آینه پژوهش
سال:1400 | دوره:32 | شماره:4 (پیاپی 190) |تعداد مقالات:15

در کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی (ره) در قم، نسخه ای کوچک از قرآن کریم، حاوی دو جزء هشتم و هفدهم به خط کوفی مشرقی هست که در انتهای آن، امضایی منسوب به ابن بواب در سال 392 هجری آمده است. بر پایه این انجامه، برخی نسخه مذکور را به خط ابن بواب (م 413 ق) دانسته اند. این مقاله نشان می دهد که هرچند این انتساب نادرست، و انجامه نسخه جعلی و الحاقی است، اما خود نسخه بسیار کهن و متعلق به اوایل سده پنجم هجری است. در آغاز اجزای مختلف این قرآن در کتابخانه های مختلف، نام ابوسعد محمد بن الحسین بغدادی (م 439 ق) از وزیران آل بویه در بغداد ذکر شده، و احتمالا همین شخص آمر به کتابت این قرآن یا مالک آن بوده است. نویسنده در این مقاله، دیگر پاره های باقی مانده از این قرآن 30 پاره در کتابخانه ها و موزه های ایران و جهان را در کنار هم گرد آورده و به بررسی کامل آنها از جهت متن، رسم المصحف، قرایت، و مانند آن پرداخته، و در پایان مقاله، دیگر قرآن های کوفی مشرقی را معرفی کرده که از حیث خط مشابه با قرآن ابوسعد بغدادی اند.

بیاض شماره 2854 کتابخانه شهید علی پاشا (استانبول-کتابخانه سلیمانیه) مجموعه ای است شامل مطالب منظوم و منثور که آن را قطب الدین یحیی بن علاءالدین محمود زنگی عجم قلندرکرمانی در حدود سال 786ق. تدوین و کتابت کرده است. یکی از فواید مترتب بر این بیاض، وجود اشعار نویافته ای از سرایندگان پارسی گوی است، بویژه سروده هایی از شاعران معاصر جامع و کاتب بیاض که بیشتر در کرمان و شیراز می زیستند.

مجموعه «اجوبه المسایل المهناییه» از جمله مجموعه های فقهی است که دربرگیرنده پرسش های مهنا بن سنان علوی حسینی و پاسخ های علامه حلی به این پرسش هاست. نویسنده در نوشتار حاضر، کنکاشی در نوع پرسش ها و پاسخ ها در مجموعه فقهی مذکور داشته و به اجمال، از پرسش های اجتماعی و مدنی این مجموعه، سخن به میان آورده است.

مقاله حاضر گزارشی از فعالیتهای میراثی استاد دکتر مجتبی مینوی است. نویسنده در این مقاله تلاش نموده ضمن طبقه بندی این فعالیتها در حوزه فهرستنگاری، تهیه میکروفیلم، تصحیحات متون کلاسیک و مقالات و یادداشت های او در این حوزه به معرفی و سابقه این نوع فعالیتها توسط ایشان بپردازد. در پایان بر اساس سندی نویافته فهرست کتب عکسی که توسط مرحوم مجتبی مینوی در سال 1331ش. تحویل کتابخانه ملی شده است بازخوانی، تصحیح و ارایه شده است.

در میان عقاید و آداب کلبیان یونانی و پاشپتیان از فرق شیوایی هند مشترکاتی قابل توجه است که محققان از آنها یاد کرده اند. گاهی می توان مانند این عقاید و آداب را در بین ملامتیان نیز یافت. این نوشته، ضمن شرح مختصر این مشترکات، دعوتی است به تحقیق درباره تاثیر احتمالی عقاید این فرقه هندی بر ملامتیه و قلندران نخستین.

ابوتمام حبیب بن اوس طایی یکی از بزرگ ترین شعرای عرب و پرچم دار شاعری و یگانه عصر خویش در استحکام استعمال الفاظ، زیبایی و فصاحت شعر و نیکویی اسلوب آن بود. بسیاری از ابیات دیوان ابوتمام به مثل سایر تبدیل شده و در زبان مردم جاری گشته و به کتب مختلف راه یافته و جزو شواهد لغوی، صرفی، نحوی، بلاغی و شعری نویسندگان بزرگ شده است. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده است، مذهب ابوتمام است که تاکنون محل بحث و اختلاف میان محققان بوده است، لیکن در اینجا با توجه به اشعاری که از ابوتمام در خلال سه قصیده یافت شده درحالی که بعضی از آنها قبلا از دیوان وی حذف یا تحریف شده بود، می توان به مذهب شیعه امامیه وی پی برد. مقاله حاضر در پی انتشار کتاب سه چکامه ولایی از ابوتمام طایی ارایه می شود که در آن سه قصیده فوق از روی 11 نسخه خطی تصحیح و شرح شده است و در انتهای مقاله تصویر برخی نسخ خطی مربوطه جهت استناد بیشتر اشعار ارایه شده است. تلاش نویسندگان برآن بوده تا خلاصه ای از مهم ترین نکات ارایه شده در کتاب درخصوص مذهب شیعه امامیه ابوتمام را در این مقاله گردآوری و ارایه نمایند.

هدف نویسنده از نگارش مقاله پیش رو، واکاوی فعالیت های علمی-پژوهشی محمدابراهیم آیتی است. وی در راستای این هدف، پس از بیان زندگینامه مختصری از این پژوهشگر، دیدگاه شخصیت هایی چون پروین گنابادی، ایرج افشار، مرتضی مطهری، علی اکبر غفاری، و ابوالقاسم گرجی را در مورد آیتی بیان می دارد. نویسنده در نهایت، نوشتار را با ذکر نام برخی از کتب ترجمه ای آیتی از قبیل کتاب آیینه اسلام، تاریخ یعقوبی، افکار جاوید محمد، و جهان در قرن بیستم، به پایان می رساند.

نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد معنای واژه « خمار » را در مصرع « صوفی نپسندند که خمار نباشد » بررسی کند. وی در راستای این هدف، دیدگاه برخی از شارحان اشعار سعدی را پیرامون واژه «خمار» و معنای مصرع، بیان می دارد و در ادامه، به بیان دیدگاه خود می پردازد.

این مقاله به بررسی رساله ای کلامی می پردازد که به غلط به شریف مرتضی (د: 436 ه‍ . ق/ 1044 م) دانشمند امامی، نسبت داده شده است. رساله مزبور پرسش از فاعلیت انسان را در نسبت با تقدیر الهی و جبر به بحث می گذارد و از دیدگاه هایی دفاع می کند که تا اندازه زیادی مشابه نظرگاه های شناخته شده سید مرتضی است. با این وصف، رساله، خصایصی نیز دارد که با کلیت دستگاه کلامی شریف مرتضی ناسازگار است. افزون بر این، پرسشها و ملاحظاتی سبک شناختی و کتاب شناختی نیز در باب این رساله قابل طرح است که در مجموع، دلیل موجهی بر ضد اصالت و صحت انتساب اثر به شریف مرتضی بشمار می آید. با این همه، و با وجود اینکه رساله یادشده بارها در جهان اسلام به چاپ رسیده است، هیچ کس متذکر این انتساب غلط نشده است. این رساله، به معنای دقیق کلمه، تصویر غلطی از بسیاری از دیدگاه های شریف مرتضی ارایه می کند و گاه، ارکان اصلی نظام کلامی او را متزلزل می نماید. نویسنده رساله، مفاهیم اخلاقی را، پیش از استدلالهای عقلی، بر بنیاد احکام و نصوص دینی بنا می نهد، همو بر اخبار آحاد اعتماد می کند، مرجعیت اصحاب پیامبر [ص] را می پذیرد، و اسماء و صفات خداوند را از وحی برمی گیرد. چنین دیدگاه هایی، که آشکارا برخلاف نظرگاه های سید مرتضی است، روی هم رفته، تا حد زیادی به نظریات غیر امامیان نزدیک تر است و به آسانی می تواند متعلق به نویسنده ای معتزلی باشد.

ملارجبعلی تبریزی یکی از حکمای عصر صفوی است که در مدرسه فلسفی اصفهان به فلسفه ورزی پرداخته است. او و شاگردانش را می توان مدرسه ای جدا از مدرسه میرداماد و ملاصدرا دانست که آرا و نظرات خاص به خود را دارند که در اغلب آنها با مدرسه میرداماد و ملاصدرا مخالف اند. موضوع این مقاله بررسی چند اثر درباره تبریزی و سه اثری است که تا به حال از او منتشر شده است. آثاری که درباره تبریزی مورد بررسی قرار می گیرد یکی در قالب کتاب و چند اثر دیگر در قالب مقاله، پایان نامه و مدخل منتشر شده اند. روش این مقاله کتابخانه ای است و با توصیف و نقد همراه است. نتیجه اجمالی که این مقاله می گیرد این است که تا به حال در قالب کتاب، پژوهش درخور توجهی که تمام آرا تبریزی را دربرگرفته باشد تالیف نشده و در مقاله ها و مدخل ها نیز جز چند مورد معدود اثر قابل توجهی تولید نشده است.

در این مقاله نشان داده خواهد شد که کتاب کتاب آرایی نسخه های هنری دوره قاجار: با استنباد به نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، تالیف دکتر حبیب اله عظیمی کتابی است در بخش مبانی نظری و علمی خود آشفته، و در بخش معرفی نسخه ها مغلوط و مشحون از خطاهای ریز و درشت. کثرت این خطاها نشان می دهد در شایستگی نویسنده برای انجام این پژوهش تردیدهای جدی وجود دارد و نتیجه نهایی پژوهش (؟ ) او در بخشهای مختلف مشتمل است بر ایرادات و اشکالاتی همچون: ذکر سخنان متناقض و متضاد در بخش مبانی نظری و علمی، عدم توجه به پیشینبه پژوهش، استفاده از منابع دست چندم، خطا در انتخاب و تاریخ گذاری نسخه ها، عدم تشخیص نسخه های مجعول و استنباد به آنها، ادعاهای ناسازگار با موازین علمی، داوری درباره نسخه ها بدون رویت اصل یا حتی عکس آنها، انتحال از دیگران و عدم ذکر منبع، قضاوتهای ذوقی و بدون مبنا، لفاظی و عبارت پردازی به جای به کارگیری زبان علمی، ویرایش نادرست، اختصاص دادن بخش عمده کتاب به مباحث نامرتبط، و کیفیت پایین و نامناسب تصاویر. متاسفانه سایر آثار نویسنده هم از این اشکالات و ایرادات بر کنار نیست و بیشتر این آشفتگیها در مورد آنها هم صادق است که تنها برای نمونه به مواردی از آنها هم اشاره شده است.

کتاب ارزشمند نهج المسترشدین فی اصول الدین از جمله تالیفات کم حجم و مختصر علامه حلی (م726ه. ق) است که به تعبیر خود او، جهت استفاده جویندگان یقین نگاشته شده است[1]. به سبب اختصار و جامعیت این کتاب نسبت به مسایل کلامی، شاگردان و متکلمان عصر علامه و نیز عالمان امامی دوره های بعدی، اهتمام ویژه ای به شرح و تفسیر این اثر کلامی موجز داشته اند. کتاب معراج الیقین فی شرح نهج المسترشدین نوشته فرزند علامه حلی، محمد بن حسن معروف به فخرالمحققین (م771ه. ق) یکی از این شروح است که با تحقیق آقای طاهر السلامی از سوی المرکز الاسلامی للدراسات الاستراتیجیه وابسته به عتبه مقدسه عباسیه در سال 1436ه. ق در شمارگان هزار نسخه منتشر شده استدر نوشتار حاضر، پس از اشاره به مطالبی درباره کتاب نهج المسترشدین و شروح آن به ویژه معراج الیقین، به ارزیابی و نقد تصحیح یاد شده از این اثر می پردازیم.

تفسیر بصایر یمینی از تفسیرهای فارسی ارزشمند و کهن قرآن است که در سده ششم هجری به دست قاضی معین الدین محمد بن محمود نیشابوری نوشته شده است. بخشی از این کتاب، در سال 1359، به تصحیح علی رواقی از سوی انتشارات بنیاد فرهنگ ایران به چاپ رسید؛ نزدیک به چهار دهه پس از آن، در سال 1398، متن کامل این تفسیر به تصحیح همو در چهار جلد از سوی موسسه پژوهشی میراث مکتوب چاپ شد. متاسفانه، در این تصحیح، تنها به واژه های کم کاربرد و نادر این کتاب پرداخته شده است و از بررسی دیگر ویژگی های آن چشم پوشیده شده است. این بی توجهی به جنبه های گوناگون به کاستی هایی در مقدمه و به تصحیح های قیاسی بی مورد در متن مصحح انجامیده است. هدف این نوشته شناسایی کاستی های مقدمه مصحح و شناساندن بهتر بصایر یمینی بود؛ از این روی، برخی از کاستی های مقدمه، از جمله جنبه تفسیر، ترجمه، قرایات قرآنی و شیوه تصحیح، به گونه ای مجمل، یاد کرده شد. همچنین، از میان جنبه های زبانی ناگفته این اثر، جنبه آوایی برگزیده شد و کوشیده شد تا ویژگی های درخور آن نمایانده شود.

اسلام در دوران حیات خود فراز و نشیب بسیاری را تجربه کرده و در این میان عصر طلایی و تمدن بی بدیل آن در دوره ای طولانی، بسیاری را بر آن داشت تا به مطالعه و پژوهش در زوایای مختلف آن پرداخته، به تبیین و استخراج مولفه های الگوی تمدنی اسلام در آن دوران برآیند. برخی از تمدن پژوهان غربی در دنباله شناخت خود از اسلام، به این دوران نگاهی ویژه داشته، بر این باورند که این الگوی بی نظیر می تواند بازسازی، تقویت و احیاء شده، بشر امروز و دنیای فردا را به جایگاهی ویژه برساند. در نوشتار پیش رو، کتاب سهم اسلام در تمدن بشری نوشته استن وود کاب، که گذری است به عصر طلایی مسلمانان و تاثیر شگرف و گسترده اسلام بر تمدن جهانی، به نقد و نظر گذاشته شده، به مواردی چون؛ مقایسه عصر روشنگری و انقلاب صنعتی اروپا با عصر طلایی مسلمانان و دوران رنسانس اسلامی، عناصر سازنده تمدن با توجه به الگوی تمدنی اسلام، اثر غیرعرب بر پیشرفت تمدن اسلامی و لزوم احیای مجدد تمدن اسلامی اشاره می شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.