پژوهش نامه ادبیات داستانی
سال:1401 | دوره:11 | شماره:1 |تعداد مقالات:9

معاصرسازی، از شیوه های تعامل ادبیات کهن با ادبیات معاصر است. طی این فرایند، دنیای ادبی کهن، به واقعیتی معاصر تبدیل می شود و نویسندگان و شاعران، می کوشند از طریق ایجاد پیوند بین ادبیات کهن با آثار خویش، ادبیات کهن را متناسب با روحیات و ذهنیات انسان امروزی، بازآفرینی کنند. هدف این پژوهش نیز بررسی معاصر سازی اشعار کهن و کارکرد داستانی آن ها، در رمان آتش بدون دود از نادر ابراهیمی، بر مبنای روش اسنادی و با رویکرد توصیفی تحلیلی است. نتایج پژوهش نشان می دهد در این رمان، از اشعار فردوسی، انوری، سعدی، مولانا، حافظ و صائب، با ایجاد تغییراتی در مفهوم آن ها، برای طرح مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ای چون ظلم ستیزی، ناامیدی از وضع موجود، سختی های راه مبارزه، تحقیرکردن و نشان دادن نالایقی افراد استفاده شده است. این اشعار، نقش مهمی در ایجاد ارتباط فرهنگی و همزیستی بین باورها و اندیشه های جامعه ی گذشته و امروز ایران داشته اند. همچنین ابزاری هستند برای انتقال درون مایه و نشان دادن فضای حاکم بر داستان. نویسنده نیز از طریق آن ها، هویّت، روحیات و احساسات اشخاص داستانی را نشان داده، با ارجاع به آن ها، بر جنبه ی واقع گرایی و باورپذیری داستان خود افزوده است.

سفر قهرمان یکی از موضوعات جذاب ادبیّات داستانی جهان است. ادبیّات کودک نیز در این خصوص استثناء نیست. جستار حاضر به بررسی تطبیقی مراحل سفر قهرمان در دو داستان ماهی سیاه کوچولو و موش پرنده پرداخته است. برای بررسی تطبیقی مراحل سفر شخصیّت اصلی در دو اثر، از الگوی پیرسون و مار (1393) استفاده شد که شامل دوازده مرحله است: معصوم، یتیم، جنگجو، حامی، جست-وجوگر، عاشق، نابودگر، آفرینش گر، حاکم، جادوگر، فرزانه، و دلقک. دو داستان مذکور با زبانی ساده و کودکانه، به مقوله ی سفر اسطوره ای و کمال طلبی پرداخته اند. با وجود تعلّق این دو داستان به دو عصر و فرهنگ گوناگون، اشتراکات فراوانی میان آن دو وجود دارد. از آن جمله می توان به نکات زیر اشاره کرد: ژانر مشترک، مخاطب یکسان، انزجار قهرمان از روزمرّگی، هنجارشکنی قهرمان و برانگیختن مخالفت همنوعان، سفر انفرادی قهرمان، عزم و اراده ی راسخ قهرمان و تسلیم نشدن وی در برابر چالش ها، امیدواری قهرمان، یاری جستن از مرشد و راهنما، پرسشگری و کمال جویی و وجود شخصیّت های منفی و مثبت در هر دو داستان. ریشه ی همسانی و تطبیق پذیری دو اثر را می توان دغدغه های مشترک بشر در ترسیم مسیر کمال گرایی، حقیقت جویی و رسیدن به آرمان شهر دانست.

خوانش پسااستعماری یکی از حوزه های مطالعاتی جدید در ادبیات تطبیقی و مطالعات فرهنگی است. در این نوع خوانش، پژوهشگر با رویکردی انتقادی به تحلیل بازنمودهای گفتمان استعماری در متون ادبی می پردازد و جنبه-های مختلف تعامل «استعمارگر» و «استعمارزده» را بررسی می کند. پژوهش حاضر با رویکردی استنادی-تاریخی در گردآوری داده ها، مجموعه داستان «دو دنیا» از گلی ترقی را با تکیه بر نظریة پسااستعماری و به طور خاص بر مبنای آرای هومی بابا واکاوی نموده است. هومی بابا از نظریه پردازان برجستة مطالعات پسااستعماری معاصر با تکیه بر خوانش پساساختارگرایانه، دیدگاه هایی را درباب هویت و دیگری ارائه کرده است. وی با توجه به تعاملات میان استعمارگر و استعمارزده و از طریقِ کاربست مفاهیمی همچون «ذهنیت دوپاره»، «تقلید» و «آوارگی روانی» مطالعات پسااستعماری را بسط و گسترش داد؛ بابا تلاش می کند تأثیرات استعمار فرهنگی بر جوامع استعمارزده، نحوه ی مقاومت آن ها در برابر قدرت استعمارگر و تجربه های ملت های به حاشیه رفته و بی آشیانه را واکاوی نماید. در پژوهش حاضر نیز، هستة مرکزی مجموعه داستان «دو دنیا» را مقولة مهاجرت و استعمارشدگی در معنای فرهنگی آن و پیامدهای این دو مقوله نظیر تقلید، تجربه آوارگی روانی و احساس بی تعلقی به محیطی بیگانه و در نتیجه، شکل گیری ذهنیت دوپاره شکل می دهد. نمودگار این مهاجرت و استعمارشدگی فرهنگی به صورت آوارگی روانی در قلمروهای مکانی و زمانی و دوپاره شدن ذهنیت و خودآگاهی شخصیت ها در روایت دیده می شود. بنا بر پژوهش پیش رو، روایت با به دست دادن پادگفتمان گذشته گرا در برابر گفتمان گذشته زدای استعمارگر، می کوشد با شگردهای مختلف این پادگفتمان را شاخص و برجسته سازد. از سوی دیگر، روایت به بازشناسی آسیب های نهفته در پادگفتمان گذشته گرا دست می یازد و مخاطب را به بازنگری در آن فرامی خواند.

ادبیات، ازمهم ترین گونه های هنری است که در آن هنرمند می کوشد مسائل مختلف جامعه را در هر دوران بیان کند. ادبیات داستانی دوره معاصر نیز توانسته است بسیاری از معضلات جوامع عربی را به تصویر بکشد. اشغال فلسطین ازجملة این مسائل است که ادبیات توانسته سهم عظیمی از نقش خود را در بیان آمال فلسطینیان ایفا کند. «غسان کنفانی» (1936-1972م) نویسنده ای است که با قلم و خون خود توانست تعهدش به فلسطین را نشان دهد. رمان «رجال فی الشمس» از آثار مهم و برجسته اوست که در آن مسألة هویت با اشکال مختلف نشان داده شده و فلسطین با همة ظواهر آن، نمود بارزی دارد. کنفانی برای هویت عربی – فلسطینی خطرهای متعددی مشاهده نموده که در لابه لای سیر روایی داستان، به آن ها اشاره کرده است: فراموشی آداب و رسوم، عدم توجه مردم به سرنوشت کشور خود، دشمن زیاده خواه اشغالگر و. . . برخی از این بحران ها هستند که کنفانی به آن ها پرداخته است. در این پژوهش تلاش می گردد با روش توصیفی – تحلیلی، بحران هویت بررسی و ارزیابی شود. نتیجه ی این بررسی نشان از آن دارد که غسان کنفانی علاوه بر زبان فصیح، از زبان عامیانه ی فلسطینی برای به تصویرکشیدن درد و رنج فلسطینیان استفاده کرده است. نویسنده دین ستیزی را به تصویر کشیده که در آن یهودیان به فلسطین وارد شده اند و مسلمانان را از کاشانه خود بیرون ساخته اند. درواقع او دین را یک هویت معرفی می کند. نویسنده در بحران هویت ملی خاک را از مهم ترین هویت های هر شخص می داند و تصویری از تمامی شخصیت های رمان ارائه می دهد.

روایت، توصیف رویدادهای یک داستان به اشکال مختلف (شعر، قصه و. . . ) است و روایت شناسی دانشی است که شیوه های روایت و ساختار آن را تحلیل و بررسی می کند. ژرار ژنت به عنوان یک محقق و یکی از نظریه پردازان مؤثر در علم روایت شناسی اسلوب ها ی جامعی از تحلیل روایت ارائه می-دهد. با توجه به عناصر روایی ژرار ژنت در این پژوهش سعی بر آن است که داستان هفت خوان اسفندیار براساس این عناصر بررسی شود تا ساختار و سازوکار آن و فنونی که فردوسی در این اثر خود به کار گرفته است مشخص شود. تحقیقات و بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که در داستان هفت خوان اسفندیار از بین مؤلفه ها و عناصر روایی ژنت، مؤلفه ی نظم (گذشتهنگری، آینده نگری و زمانپریشی) کاربرد کمی داشته است و فقط نمونههایی از گذشتهنگری و آیندهنگری در آن به چشم می-خورد، مؤلفه ی بسامد در طول داستان به وفور یافت می شود و مؤلفه های دیگر (تداوم، وجه و لحن) نیز فقط در بخشهایی از داستان به کار گرفته شده است. بنابراین می توان چنین استنباط کرد که در هفت-خوان، فردوسی توانسته است با خلق اثری یکدست و با بهره گیری از شیوه های ساختاری روایت، بیشترین تأثیر را در ذهن و روان مخاطب داشته باشد.

مسئولیت انسان در رابطه با دیگری، پرسشی تاریخی است که فیلسوفان هر کدام به فراخور خویش، در صدد پاسخگویی بدان برآمده اند. در مکتب پدیدارشناسی که تعامل بین سوژه و دیگری اهمیّت خاصّی دارد، «لویناس» قائل به مسئولیت پذیری سوژه نسبت به دیگری به صورت نامتقارن و نابرابر است. رمان «الحرام» نوشته «یوسف ادریس»، از آن جهت که مشتمل بر زنجیرة روابط گوناگون دربارة زنان و نوع برخورد خانواده و جامعه با آنان است، برای بررسی براساس رویکرد لویناس انتخاب شده است. با توجّه به هدف پژوهش که تبیین میزان کارآمدی دیدگاه لویناس را، در بازنمایی تبعیض علیه زنان و نمود موقعیّت آنان به عنوان سوژه و دیگری، مدّنظر دارد، مهمترین شخصیّت های رمان، هم در جایگاه «سوژ گی» و هم در جایگاه «دیگری» مطابق گزاره های لویناس بررسی شدند. نتایج تحقیق نشان داد آن مسئولیتی که مرد در مقام سوژه نسبت به دیگری به عهده دارد در مواجهه با امر زنانه، به ناگاه تغییر می یابد، اما زن در مقام سوژه باید از همه چیز خویش بگذرد. سوژة مذکّر، تاب هیچ اختلالی در آسایش خویش نداشته، برای برطرف کردن عامل ناآرامی از خشونت ابایی ندارد. در مقابل، زنان در همة زندگی شان، تحت قیمومیّت سوژة مذکّر قرار داشته، مسئولیت های خانوادگی آنان به قدری پر مشقّت است که فرصتی برای نمود «من» به آنها داده نمی شود. نگاه لویناس به امر زنانه، از جنس همدردی با نقش سرکوب شدة آنان نیست، بلکه در مقابل، «دیگری زنانه» را تا حدّ «همان»ِ مدّنظر سوژه مذکّر، تقلیل داده است.

گوساله ی سرگردان، یکی از رمان های برجسته در حوزه ی جنگ از مجید قیصری است. از آنجا که یکی از مهم ترین ابزارهای هر نویسنده در خلق و آفرینش هر اثر هنری زبان است، این عنصر می تواند در سبک شخصی وی تأثیر بسزایی داشته باشد. هدف از نگارش این مقاله تبیین و بررسی عنصر زبان در رمان «گوساله ی سرگردان» از مجید قیصری براساس الگوهای نوین ساختارگرایی و روایت پردازی است. نویسنده در این مقاله به دنبال جواب این پرسش است که عنصر زبان در داستان گوساله ی سرگردان چگونه نمود یافته است؟ روش کار در این پژوهش، کتابخانه ای و به شیوه ی توصیفی تحلیلی صورت گرفته است. در این پژوهش رمان گوساله ی سرگردان، در سه سطح واژگانی، نحوی و بلاغی بررسی شده است. حاصل پژوهش نشان می دهد که در سطح واژگانی اتباع، ترکیبات و واژه های جفتی و قرینه دار، اصطلاحات عربی، می تواند به عنوان یکی از شاخصه های این داستان در نظر گرفته شود. در سطح نحوی افعال حرکتی، جابه جایی ارکان جمله، حذف به قرینه لفظی و معنوی، ازجمله ویژگی زبانی در این سطح است. در سطح بلاغی ایجاز، کنایه، تشبیه و ضرب المثل بسامد زیادی دارد.

برپایه ی رویکرد فرکلاف در تحلیل گفتمان، متن های روایی می توانند در بازآفرینی ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی و تولید معنا سهم مهمّی داشته باشند. قصّه های هزارویک شب نیز بافتی مبتنی بر تولید معنا در ساختار متن و فرامتن دارند. همچنین قصّة شهریار و شاه زمان نمونه ای است که رابطة تغییرپذیر عمل گفتمان را پنهان کرده است. این پژوهش، قصة شهریار و شاه زمان را بر پایة نظریة تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین به روش توصیفی تحلیلی بررسی کرده، لایه های معنایی پنهان و آشکار متن قصّه را کاویده است. دستاورد این پژوهش نشان می دهد در سطح توصیف، در این قصّه، بیشتر فعل ها وجه خبری دارند و فعل های منفی به ندرت دیده می شود؛ زیرا وجود فعل های مثبت و خبری، نمایان گر همه چیزدانی و حرکت راوی در بطن داستان است و راوی داستان شهریار و شاه زمان، جای خود را به شخصیّت شهرزاد می دهد. در سطح تفسیر نیز این قصّه بیانگر اندیشه ی خیانت پیشگی و پتیارگی زنان در جامعه ی مردسالار و مبارزه بر ضد چنین اندیشه ای است. زاویة تبیین نیز نشان می دهد قدرت خیانت پیشگی زنان، قدرتی برتر است و در صورت برخورداری مردان از قدرت انتقام خشونت آمیز نیز آرامش روانی به ارمغان نمی آید.

یکی از مباحث مرتبط با روایت و روایت شناسی، مطالعه در حکایت های عرفانی است. حکایت هایی که در رسالة العشق های منثور به کار رفته اند، به لحاظ ساختار و بن مایه، با حکایت های مندرج در دیگر نثرهای عرفانی (مانند کشف المحجوب و رساله ی قشیریه) تفاوت های درخورتوجّهی دارند. در این جستار، تحلیل ساختار حکایت ها در سوانح العشّاق، عبهرالعاشقین و لمعات، مطابق با نظریه ی «تحلیل ساختاری روایت متن» «رولان بارت» مدنظر قرار گرفته است. بارت ضمن اعتقاد به ارتباطِ روایت با علم زبان شناسی، برای هر روایتی سه سطح توصیفیِ مجزّا: سطح کارکردها (Function)، کنش ها (Action) و روایتگری (Narration) در نظر گرفته است. با کاربست نظریه ی بارت در تحلیل ساختاری آثار انتخابی، معلوم شد که: 1. بخش هایی از نظریه ی بارت در تحلیل ساختار حکایت ها کارآمد و قابل استفاده است؛ 2. فهم یک روایت صرفاً پیگیری بسط یافتن داستان نیست؛ بازشناسی طرح ریزی آن در «طبقات» و ترسیم تسلسل افقی خطّ روایی در محور عمودی ضمنی نیز هست؛ 3. برای درک و دریافت مفاهیم حکایت ها علاوه بر خوانش افقی، خوانش عمودی و ترکیبی نیز لازم است تا هنگام خوانشِ روایت هر واحد کارکردی هم در سطح و هم در ژرفایش ادراک و ذهن مخاطب از رمزگان های زبانی به رمزگان های روایتی سوق داده شود و در نهایت نیل به سطوح معنایی حکایت محقَّق گردد.