جغرافیا و پایداری محیط
سال:1400 | دوره:11 | شماره:39 |تعداد مقالات:7

برف خوان ها یکی از مهم ترین منابع تامین آب در ایران به شمار می روند. نوشتار پیش رو بر آن است که تغییرات گستره پوشش برف را در حوضه سفیدرود و زیرحوضه های آن واکاوی کند. برای دستیابی به این هدف از تصاویر سنجنده مادیس محصول MOD10cm در یک بازه زمانی نوزده ساله (2000-2019) بهره گرفته شد. پس از تجزیه و تحلیل تصاویر در محیط نرم افزار انوی، سطح برف در هر تصویر محاسبه و بر پایه آن، مقادیر ماهانه برای تمام دوره آماری استخراج و به محیط نرم افزار آرک جی. آی. اس. منتقل شد. برای بررسی روند تغییرات سالانه و فصلی از آزمون من-کندال اصلاح شده و برای برآورد نرخ تغییرات از تخمین گر شیب سن استفاده شد. بر پایه یافته ها می توان دریافت که زمان شروع و پایان برف در حوضه سفیدرود و زیرحوضه های آن دست خوش تغییرات بسیار جزیی بوده است. گستره برف پوش حوضه از ماه اکتبر آغاز و پس از افزایش به طرف دوره سرد سال، در ماه آوریل به کمترین حد خود می رسد. ماه بیشینه پوشش برف در تمام زیرحوضه ها ژانویه است. طی بازه زمانی مورد واکاوی، گستره برف در سال آبی 2007-2006 بیشینه و در سال 2010-2009 کمینه بوده است. یافته های حاصل از برازش آزمون ناپارامتریک من-کندال اصلا ح شده روی سری های زمانی سالانه گستره برفی حوضه بیانگر روند کاهشی و البته غیر معنی دار در بخش اعظم سطح حوضه است، ولی گاه روندهای افزایشی ملایم نیز دیده می شود. به لحاظ پراکنش مکانی، در مناطق مرکزی و شرقی حوضه روند کاهشی معنی دار گستره برفی دیده می شود و نرخ کاهش سالانه آن در برخی مناطق یادشده 77/17% به ازای هر دهه است. روندهای فصلی نیز کاهشی است. بیشترین نرخ کاهش مربوط به فصل زمستان است که در برخی مناطق به حدود 33% به ازای هر دهه نیز می رسد. برف خوان ها یکی از مهم ترین منابع تامین آب در ایران به شمار می روند. نوشتار پیش رو بر آن است که تغییرات گستره پوشش برف را در حوضه سفیدرود و زیرحوضه های آن واکاوی کند. برای دستیابی به این هدف از تصاویر سنجنده مادیس محصول MOD10cm در یک بازه زمانی نوزده ساله (2000-2019) بهره گرفته شد. پس از تجزیه و تحلیل تصاویر در محیط نرم افزار انوی، سطح برف در هر تصویر محاسبه و بر پایه آن، مقادیر ماهانه برای تمام دوره آماری استخراج و به محیط نرم افزار آرک جی. آی. اس. منتقل شد. برای بررسی روند تغییرات سالانه و فصلی از آزمون من-کندال اصلاح شده و برای برآورد نرخ تغییرات از تخمین گر شیب سن استفاده شد. بر پایه یافته ها می توان دریافت که زمان شروع و پایان برف در حوضه سفیدرود و زیرحوضه های آن دست خوش تغییرات بسیار جزیی بوده است. گستره برف پوش حوضه از ماه اکتبر آغاز و پس از افزایش به طرف دوره سرد سال، در ماه آوریل به کمترین حد خود می رسد. ماه بیشینه پوشش برف در تمام زیرحوضه ها ژانویه است. طی بازه زمانی مورد واکاوی، گستره برف در سال آبی 2007-2006 بیشینه و در سال 2010-2009 کمینه بوده است. یافته های حاصل از برازش آزمون ناپارامتریک من-کندال اصلا ح شده روی سری های زمانی سالانه گستره برفی حوضه بیانگر روند کاهشی و البته غیر معنی دار در بخش اعظم سطح حوضه است، ولی گاه روندهای افزایشی ملایم نیز دیده می شود. به لحاظ پراکنش مکانی، در مناطق مرکزی و شرقی حوضه روند کاهشی معنی دار گستره برفی دیده می شود و نرخ کاهش سالانه آن در برخی مناطق یادشده 77/17% به ازای هر دهه است. روندهای فصلی نیز کاهشی است. بیشترین نرخ کاهش مربوط به فصل زمستان است که در برخی مناطق به حدود 33% به ازای هر دهه نیز می رسد.

شهر اهواز افزون بر منابع گردوغبار داخلی به واسطه قرارگیری در مسیر عبور بادهای جنوب شرق-شمال غرب و بالعکس از بیشتر منابع کانون های گردوغبار خارجی تاثیرپذیر است. در نوشتار پیش رو گردوغبارهای داخلی و خارجی ازهم تفکیک و سهم عوامل اقلیمی در رخداد آن ها در شهر اهواز تعیین شد. برای این منظور از داده های مربوط به پارامترها و پدیده های اقلیمی موثر بر رخداد گردوغبار استفاده شد. برای تعیین میزان اهمیت هر یک از عوامل اقلیمی در رخداد گردوغبار از تحلیل و مقایسه شبکه های مختلف عصبی استفاده شد. در این بررسی 70% داده ها به عنوان داده آموزشی و 30% داده ها به عنوان داده تست وارد شبکه شد. به منظور ارزیابی دقت توابع مختلف، مجموع مربعات خطای داده های آموزشی و تست، خطای نسبی داده های آموزشی و تست و همچنین ضریب همبستگی بین مقادیر اندازه گیری شده و تخمین زده شده رخداد گردوغبار و عوامل اقلیمی با یکدیگر مقایسه شد. در نهایت مدلی که کمترین میزان خطا و بیشترین ضریب همبستگی را نشان داد، به عنوان مدل بهینه برای بررسی سهم عوامل اقلیمی تاثیرگذار بر رخداد گردوغبار داخلی و خارجی انتخاب شد. نتایج نشان داد؛ عامل باد با سرعت بیش از شش متر بر ثانیه و سپس باد کمتر از شش متر بر ثانیه، بیشترین نقش را در رخداد گردوغبار داخلی ایفا کرده و تغییرات بارش در درجه سوم اهمیت موثر بوده است. در رخداد گردوغبارهای خارجی به دلیل تاثیرپذیری از شرایط مناطق دوردست تر که کمابیش در خارج از مرز سیاسی ایران هستند، عواملی که بیشتر رخداد آن ها منطقه ای بوده است؛ مانند شاخص خشک سالی SPEI (شاخص بارش و تبخیر و تعرق استاندارد) و شاخص DTR (اختلاف دمای بین شب و روز)، در رخداد گردوغبارهای فراگیر منطقه ای که به اهواز رسیده، اهمیت بیشتری داشته است.

امروزه صنعت بوم گردی به یکی از منابع مهم درآمدی روستاییان تبدیل شده است. فناوری اطلاعات به عنوان توانمندساز و یکپارچه ساز شبکه ارزش در صنعت بوم گردی، می تواند در توسعه این صنعت نقش چشم گیری داشته باشد و افزون بر افزایش اشتغال محلی، درآمد مردم بومی را افزایش داده و قابلیت های مناطق روستایی را ارتقا دهد. نوشتار پیش رو با هدف ارایه الگویی برای توسعه صنعت بوم گردی در ایران با تاکید بر فناوری اطلاعات انجام شده و از نظر روش شناسی، پژوهشی کیفی است که با روش های تحلیل محتوا و دلفی انجام شده است. در روش تحلیل محتوا، شاخص های مدل اولیه استخراج شده و این مدل با روش دلفی تکمیل و آزمون شده است. جامعه آماری در روش تحلیل محتوا شامل تمامی متون مرتبط با موضوع پژوهش و در روش دلفی خبرگان و اساتید دانشگاهی متخصص در صنعت بوم گردی و گردشگری الکترونیکی بوده اند. روش نمونه گیری در روش تحلیل محتوا با استفاده از تمام شماری و در روش دلفی با استفاده از گلوله برفی صورت گرفته است. در روش دلفی سی نفر از خبرگان تا انتهای دور سوم با پژوهشگران همکاری کرده اند. بر اساس یافته های بخش اول پژوهش، 38 شاخص شناسایی و استخراج شده اند و در بخش دوم نیز 24 شاخص به آن ها افزوده شده است که از مجموع شاخص های شناسایی شده، شش مورد، مورد توافق خبرگان نبوده است. مدل نهایی پژوهش شامل 56 شاخص، 34 مولفه و 9 بعد (شامل ابعاد زیرساخت حقوقی-قانونی، زیرساخت مالی، زیرساخت تجارت سیار، مدیریت تبلیغات الکترونیکی، بازاریابی محتوایی، مدیریت ارتباط با مشتری، مدیریت منابع انسانی الکترونیک، مشارکت محلی و زیرساخت نرم افزاری) است. توجه به مدل استخراج شده از پژوهش حاضر می تواند زمینه ساز توسعه هرچه بیشتر صنعت بوم گردی در ایران با استفاده از قابلیت های فناوری اطلاعات باشد.

شناسایی مناطق حساس و تهیه نقشه پهنه بندی خطر زمین لغزش، گام مهمی در مسیر پیشگیری و کاهش خسارت های ناشی از وقوع این پدیده است. حوضه هشتجین با داشتن چهره کوهستانی و با توجه به وضعیت زمین شناسی، لیتولوژی، اقلیمی و انسانی، شرایط لازم را برای شکل گیری حرکات لغزشی دارد؛ بنابراین هدف نوشتار پیش رو پهنه بندی خطر زمین لغزش در این منطقه است. در پژوهش حاضر حساسیت زمین لغزش برای حوضه آبریز هشتجین با توجه به ارزیابی کارایی نتایج حاصل از دو مدل رگرسیون لجستیک و آنفیس برای دستیابی به هدف پژوهش، تجزیه و تحلیل شد. با استفاده از تفسیر عکس های هوایی و بازدید میدانی، مناطق شاهد به عنوان متغیر وابسته، با جی. پی. اس ثبت و درادامه عوامل موثر بر ایجاد زمین لغزش در منطقه شامل شیب، جهت، خطوط ارتفاعی، فاصله از آبراهه، فاصله از گسل، فاصله از جاده، زمین شناسی، کاربری اراضی و بارش با توجه به مرور منابع مختلف، مطالعات میدانی و مشورت با کارشناسان شناسایی شد؛ سپس در محیط آرک جی. آی. اس لایه ها به مثابه متغیر مستقل تهیه و با ورود لایه های مذکور به محیط نرم افزار ترست، متلب به ترتیب مدل رگرسیون لجستیک و آنفیس اجرا شدند. نقشه نهایی خطر زمین لغزش منطقه در پنج کلاس خطرپذیری تهیه شد. در پژوهش حاضر از 25% نمونه های شاهد به عنوان داده های آزمون، به منظور سنجش میزان صحت مدل های مورد بررسی، استفاده شد. نتایج صحت سنجی کارایی مدل های پیش گفته با اجرای منحنی راک نشان داد که دقت مدل آنفیس و رگرسیون لجستیک به ترتیب برابر 23/88% و 45/86% بوده است. نتایج بر اساس مدل انفیس بیانگر آن است که حدود 4854 هکتار، معادل 6/20% از منطقه هشتجین از نظر مخاطره زمین لغزش در کلاسه زیاد و خیلی زیاد قرار دارند.

در شرایط محیطی مختلف رودخانه ها پیچیدگی و تنوع زیادی دارند و عوامل مختلف طبیعی و انسانی بر رودخانه ها تاثیرگذار بوده و شرایط هیدرومورفولوژیکی آن ها را تغییر می دهد. در واقع تخریب هیدرومورفولوژیکی به علت مداخلات انسان و درنتیجه تعدیل کانال رودخانه، یکی از مهم ترین انواع و علل تغییرات رودخانه است. روش های متعددی برای بررسی هیدروژیومورفولوژی رودخانه ها ابداع شده است. یکی از این روش ها، شاخص کیفیت مورفولوژیکی است که به عنوان پروتکل جدیدی برای ارزیابی کیفیت مورفولوژیکی جریان رودخانه ارایه شده است؛ بنابراین هدف از نوشتار پیش رو طبقه بندی کیفیت مورفولوژیکی رودخانه با استفاده از شاخص کیفیت مورفولوژیکی در رودخانه حاجی عرب واقع در غرب شهرستان بویین زهرا است. این مطالعه شامل دو مرحله اصلی و سه مرحله فرعی است که روی هشت بازه اعمال شده است. در مرحله اول موقعیت عمومی منطقه بررسی شد و در مرحله دوم با استفاده از شاخص های مختلف کیفیت مورفولوژیکی رود ارزیابی شد است. با استفاده از برداشت های میدانی (نقشه برداری و نمونه برداری رسوب) و تصاویر ماهواره ای شاخص های مختلفی ازجمله شاخص عملکردی، شاخص مصنوعی و شاخص تعدیلی بر روی این رودخانه اعمال شده است. نتایج حاصله بیانگر این است که مقدار شاخص کیفیت مورفولوژیکی در بازه های مورد مطالعه بین 82/0% تا 74/0% است که در این میان حداکثر مقدار در بازه های 1، 2، 3، 6 با امتیاز 82/0 و حداقل مقدار در بازه 8 با امتیاز 74/0 است. درمجموع، از نظر کیفیت، رودخانه حاجی عرب در طبقه خوب قرار می گیرد و شرایط مناسبی دارد. شاخص مصنوعی در این رودخانه صفر است که نتیجه عدم دخالت انسان در رودخانه است؛ بنابراین پیشنهاد می شود که از این رودخانه با کیفیت مورفولوژیکی خوب با مدیریت درست و به جا حفاظت شود.

یکی از مخاطراتی که در طی سال های اخیر در بسیاری از مناطق رخ داده، مخاطرات ناشی از حرکات دامنه ای است. شناسایی مناطق درمعرض حرکات دامنه ای و برآورد نرخ آن نقش مهمی در مدیریت و کنترل این پدیده دارد. تکنیک تداخل سنجی راداری به عنوان روش کارآمد در اندازه گیری جابه جایی سطح زمین است. به طوری که با استفاده از این فناوری امکان پایش حرکات کوچک سطح زمین به صورت پیوسته، با دقت بالا و در گستره وسیعی امکان پذیر است. این فناوری در بررسی مخاطرات طبیعی زمین ازجمله جابه جایی دامنه ای، فرونشست، زلزله و فعالیت های آتش فشانی بسیار متداول شده است. این تکنیک فاز گرفته شده از دو مجموعه داده رادار در دو زمان مختلف را مقایسه و با ایجاد اینترفروگرام، قادر به اندازه گیری تغییرات سطح زمین در دوره زمانی است. در نوشتار پیش رو، به منظور شناسایی و اندازه گیری زمین لغزش از تصاویر راداری سنتیل 1 سال های 2015 و 2020 استفاده شده است. به منظور پردازش اطلاعات نیز از نرم افزار SARSCAPE استفاده شده است. نقشه کاربری اراضی منطقه مورد مطالعه با استفاده از تصویر لندست 8 و با روش طبقه بندی شی ءگرا استخراج شد. نتایج پژوهش نشان داده است که تصاویر راداری از پتانسیل خوبی برای آشکارسازی ناپایداری دامنه ها و محاسبه جابه جایی آن ها برخوردار است. در بازه زمانی مورد مطالعه بیشترین میزان حرکات مواد دامنه ای 21 سانتی متر است که نشان دهنده فعال بودن منطقه از لحاظ حرکات دامنه ای است. روی هم گذاری نقشه زمین لغزش با لایه کاربری اراضی نیز موید رخداد بیشینه عرصه زمین لغزش در کاربری پوشش گیاهی و کشاورزی دیم است.

اکوتوریسم را می توان سفر مسیولانه به مناطق طبیعی تعریف کرد به طوری که محیط زیست و رفاه مردم محلی را حفظ کند و منجر به شناخت و آموزش و پرورش مردم شود. به منظور دستیابی به توسعه پایدار درزمینه اکوتوریسم در حوضه آبخیز با رویکرد مدیریت جامع، شناخت عناصر و پارامترهای کلیدی در حوضه آبخیز مهم است. هدف از نوشتار پیش رو ارایه و اولویت بندی استراتژی های مدیریتی به منظور رسیدن به اکوتوریسم پایدار در منطقه ونایی با شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهای منطقه درراستای رسیدن به این هدف است. پژوهش حاضر مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی-توسعه ای است. در این مطالعه از ماتریس تحلیلی سوات و برنامه ریزی کمی استفاده شد. در این راستا ابتدا عوامل داخلی (قوت و ضعف ها) و خارجی (فرصت و تهدیدها) بر اساس بازدید میدانی و قضاوت های کارشناسی شناسایی و ارزیابی شد. نتایج حاصل از امتیاز نهایی عوامل داخلی و خارجی به ترتیب برابر با 43/2 و 51/2 به دست آمد. بر این اساس، موقعیت استراتژیک منطقه مورد مطالعه با استفاده از ماتریس سوات از نوع محافظه کارانه (wo) به دست آمده است؛ همچنین با توجه به موقعیت استراتژیک به دست آمده، چهار استراتژی 1-استفاده از نیروی فعال و جوان روستا به منظور تامین نیروی خدمات اکوتوریستی؛ 2-افزایش اطلاع رسانی جاذبه های اکوتوریستی منطقه با همیاری و مشارکت مردم محلی؛ 3-توسعه زیرساخت های مورد نیاز برای توسعه اکوتوریسم پایدار با کمک دولت و جلب مشارکت های مردمی و 4-جذب سرمایه و کسب درآمد با در اختیار قراردادن مراکز اقامتی به مسافران و اکوتوریست ها برای منطقه تدوین شد. نتایج اولویت بندی استراتژی ها با استفاده از ماتریس برنامه ریزی کمی نشان داد که توسعه زیرساخت های مورد نیاز به منظور توسعه اکوتوریسم پایدار با کمک دولت و جلب مشارکت های مردمی با نمره نهایی جذابیت 92/4 در اولویت اول مدیریتی برای حوضه ونایی قرار دارد.