ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1400 | دوره:11 | شماره:2 (پیاپی 28) |تعداد مقالات:11

چکیدهداستان کوتاه «مثل همیشه»، اثر هوشنگ گلشیری، در واقع سه داستان است که به موازات یکدیگر و به شکلی متناوب و مشوش پیش می روند. از آنجا که درون مایه اصلی داستان، تاکید بر دور باطل، روزمرگی، ملال و تکرار پدیده های هستی و زاد و بود آدمیان است، صورت و محتوای داستان چنگ در چنگ یکدیگر، تبانی و تعامل هنرمندانه ای یافته اند؛ به گونه ای که صورت داستان، موید این درون مایه است. نویسنده از شگرد هنری تکرار نام شخصیت ها و کارکرد و شغل آنان و دیگر درون مایه های فرعی، و در واقع از ترفند آینگی و توازی تصویری بهره برده تا این تکرار و به نوعی دور باطل را در قالب فرم داستان نیز مجسم و ملموس کند. در شگرد هنری توازی تصویری، نویسنده برای تاکید بر درون مایه داستان، در کنار داستان اصلی، یک یا چند داستان فرعی را شکل می دهد یا شخصیت ها و درون مایه ها به شکل های متنوعی تکرار می شوند تا در نهایت، کارکرد و پیامی واحد را به خواننده دقیق النظر منتقل-کنند؛ یا اینکه نویسنده برای تاکید بر درون مایه ای خاص، یک یا چند بار، تصاویری عینی و ملموس را بدون اشاره به ربط مستقیم آن ها با مفاهیم اصلی، در متن داستان جاسازی می کند و این تصاویر عینی، به نوعی، تاییدکننده و تجسم بخش آن ادعاها یا مفاهیم انتزاعی اند. به نظر می رسد شگرد توازی، مناسب ترین ترفند هنری برای قوام بخشیدن به درون مایه این داستان است که با خوانشی فرمالیستی، می توان از آن رمزگشایی کرد.

آثار هنری نوشتنی یا «متن» ها به تعبیر رولان بارت، نمادین اند و درک لایه های پنهان آن ها با گذر از دلالت اولیه و سطح نخست ممکن می شود. شعر «صدای دیدار»، شرح تجربه شهودی راوی و در شمار چنین آثاری است. راوی در این شعر، نخست با زبان و تعابیری مبهم تجربه شهودی خود را گزارش می کند و از مواجهه با میوه های آوازخوان و احوال و کنش های آنان می گوید. با پایان یافتن تجربه به صورت غیر مستقیم و نیز در ضمن گفت وگو، به مسایلی می پردازد که آن ها را مانع شهود به شمار می آورد. پرسش اصلی مقاله این است که معنای غیر مذکور یا پنهان شعر صدای دیدار چیست؟ و از طریق آثار هم افق با این متن چه مفاهیمی روشن یا خلق می شود؟ در این مقاله با روش هرمنوتیک و تحلیل بینامتنی و با بهره گیری از دیگر آثار سپهری، قرآن و اندیشه های عرفانی، به مثابه پیش متن به تاویل این شعر پرداخته می شود. از طریق این آثار معنای رمزهای شعر و تجربه های راوی روشن تر می شود. نتایج نشان می دهد در شهود راوی میوه های چیده شده با سطح پنهان هستی یا «عالم منبسط» و متعلقات آن مواجه شده و شادمان اند. نگرش به سطح و فایده طلبی، مانع شهود و مواجهه با این سطح هستی است. این شعر و دیگر اشعار سپهری نشان می دهد مکاشفه موقوف به زمان و مکان خاصی نیست. شواهد برون متنی از تجربه زیسته سپهری نیز موید این مدعاست.

اثیرالدین اخسیکتی را از برجسته ترین شاعران قصیده سرای قرن ششم می دانند که با بهره گیری گسترده از معلومات خویش در شعر و اصرار بر دشوارگویی، دیریابی و ابهام، معنای ابیات را به اوج رسانید؛ تا جایی که در تذکره های شعری، برخی از ابیات قصاید او به عنوان نمونه هایی از شعر دشوار معرفی شده است. با توجه به جایگاه این شاعر در عرصه ادب فارسی، پژوهشگران معاصر به تصحیح دیوان وی اهتمام ویژه ای داشته اند؛ از همین رو، دیوان اشعارش سه بار در سده حاضر تصحیح شده است. تصحیح نخست را رکن الدین همایون فرخ در سال های 1337 1336 و در قالب 6537 بیت به جامعه ادبی عرضه کرد؛ تصحیح دوم را محمود براتی خوانساری در 1398 در دوازده هزار بیت انجام داد؛ و تصحیح سوم، رساله دکتری عباس ماهیار بود که در 1399 و چند سال پس از درگذشت ایشان منتشر شد. بررسی متن های مصحح و نسخه های خطی دیوان این شاعر نشان می دهد که کاستی هایی در کتابت نسخه ها و گزارش تصحیح ها راه یافته است؛ به گونه ای که می توان ادعا کرد تا رسیدن به متنی منقح از دیوان، فاصله ای باقی است. برای اثبات این ادعا، در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، بیت های دشوار قصیده ای از اثیرالدین براساس گزارش متن های مصحح، بررسی، با کتابت نسخه های دیرین مقایسه خواهد شد. بسیاری از نسخه هایی که در این پژوهش بدان ها استناد شده، همان هایی است که در اختیار مصححان هم بوده است؛ اما آن ها در به گزینی یا خوانش واژگان، ترکیبات و تعبیرات، دقت لازم را به کار نبسته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که از میان سه تصحیح انجام گرفته، تصحیح ماهیار بهتر از دو تصحیح دیگر است؛ چراکه ایشان شیوه تصحیح خود را التقاطی قرار داده است و دو مصحح دیگر بر مبنای نسخه اساس کار کرده اند. با توجه به نسخه های موجود از دیوان اثیرالدین، به نظر می رسد به کار بستن شیوه نسخه اساس در تصحیح آن نمی تواند کارایی لازم داشته باشد. برای تصحیح دیوان این شاعر، ضمن انس گرفتن با ذهن، زبان و دایره معلومات او، باید از سایر دانش های حوزه ادبی مانند لغت شناسی، سبک شناسی و نقد متون بهره گرفت.

تاریخ دقیق درگذشت خاقانی شروانی یکی از خوشبختی های هر شاعر کهن می تواند وجود دستنویس های مضبوط از اشعار او و وجود آگاهی های درست از سوانح زندگی اش باشد. متاسفانه دستنویس های کهن و ارزشمند شاعران پیش از مغول کم هستند و نیز آگاهی های دقیق و درستی درباره سوانح زندگی بسیاری از این شاعران در اختیار نداریم. خوشبختانه خاقانی از معدود گویندگان کهن است که هم دستنویس های خوب و مضبوطی از آثار او در اختیار داریم و هم بسیاری از سوانح زندگی اش برای ما شناخته شده است و این دو دلیل عمده دارد؛ نخست خود خاقانی است که درباره بسیاری از وقایع زندگی اش به مخاطب آگاهی می-بخشد و دیگر وجود منابعی است که اطلاعات ارزشمندی درباره زندگانی خاقانی در اختیار ما می گذارند. یکی از این آگاهی ها سال زاد و سال مرگ دقیق اوست که به واسطه دستنویس های کهن اکنون در اختیار ما است. در این پژوهش تلاش کرده ایم با تکیه بر روش کتابخانه ای نخست تاریخ های مختلفی که برای درگذشت خاقانی عنوان شده را گزارش کنیم و سپس آن ها را نقد کنیم و در پایان تاریخ دقیق و درست درگذشت او را که در میانه دو دستنویس کهن و مضبوط دیوان او یافته ایم، ارایه کنیم؛ بر این اساس خاقانی در 21 شوال سال 581ق درگذشته است که این تاریخ برابر است با هفتم بهمن ماه سال یکصد و هفت ملکشاهی.

امروزه هریک از قلمروهای مختلف نظری و پژوهشی ادبیات می کوشند از منظری متفاوت و البته نظام مند، آثار ادبی را تحلیل کنند. تدوین چارچوب نظری، تحلیل های روشمند، ارایه نتایجی مدون و پرهیز از آراء ذوق مبنا، اساس بسیاری از تحقیقات ادبی روزگار کنونی است؛ یکی از این قلمروها، نشانه شناسی است. نظام پیوند دلالتی در ادبیات یا همان ربط میان دال و مدلول، محمل درخور توجهی برای نشانه شناسان بوده است که از زوایای مختلفی به متون ادبی ورود کنند. از جمله کسانی که اعتقاد داشت باید از دلالت های ظاهری شعر گذشت و به سطح دیگری از دلالت رسید، ریفاتر است. وی با تمرکز بر خواننده (خاص) و متن، بر شمردن فرآیندهای سه گانه در زبان شعر، تبیین سطح ظاهری و سطح پس کنشانه، هپیوگرام و ماتریس، تلاش کرد کارایی چارچوب نظام مند نظریه خویش را نشان دهد و از این راه، چگونگی انتقال مدلول های متن را برای خوانندگان، به خصوص خوانندگانی که به تعبیر او از توانش ادبی برخوردار نیستند، تبیین کند. در این پژوهش، نی نامه مولوی و مثنوی فصل وصل قیصر امین پور را که به موضوع «وصال» پرداخته اند، بر اساس نظریه ریفاتر تحلیل و مقایسه کرده و با ترسیم منظومه های توصیفی، هیپوگرام و ماتریس آن ها، نشان داده ایم این دو متن به رغم داشتن کمینه محتوای واحد، یعنی وصال، دو دیدگاه متقابل را بیان کرده اند. منظومه های توصیفی فصل وصل اگرچه از نظر تعداد کمترند، اما از تنوع بیشتری برخوردارند؛ همچنین هیپوگرام های این سروده گسترده ترند. علاوه بر آن، واژگان غیر دستوری و نوواژگان نیز در سروده امین پور در مقایسه با نی نامه بسیار چشمگیرتر است.

سرگذشت ایوب پیامبر یکی از روایت های مشترک قرآن کریم و عهد عتیق است که در این دو کتاب به دو شکل متفاوت گزارش شده. روایت عهد عتیق و روایت مفسران قرآن، به رغم شباهت های محتوایی و فرمی، از لحاظ ساختار و سازمان پی رنگ تفاوت هایی دارند. پژوهش حاضر، با استفاده از الگوی روایت شناسانه آلگیرداس ژولین گره ماس و نظریه او درباره نشانه-معناشناسی گفتمان، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی تطبیقی ساختار روایت ایوب در عهد عتیق (کتاب ایوب) و یکی از روایت های اسلامی سرگذشت او، یعنی «حدیث محنت ایوب» در تفسیر فارسی کهن موسوم به قصص القرآن اثر ابوبکر عتیق نیشابوری (سورآبادی)، می پردازد. به این منظور، نخست الگوی نقش گزاری، زنجیره روایت، و ساختار پی رنگ در نظریه گره ماس به اختصار شرح داده می شوند؛ سپس، بر اساس آن ها، رویدادها، شخصیت ها، و ساختار روایت ایوب در دو گزارش مذکور بررسی و مقایسه می شوند. در پایان، پژوهش حاضر به این نتیجه می رسد که پی رنگ روایت کتاب مقدس از نوع قراردادی و پی رنگ روایت عتیق نیشابوری از نوع اجرایی است. در هر دو روایت، یهوه/خدا نقش فرستنده را بر عهده دارد، اما بارزترین تفاوت این دو روایت شخصیت شیطان/ابلیس است که در کتاب ایوب نقش گزار نیست ولی در روایت عتیق نیشابوری نقش بازدارنده و فاعل کنش را ایفا می کند. هم چنین، در این دو روایت نقش تخریب کننده به شخصیت هایی متفاوت نسبت داده شده است. واکاوی فرایند نشانه-معناپردازی در تحول ساختار روایت ها و فعل های موثر نیز نشان می دهد که در روایت عتیق نیشابوری نظام کنشی-تنشی و در روایت کتاب مقدس نظام بوشی-تنشی گفتمان غالب را در تولید معنا شکل می دهند.

تخلص یا نام شعری، یکی از ویژگی های شعر فارسی است که از قرن ششم به عنوان یک سنت ادبی رواج می یابد و در شعر شاعران قرن هفتم به ثبات می رسد. شاعرانی چون سنایی، خاقانی و انوری از جریان سازان این حیطه به شمار می آیند و به ویژه، زمینه تشخص یافتن و نیز تثبیت تخلص در غزل را فراهم می آورند. با تکیه بر تکرار یک واژه که از مشخصه های اصلی تعریف تخلص است، برخی پژوهشگران معاصر در تعیین تخلص شعرا دچار خطا شده و تخلص های نادرستی را به شعرای قرن شش نسبت داده اند؛ از جمله این خطاها در انتساب، می توان به واژه «رهی» اشاره کرد که به عنوان تخلص بعضی شاعران معرفی شده است. در این مقاله به روش توصیفی_تحلیلی، به پیشینه تخلص در شعر فارسی و عربی و نیز جایگاه آن در شعر اشاره و تخلص پنهان در شعر سنایی و مولوی را بررسی کرده ایم. همچنین با جست وجو در اشعار فارسی از آغاز و با تاکید بر تحقیق در اشعار شاعران قرن ششم، به بررسی واژه رهی در جایگاه تخلص پرداخته ایم. نتایج به دست آمده نوعی سنت ادبی و مضمون و کلمات مترادف با کلمه رهی را در کاربرد این واژه از سوی شاعران مختلف نشان می دهد که نمی تواند در همه موارد نشانگر تخلص شعری باشد.

معراج نامه گونه ای ادب دینی و عرفانی و گزارش سفر شخصیتی روحانی به قلمروهای ناشناخته است. سفر در ساختار این گونه ادبی و روایی، همواره عنصری تعالی بخش در سلوک انسان به سوی کمال بوده است؛ بر این اساس، معراج نامه های مبتنی بر سیر و سلوک روحانی در ریخت سفرنامه نگاشته شده اند که گزارش معراج پیامبر اسلام (ص)به روایت ابوعلی سینا از کهن ترین نمونه های منثور و مستقل آن در ادب فارسی با نگاهی نمادگرایانه به عناصر روایت در معراج نامه است. ضرورت بررسی این گونه متون بر اساس نظریه های ادبی نو، تلاش برای گشودن افقی تازه از متن در برابر خواننده و نگاهی به تولید معنا مبتنی بر واکاوی خویشتن است تا لایه های رازناک و پوشیده آن آشکار شود و دریافت خواننده از متن گسترش یابد. بر این پایه، پژوهش پیش روی، معراج نامه ابن سینا را بر پایه انگاره تک اسطوره جوزف کمپبل که برآمده از نگاهی ساختارگرایانه در روایت و روان شناسانه به سفر قهرمان و کهن الگوی خویشتن است با تکیه بر مطالعات بینارشته ای ادبیات تطبیقی در رویکردی توصیفی-تحلیلی نقد و بررسی کرده است. دستاورد پژوهش نشان می دهد، معراج نامه ابن سینا اگر چه در برخی زیرمرحله ها مانند امتناع از بازگشت ناسازی دارد، اما با ساختاری روایی و بافتار شناختی سفر قهرمان با تکیه بر الگوی جوزف کمپبل همسانی آشکاری دارد که گویایی و پویایی معراج حضرت ختمی مرتبت (ص) را مبتنی بر ساختار روایی آن در آیات قرآن کریم آشکار می سازد.

این پژوهش با تکیه بر نظریه رفتار زبانی و موقعیت اجتماعی آلفرد آدلر و نظریه مکتب چشم انداز کارل ساور از تعریف جغرافیا، جهان متن داستان های جمال زاده را از نظر زبان بدن و ارتباطات غیر کلامی بررسی می کند. طبق نظریه آدلر، رفتارهای زبان، انعکاسی از موقعیت های اجتماعی و محیطی است. در چشم انداز متن، با توجه به انسان و تغییرات رفتاری، جغرافیای فرهنگی شکل می گیرد. گاهی داستان از گونه های مختلف انسانی تشکیل می شود که جغرافیای فرهنگی خاص خود را بر اساس گونه شناسی انسان نمایان می کند. سنخ های انسانی، مبین فرهنگ و فضای ذهن و دوران نویسنده داستان هستند. در این مقاله، با بررسی ارتباطات غیر کلامی، از روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است. هدف از پژوهش، اشاره ای به نسبت کارکرد ارتباطات تن زبانی شخصیت ها و سنخ های انسانی در داستان های جمال زاده و تاثیر مفهومی آن بر روابط گونه های انسان، در داستان است. نتایج حاصل از این پژوهش این است که ارتباطات غیر کلامی در جمال زاده بسیار پررنگ است و جمال زاده برای بیان احساسات و مفاهیم نامحسوس، از تن زبانی و رفتار بدنی بهره می برد. یکی از دلایل این روش وی فقر واژگانی و نداشتن برابری های مناسب مفهومی است. از جمله خشم و شادی را می توان نام برد. از نظر فراوانی، بنا بر نمودار، بیشترین رفتار زبانی غیر کلامی در مولفه «چشم» دیده می شود و کمترین رفتار تن زبانی به مولفه عضو بدنی «زبان» تعلق دارد.

داستان های حماسی و پهلوانی به شیوه های گوناگون بازسازی شده اند. طومارهای نقالی و روایت های عامیانه و مردمی، محملی برای بازآفرینی این داستان ها هستند. مصنف شاهنامه، نویسندگان و نقالان طومارها و روایتگرانی که داستانی را سینه به سینه نقل می کنند، هر یک متناسب با اهداف و نگره خود برای بازگوکردن داستان، راوی و زاویه دید خاصی را برمی گزینند. در این پژوهش، شکل و کارکرد راوی و زاویه دید را در روایت های داستان رستم و سهراب بررسی کرده ایم. پرسش تحقیق آن است که راویان روایت های این داستان، هریک چگونه و با چه دیدگاهی بخش هایی از داستان را برجسته می کنند یا به نسبت اصل داستان، آن را به صورتی متفاوت یا با نگرشی دیگرگون نقل می کنند؟ نتیجه تحقیق نشان می دهد نگاه راویان روایت های مختلف داستان رستم و سهراب، مبتنی بر تقدیرباوری است. راوی شاهنامه با ذکر جزییات یک واقعه همراه با مکث و تامل یا کلی نگری و حذف، گفتمان خاص و موردنظر خود را رقم می زند. راوی طومار، راوی مداخله گر است؛ مدام در پی افشا، قضاوت و تفسیر است و برای پذیرش و مقبولیت هرچه بیشتر قهرمان، او را باورمند به دین و مذهب معرفی می کند. در طومارها، به سبب مکان اجرا و مخاطبان نقالی، کنش «شخصیت» بر مبنای پسند جامعه و فرهنگ متداول زمانه ساخته شده است. نگاه راوی به زن در شاهنامه با روایت طومارها متفاوت است. راویان در مورد نبرد گردآفرید و سهراب، در تمام روایت ها یک نگاه دارند و آن مبتنی بر غلبه نیرنگ گردآفرید بر جنبه جنگاوری اوست.

در فلسفه اخلاق، معیار ارزش گذاری و سنجش افعال اخلاقی یکی از مباحث برجسته است. ایمانویل کانت، فیسلوف آلمانی، معتقد است تنها فعلی واجد ارزش اخلاقی است که مطابق با تکلیف باشد و فاعل هیچ گونه انگیزه دیگری غیر از عمل به وظیفه نداشته باشد. برای فهم اینکه چه عملی مطابق با وظیفه است، باید به امر مطلق مراجعه کرد. مراد از امر مطلق که تمام وظایف اخلاقی ما را مشخص و معین می کند، این است که می گوید بنا بر آن قاعده ای عمل کنید که بتوانید هم زمان اراده کنید که آن قاعده، قانونی جهان شمول شود. کانت امر مطلق را حکم بدیهی عقل عملی می داند. از آنجا که این امر مطلق است، احکام به دست آمده از آن نیز مطلق خواهد بود. رستم، شخصیت آرمانی شاهنامه در تمام عرصه های زندگی، هماره به انجام تکلیف و اجرای عدالت و داد توجه داشت و برای رسیدن به اهداف متعالی، از ابزارها و روش های غیر اخلاقی استفاده نکرد. با توجه به شاهنامه، گزاره های متعددی دال بر وظیفه گرایی اخلاق در مکتب اخلاقی رستم به چشم می خورد. نگارندگان در پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است، به این نتیجه رسیده اند که شخصیت رستم با برخی از شاخص های مکتب وظیفه گرای اخلاقی کانت همسویی و ارتباط تنگاتنگ دارد؛ این شاخص ها عبارت اند از: تکالیف انسان نسبت به خود، تکلیف انسان نسبت به دیگران، تکالیفی که نسبت به طبقات خاص از افراد مطرح است.