. در این پژوهش ضمن معرفی مختصری از نویسنده؛ «محمدحسین بن محمدجعفر» از شاعران (قرن 13 هجری) و معرفی اثر ارزشمندش مثنوی «کنزالمعارف»، به بررسی مختصات سبک شناسانه این اثر میشود. این کتاب ارزشمند تاکنون تصحیح و چاپ نشده و تنها نسخه باقی مانده آن با شماره 10-2156 در کتابخانه مجلس اسلامی قرار دارد. روش مطالعه: این پژوهش بر اساس روش توصیفی – تحلیلی انجام شده است. یافته ها: شاعر در این کتاب سعی دارد اندیشه های متعالی و عرفانی خود را که گویای توجه وی به مباحث اخلاقی، عرفانی، دینی و تعلیمی است، در قالب کلامی موزون و منظوم درآورد. نتیجه گیری: شاعر برای غنی کردن اشعار و اندیشه های خود از آیات و احادیث بهره جسته است. نکته قابل توجه این است که اصلا در اشعارش از هزل و کلمات رکیک استفاده ننموده است. کلام متین او با رعایت ادب و پاکیزگی سخن و لفظ درآمیخته و از این مجموعه، گنجینه و مخزنی پر از وعظ و نکات اخلاقی و تعلیمی ساخته است. او بارها در کتاب خود به داستانها، روایات دینی، حوادث تاریخی و اسلامی و شخصیتهای بزرگواری چون پیامبر اکرم و علی (ع) پرداخته و در کنار این مباحث آشنایی خوبی نیز به ادبیات فارسی و عربی دارد و به این داستانها و شخصیتها گاه اشاره میکند. بررسی سطوح فکری، زبانی و ادبی این اثر بیشک مسیر شناخت از تفکر و رویه علمی و ادبی این شاعر را برای علاقمندان و پژوهشگران هموارتر میکند.

زمینه و هدف: ادبیات بویژه شعر، از عناصر مهم فرهنگ یک ملت است. آداب و رسوم، باورها، اعتقادات و در یک کلام همه عادات اجتماعی انسان، دستمایه مضمون سازی شاعران است و برای شناخت این عناصر در دوره های مختلف، دیوان شاعران، بهترین منبع است که صادقتر از تاریخ، تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در خود بازتاب میدهد. حاجی محمدجان قدسی مشهدی (1056-990 ه. ق) از شاعران بزرگ و کمترشناخته شده سبک هندی و معاصر سلسله صفویه است که سیمای جامعه آن عصر در دیوان شعرش، جلوه درخشانی دارد. این نوشته با هدف دستیابی به سیمای جامعه ایرانی در دوره صفوی، دیوان این شاعر در موضوعات آیین تدفین و آداب سوگواری، اعیاد و جشنها، باورها و خرافات، بازیها و سرگرمیها، مجازات و شکنجه ها، و مشاغل به نگارش درآمده است. روش مطالعه: گردآوری مطالب و تنظیم آن در این پژوهش به روش کتابخانه ای است. شیوه انجام پژوهش نیز توصیفی-تحلیلی است. یافته ها: قدسی بصورت گسترده و متنوعی از مسایل و امور اجتماعی در راستای تصویرپردازی و مضمون سازی در اشعار خویش بهره برده است. نتیجه گیری: با مطالعه جامعه شناسانه دیوان قدسی مشهدی میتوان اطلاعات زیادی راجع به مسایل اجتماعی و فرهنگی عصر صفویه بدست آورد. در میان موارد بررسی شده در کلام او، نمود مشاغل و سپس آیین تدفین و سوگواری بیش از موارد دیگر است. این امر را میتوان ناشی از نمود پررنگ مشاغل در عرصه اجتماع در دوره صفویه نسبت به دوره های پیشین، و مرگ پسر جوان قدسی دانست.

زمینه و هدف: مدرنیسم یکی از مهمترین مکتبهای ادبیات داستانی معاصر است. مهمترین نقطه افتراق و جدایی مدرنیسم از مکاتب قبلی، بویژه ریالیسم و ناتورالیسم، خزیدن در دنیای درون است. نویسنده مدرنیسم بجای روایت کردن رویدادهای بیرونی، تحولات روحی روانی شخصیت اصلی داستان را رصد میکند و بنمایش میگذارد و با نقض ساختار روایی خطی و با استفاده از تکنیکهایی چون سیلان روایت و تکثر راوی، روایت را به کلافی درهم تنیده و پیچیده از خاطرات تبدیل میکند. در این مقاله مهمترین شگردهای مدرنیستی در مجموعه داستان «سمت تاریک کلمات» اثر حسین سناپور بررسی و تحلیل میشود. روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی است و داده ها بصورت کتابخانه ای گردآوری و سپس با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا، تجزیه و تحلیل شده اند. یافته ها: مدرنیسم بعنوان یک طرز فکر و مکتب، با تغییر در فلسفه و محتوای ادبیات، موجب ایجاد یک دیدگاه و جهان بینی نوین شد و دنیای تازه ای را به انسانها معرفی کرد. نسبی دانستن واقعیت، اصالت فرد، تغییر در اصول اخلاقی و گسترش پوچ انگاری از برجسته ترین دیدگاه های مدرنیسم بود که به ادبیات راه یافت. علاوه برآن تغییر در عناصر داستانی و شیوه های مختلف روایت، یکی دیگر از تغییرات ادبیات مدرن بود. مدرنیسم بنوبه خود روی نویسندگان ایرانی نیز تاثیر گذاشت و باعث بوجود آمدن آثاری در این زمینه شد. جریان داستان نویسی مدرن در ایران، در اواخر دهه شصت شکل گرفت. نتیجه گیری: در مجموعه داستان «سمت تاریک کلمات» نویسنده به گسستن نظم زمانی رویداد علاقه بسیاری دارد و روایت یک خطی در آن بندرت دیده میشود. این داستانها از تکنیکهای گوناگونی برای برهم زدن نظم و روایت خطی و علت و معلولی داستان و ایجاد گسست در داستان بهره برده اند. گسستهای روایتی گاه ازطریق نقل قول یا فصلبندی انجام میشود و گاه نتیجه بیماریهای روانی راوی یا سیلان ذهنی تداعی معانی اوست. گسست در راویتها گاه با استفاده از سیلان ذهنی و هذیانی، روندی تند دارد و گاه روند آن براساس تداعی معانی کند و آرام است. ابهام در این مجموعه داستان مقوله ظریفی است. شکل هذیانی و سیلانی داستانها، تغییرات سریع زاویه دید، آوردن تداعیهای ذهنی و اندیشه ها بدون مقدمه و توضیح در میان کنشها، ادغام یا اختلاط خاطرات راوی در یکدیگر و مشخص نبودن طرح روایت در میان سیل خاطرات، باعث ایجاد ابهام در داستانها شده است.

زمینه و هدف: یکی از مهمترین تجلیگاه های عشق، ادبیات و شعر است. در ادبیات فارسی واژه عشق اهمیتی ویژه دارد و در تفکر افلاطون نیز عشق از جایگاه والایی برخوردار است. بسیاری از شاعران سبک هندی درباره عشق، عاشقی، وصف معشوق و سختیهای عشق اشعار گرانسنگی سروده اند؛ به بیانی دیگر، در اکثر دیوانهای شاعران سبک هندی، عشق به نوعی بنمایه اصلی مضامین و موضوعات شعری میباشد. بر همین اساس نگارندگان این پژوهش برآنند تا به بررسی عشق در شعر شاعران دوره صفوی (صایب تبریزی، طالب آملی، نظیری نیشابوری، عرفی شیرازی و کلیم کاشانی) با تکیه بر افکار و تقسیم بندی افلاطون از عشق بپردازند. روش مطالعه: این پژوهش به روش توصیفی، و تحلیل محتوایی در اشعار شاعران عصر صفوی انجام شده است. یافته ها: افلاطون عشق را گاه اشتیاق دارا شدن خوبی و گاه تقاضای تملک زیبایی میداند، پس عشق افلاطونی نیازمند زیبایی و کمالات معشوق است و عشق او وجه انسانی دارد و نمیتواند وصف واجب تعالی باشد، ازاینرو در همه کاینات سریان ندارد. از طرفی این عشق پلی است برای تصاحب عشق حقیقی و زیبایی مطلق. نتیجه گیری: در اشعار شاعران صفوی نیز دیدگاه عشق افلاطونی دیده میشود. در نظر این شاعران عشق مجازی پایه و مقدمه رسیدن به عشق الهی و زیبایی مطلق است. بنابراین عشق آنان وجه معرفت شناسی نیز دارد. در نگاهی کلی شاعران سبک هندی در غزلیات خود به بازتاب عشق مجازی یا جسمانی توجه بیشتری داشته اند. در این زمینه از فراز و نشیبهای راه عشق سخن میرانند، از ارزشمندی و جایگاه بلند عشق، و همچنین از عاشق، درد و غم معشوق سخن میگویند و بر این باورند که عاشق جهت رسیدن به معشوق باید از امور دنیوی درگذرد. توصیفاتی که در زمینه عشق، عاشق و معشوق در اشعار این شاعران بیان شده است همسو با عقاید و آراء افلاطون میباشد.

زمینه و هدف: در دوره انقلاب اسلامی شاعران متعهد و ملتزم برای دفاع از ارزشهای انقلاب و ترویج افکار انقلابی بیان واقعیتها و انتقاد از مشکلات و بیان مسایل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی، اخلاقی، و اقتصادی دوران خود پرداخته اند که این اشعار به «شعر اعتراض» موسوم گشته اند. شعر اعتراض بعنوان جریان ادبی نوپا، نوعی شعر اجتماعی است و از بنمایه های شعر پایداری سرچشمه میگیرد. از میان شاعران زن، طاهره صفارزاده، سیمین بهبهانی، سپیده کاشانی و فاطمه راکعی از جمله زنان شاعر منتقد بشمار میروند؛ این پژوهش سعی دارد به بررسی درونمایه ها، شیوه های بیان، لحن و قالب اعتراضی در اشعار شاعران زن مشهور بعد از انقلاب اسلامی در حیطه های گوناگون (سیاسی، اجتماعی، مذهبی، اخلاقی، اقتصادی، فرهنگی و. . . ) بپردازد و وجه اشتراک و افتراق سروده های آنها را در این زمینه بررسی نماید. روش مطالعه: این جستار به شیوه توصیفی، تحلیلی، آماری و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. یافته ها: شاعران در انتقاد از معضلات کشور یا جامعه بشری از نگرشی واقع گرایانه و درعینحال فرامرزی برخوردارند؛ بطوریکه اشعار اعتراضی آنان بازتابی از شرایط اجتماعی سیاسی جامعه و زمان است و چنین اشعاری علاوه بر حضور فعال زنان شاعر در عرصه های سیاسی ادبی جامعه تاییدی است بر نظریه جامعه شناسی ادبیات که هنر را همواره از بسترهای اجتماعی و سیاسی متاثر میداند و درنهایت اینکه هدف شعر اعتراض، حفظ ارزشهای اسلامی، اصلاح نمودن جامعه و مبارزه با بی عدالتی است. نتیجه گیری: بیشترین بسامد بازتاب درونمایه های اعتراضی در اشعار طاهره صفارزاده و کمترین نمود آن مربوط به سپیده کاشانی است که به ترتیب در قالبهای سپید، نیمایی، غزل، رباعی و. . . در زمینه های سیاسی و اجتماعی سروده شده است که گاهی این اعتراضها جهانی (برون کشوری) و گاهی داخلی است که اعتراضهای نوع اول حول اعتراض به سیاستهای قدرتهای جهانی میچرخد و اعتراضهای درون کشوری مربوط به بی عدالتیهای موجود در جامعه است.

زمینه و هدف: «گاوخونی» یکی از رمانهای اسطوره ای معاصر است که موردتوجه اغلب منتقدان و نویسندگان آثار ادبی قرار گرفته است. استفاده از مفاهیم اسطوره ای میتواند به دو دلیل باشد؛ ارایه مفهومی زیباشناسانه و قابل درک از الگوهای اولیه انسانی که در حوزه خودآگاه نویسنده قرار دارد و همچنین برخورداری (نهانبینی) ازلی نویسنده که باعث میشود هنرمندان بطور ناخودآگاه به مصداقهای کهن الگویی و اساطیری توجه کنند و آنها را در آثارشان بکار برند. این مقاله در پی آن است که با بهره گیری از نقد اسطوره شناسی به ارایه مفاهیم اسطوره ای اثر چه در قالب خودآگاه نویسنده و چه در قالب ناخودآگاه وی بپردازد. روش مطالعه: این تحقیق با استفاده از جمع آوری و تهیه کتب و مطالب موردنیاز به روش توصیفی-تحلیلی به تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته است. نگارندگان پس از مطالعه و بررسی به استخراج موارد موردمطالعه پژوهش در میان آثار مذکور پرداخته و آنها را طبقه بندی کرده و داده های حاصل از پژوهش را مورد بررسی قرار داده اند. یافته ها: جعفر مدرس صادقی با علم به مباحث اسطوره شناسی، درجهت غنا بخشیدن به موقعیت، شخصیتها، موضوع و پیرنگهای مستتر در رمانش بصورت خودآگاه از برخی عناصر و مفاهیم اسطوره ای بهره برده است. از عناصری که در این رمان کارکرد اسطوره ای دارند میتوان به این موارد اشاره کرد: اسطوره آب در خویشکاریهای مادینگی، اسطوره باروری، رجعت به مرحله زهدانی، مرگ و تولد دوباره، جاودانگی و همچنین اسطوره پدرکشی یا تمایلات ادیپی. نتیجه گیری: کشف مفاهیم و مولفه های اسطوره ای در رمان گاوخونی سبب میشود علاوه بر درک پیرنگ اصلی رمانها، پیرنگ فرعی و حذفی آنها نیز آشکار و هدف نویسنده از طرح این شیوه از پرداخت داستانی مشخص شود. دو پیرنگ اصلی و حذفی در این رمان وجود دارد. پیرنگ اصلی که در خوانش اولیه بدست می آید و پیرنگ حذفی که در خوانشهای بعدی مشخص میشود، نشان دهنده آشفتگیهای درونی شخصیتها ست و اعمال و کنشهای آنان نیز تحت تاثیر این پیرنگ حذفی در داستان قابل توجیه است.

زمینه و هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی جهانهای متن در داستان «قضیه آقابالا و اولاده کمپانی لمیتد»، اثر صادق هدایت براساس انگاره جهانهای متن ورث (1999) در رویکرد شعرشناسی شناختی انجام گرفته است. این رویکرد پل جدیدی است که دنیای وسیع ادبیات را به علم زبانشناسی متصل میکند. روش مطالعه: داده ها به روش کتابخانه ای از متن داستان مذکور گردآوری شده و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته اند. نگارندگان در پی آن هستند که نشان دهند از این رویکرد چگونه میتوان درجهت شناخت لایه های زیرین کلام نویسنده بهره برد و اینکه هدایت در این داستان از انگاره جهانهای متن برای پیشبرد داستان چگونه و به چه میزان بهره برده است. یافته ها: این اثر هدایت در زمره آثار طنز اوست. بطور خاص، طنز هدایت طنزی است تلخ و نمیتوان بطور یقین ادعا کرد که مخاطب طنزش دقیقا چه شخص یا اشخاصی هستند، و مقاصد و اهداف خود را نه صراحتا، بلکه در طنز و با بهره گیری استادانه از اصول طنزنویسی بیان میکند. نتیجه گیری: از انگاره جهانهای متن برای شناخت لایه های پنهان داستان و ذهن نویسنده میتوان بهره برد. هدایت در بین عناصر جهان ساز از زمان «گذشته ساده» در بین زمانها، عنصر «خانه» در بین مکانها، و از بین گزاره های نقش گستر از عنصر «روایی» و از بین جهانهای زیر شمول از «جهان معرفت شناختی» بیشترین بهره را برده تا سبب نفوذ کلامش در ذهن و روح مخاطب شود.

زمینه و هدف: بلاگردانی یکی از باورهای عامیانه است که از دیرباز در میان ایرانیان بعنوان شیوه ای برای دفع بلاها و پیشگیری از آسیبهای واقعی یا ذهنی رواج داشته است. برای دفع شر، چشم زخم و بلا از ابزارهایی چون طلسم، تعویذ، گیاهان خاص، سنگها و. . . استفاده میشود. قربانی کردن حیوانات نیز راه دیگری برای بلاگردانی است. مقاله حاضر در پی نشان دادن باورهای عامیانه در شخصیتهای زن برخی آثار داستانی علی محمد افغانی است. روش مطالعه: این مقاله با تحقیق بنیادی بر پایه مطالعات کتابخانه ای به روش توصیفی تحلیلی با هدف افزودن بر دانش مردم شناسی موجود در آثار علی محمد افغانی انجام شده است. یافته ها: در رمانهای این نویسنده، زنان برای دفع آسیبها و بلاها از خود و بستگان، از این ابزارها و شیوه ها بسیار استفاده میکنند؛ همچنین گاه با مراجعه به اشخاصی چون رمال و جنگیر و. . . درصدد دور کردن آنچه که بعنوان بلا یا شر تشخیص میدهند، برمی آیند. نتیجه گیری: علاوه بر مولفه های بلاگردانی در آثار علی محمد افغانی، تصویری روشن از جامعه و باورهای آن و همچنین آداب و رسوم ایرانیان از دیرباز تاکنون، چگونگی برخورد آنان با رنجها و مسایل روزمره و همچنین پایین نگهداشتن سطح فکری و فرهنگی شخصیتهای زن در کنار تفکرات مردسالارانه، بچشم میخورد. زنان در رمانهای افغانی از تبعیض جنسیتی زیادی رنج میبرند، ازاینرو با توسل به باورهای کهن که ریشه بسیاری از آنها از کهن الگوها و اسطوره های ایران و جهان سرچشمه میگیرد، راهی برای گریز از ناکامیهایشان مییابند تا بدین وسیله جایگاه متزلزل خویش را در خانواده و جامعه تثبیت کنند.

زمینه و هدف: برغم تعداد نسبتا زیاد زنان شاعر شبه قاره، اشعار آنها کمتر بعنوان هویتی مستقل در تاریخ ادبیات و مباحث سبک شناسی و نقد ادبی درنظر گرفته شده است و از اکثر زنان شبه قاره تنها مطالبی کلی درباره زندگی و شیوه شاعری آنان، و حتی گاه بدون ذکر ابیاتی از آنان در تذکره ها بیان شده است. این پژوهش بر آن است ضمن معرفی زنان شاعر پارسی گوی شبه قاره در عصر مغولان و تیموریان، به بررسی سبک شناسی اشعار آنان بپردازد. روش مطالعه: این مقاله براساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده است. یافته ها: تذکره نویسان از 54 شاعر زن در شبه قاره یاد میکنند که برخی از آنان از منسوبان به دربار هستند. از میان این شاعران تنها از زیب النساء متخلص به «مخفی» دیوانی شامل بیت برجای مانده است و تعداد اشعار باقیمانده از زنان شاعر شبه قاره (با احتساب ابیات دیوان زیب النساء: 4025 بیت) بالغ بر 4218 بیت است. البته برخی از این ابیات در تذکره ها، به دو بانوی شاعر نسبت داده شده است. نتیجه گیری: از منظر فکری، بعلت بسامد بالای قالب غزل در اشعار شاعران زن شبه قاره، موضوع عشق و متعلقات آن در رتبه نخست قرار دارد و موضوعاتی مانند عرفان و توصیف نیز در اشعار آنها دیده میشود. از موضوعات مهم و بدیع فکری در اشعار این شاعران، تاکید تذکره نویسان بر مشاعره و بدیهه سرایی زنان و شکایت از پیری همسرانشان است. از منظر زبانی و ادبی، اشعار زنان شاعر شبه قاره، فاقد جلوه و نوآوری است و بر پایه تقلید استوار است. زبان شعری در اشعار زنان شبه قاره، زبانی مردانه، تقلیدی، تکراری و فاقد تشخص شعری است. مباحث اشعار حسی و عاطفی زنانه است و نوجویی، دید انتقادی به جامعه و اشاره به جنسیت و زندگی شخصی در اشعار آنان نمود چندانی ندارد و تقلید و تتبع از شاعران پیشین، باعث تکرار تصاویر و عدم خلاقیت و آفرینش هنری در شعر آنان شده است.

زمینه و هدف: گاهی شاعر برای تایید اهداف غزل، در میانه آن داستانی را هم روایت میکند که بدین نوع ادبی، غزل-داستان اطلاق میگردد. در این گونه شعر، سخنور مانند داستان سرا به بازنمایی یک حادثه و ماجرا میپردازد و برای روایت لحظه های عاطفی از شگردهای داستان پردازی بهره مند میگردد. از نخستین روزهای ظهور شعر فارسی، روایت ازجمله موضوعاتی بود که در شعر بکار میرفت و آمدن داستان در میانه غزل، به ظاهر نخست در شعر عطار و پس از آن در غزلهای دیوان کبیر مولانا کاربرد فراوان داشته است. ازجمله ویژگیهای فخر الدین ابراهیم همدانی مشهور به عراقی (688-610) در گستره غزلسرایی، بیان داستان و روایت لحظه های عاطفی و ناب در میانه غزلهاست. در این مقاله سعی گردیده است شیوه های برجسته بیان داستان در غزلهای «عراقی» طبقه بندی و توصیف و تحلیل شود تا خواننده با اهداف و انگیزه ها و ساز و کار ذهنی شاعر آشناتر گردد. روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی-تحلیلی با رویکرد ادبیات داستانی و روایت شناسانه، و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و براساس تحلیل محتوا است. یافته ها: از مجموع 303 غزل در کلیات دیوان عراقی تصحیح سعید نفیسی (1377)، 97 غزل-داستان شناخته شد که نسبت به کل غزلیات شاعر، حدود یک سوم غزلهای وی را شامل میشود. تعداد 18 مورد از این گونه، به غزلهایی اختصاص دارد که عنصر برجسته آنها «گفتگو» است و 33 مورد به غزل-داستانهایی اختصاص دارد که مبتنی بر «حکایت» است. نتیجه گیری: غزل-داستانهای عراقی از نوع داستان کوتاه و با زبانی ساده و مناسب با حالات عاشقانه و عرفانی بیان شده اند که در آنها یا تنها عنصر «گفتگو» غالب است، یا به توصیف حالات خود و معشوق میپردازد و یا گزارشی از واقعه ای روحانی را بازگو و بازنمایی میکند. عراقی با آگاهی از این موضوع که فضای غزل مناسب داستان پردازی نیست و محدودیتهای خاص خود را دارد، در غزل-داستانها به حاشیه پردازی مشغول نشده و با زبان ساده و موجز داستان را خلاصه و میان خواننده با داستان ارتباط مستقیم و موثر برقرار کرده است.

زمینه و هدف: پژوهش حاضر پیرامون جایگاه عرفان در ادبیات منظوم دفاع مقدس انجام گرفته است. هدف اصلی پژوهش، پاسخ دادن به این پرسش است که، در ادبیات منظوم دفاع مقدس از اصطلاحات و تعالیم عرفانی استفاده شده است یا خیر؛ در صورت استفاده، نحوه استعمال شاعران از اصطلاحات عارفانه چگونه بوده است؟ روش مطالعه: این پژوهش از نوع نظری است، با تکیه بر تحلیل کیفی محتوا. روش گردآوری داده ها کتابخانه ای است که بر پایه مطالعه کتابها و مقاله های مرتبط به موضوع، با استفاده از شیوه یادداشت برداری، داده های موردنیاز را بدقت از منابع، استخراج و ارزیابی کرده است. یافته ها: از میان اشعار بررسی شده، آنهایی که دارای رویکرد عارفانه بوده اند، استخراج گردید و براساس آن، مشخص شد که شاعران دفاع مقدس اغلب در شعر خود از تعالیم و اصطلاحات عرفانی بهره برده اند، همچنین شاعران به عرفان عملی و نظری توجه داشته و موضع گیری متفاوتی در برخورد با عرفان اتخاذ کرده اند. نتیجه گیری: آنچه رهاورد این پژوهش است، قطعیت پیوند بین عرفان و مفاهیم آن با ادبیات دفاع مقدس (شعر) است و نیز، این نکته که تنوع دیدگاه و تنوع استعمال در ارتباط با عرفان، توام با شدت و ضعف، در اشعار شاعران مشاهده شده است.

زمینه و هدف: سلوک را میتوان مهمترین رکن تصوف و عرفان و وجه تمایز آن از دیگر نظامهای دینی و معرفتی دانست. وجود طرحهای متنوع و اختلاف در کیفیت سلوک در سنتهای گوناگون عرفانی، علاوه بر وجود نظامهای تربیتی، متاثر از نگاه هستی شناسی حاکم بر آن مشرب عرفانی است. ازاینرو جایگاه خدا و انسان و کیفیت رابطه این دو در هر نظام معرفتی و هستی شناسی، سلوک خاص خود را الزام و تبیین میکند. هدف این پژوهش عبارتست از تحلیل و بررسی مبانی سلوک در کتاب مقالات در پیوند با نگاه هستی شناسی شمس که در این پژوهش از این مبانی با عنوان «بایدها و نبایدها» تعبیر شده است. روش مطالعه: این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. محدوده و جامعه مورد مطالعه، مقالات شمس تبریزی، به تصحیح محمد علی موحد است که توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است. یافته ها: شمس تبریزی از صوفیان تاثیرگذار سده های میانه، بعنوان عارفی مبتکر و خلاق در باب موضوعات انسان شناسی، خداشناسی و هستی شناسی، در بسیاری از موارد و من جمله سیر و سلوک دارای اندیشه های نو و بدیعی است که با توجه به تاخر زمانی در شناخت وی و اندیشه هایش، ضرورت توجه بیشتری را میطلبد. بررسیها نشان داد از دیدگاه شمس، انسان از جایگاه حقیقیش، به عنوان خلیفه الله دور افتاده با انجام اعمال و پرهیز از مواردی در قالب سلوک میتواند این جایگاه را بازیابد. نتیجه گیری: نتیجه این پژوهش گویای این است که بایدها و نبایدهای سلوک در مقالات شمس، پیوندی آشکار با نگاه هستی شناسی وی دارد، و مجموعه آنها در قالب دو گزاره قابل تقسیم بندی هستند: 1-آنچه که بیرون و در زندگی مادی سالک باید بدان توجه کند (سلوک انسان در جامعه) 2-آنچه که در دل و اندیشه سالک باید اتفاق افتد (سلوک درونی). در مورد اول، آنچه بیشترین اهمیت را دارد، احساس نیاز درونی و رابطه مبتنی بر عشق و شناخت حجاب است و درمورد الزامات بیرونی که سالک باید بدان توجه کند، انتخاب پیر بیشترین اهمیت را دارد.