مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان
سال:1384 | دوره:18 | شماره:1 (ویژه نامه جغرافیا) |تعداد مقالات:12

پردازش 588 نقشه هم بارش ماهانه نیم قرن اخیر ایران نشان می دهد که پنج ناحیه بارشی با فصول تقریبا متمایز از یکدیگر در ایران وجود دارد . در این نواحی حداقل دو فصل و حداکثر سه فصل بارشی قابل تفکیک است. در این ارتباط بیشترین ضریب تغییرات سالیانه بارشی مربوط به ناحیه یک و کمترین آن به ناحیه دو تعلق دارد اما بیشینه تغییر پذیری ماهانه بارش در ماه های تابستانی نواحی یک وچهار محاسبه شده است. بررسی ها نشان می دهد برخی از ماه ها در نواحی بارشی، حالت گذار ویا حتی خروج به فصل بارشی دیگر را دارند. بیشترین بارش سالانه مربوط به ناحیه دو و کمترین بارش سالانه را ناحیه یک دریافت می کنند. نتایج حاصل از فصل بندی بارشی به دلیل نزدیک بودن به واقعیت می تواند جایگزین فصول تقویمی بارش گردد.

برای ارزیابی روند دمای شبانه، شبانه روزی و روزانه در حوضه مارون طی نیم سده گذشته داده های دما از ژانویه سال 1991 تا دسامبر سال 1999 پس از میانیابی به روش کریکنیگ در یک تحلیل رگرسیون خطی وارد شد و فاصله اطمینان 95 درصد شیب خط برای هر پیکسل بدست آمد. این بررسی نشان داد که در طی نیم سده گذشته دمای ماه های گرم سال از بخشهای گرم حوضه روند افزایش داشته است. روند افزایش دمای شبانه نسبت به دمای روزانه قوی تر بوده است.

شهر و روستا دو عنصر اصلی در پهنه مناطق می باشند، این دو سکونتگاه انسانی با وابستگی ها و پیوستگی های ساختاری، کارکردی همواره با یکدیگر روابط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره داشته اند.بخش مرکزی شهرستان اصفهان با ویژگیهای طبیعی: اقلیم نیمه بیابانی و جریان زاینده رود و مشخصات انسانی جمعیت فشرده، فعالیتهای صنعتی و تجاری، شهرها و روستاهای آن ارتباط تنگاتنگی داشته و مکمل یکدیگر بوده اند ولی در چند دهه اخیر با ازدیاد جمعیت، محدودیت منابع (بخصوص آب و خاک)، کمی فرصتهای شغلی و امکانات، مهاجرت بی رویه روستاییان به شهر، بخصوص کلان شهر مسلط اصفهان به شدت افزایش یافته، تعادل جمعیتی و اکولوژیکی منطقه به هم خورده، از یک سو شهرنشینی و صنعت غالب شده از دیگر سو به تضعیف و تخلیه بسیاری از روستاها و رابطه یک طرفه، نامتعادل و وابستگی آنها به شهر انجامیده است.این مقاله جنبه توصیفی - تحلیلی داشته، اطلاعات آن به روش اسنادی، میدانی تهیه شده، چگونگی رابطه شهر و روستا را در بخش مرکزی شهرستان اصفهان که دارای 155 نقطه مسکونی روستایی و یک کلان شهر معروف می باشد را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

درک و شناخت بهتر میزان توسعه یافتگی شهرستان های کشور نسبت به یکدیگر نه تنها باعث توجه خاص از نظر اقتصادی به آنها می شود، بلکه موجب شناخت نقاط ضعف و قوت، توان ها و کمبودهای آنها و در نهایت موجب توفیق برنامه ریزی ناحیه ای و منطقه ای می گردد و این حاصل نمی شود مگر با شناخت دقیق تر ناحیه با استفاده از شاخص های مناسب و ارایه اطلاعات و آمارهای بسیار دقیق و در نتیجه ارایه راهبردهای مناسب جهت نیل به اهداف.راه های گوناگونی برای تجزیه و تحلیل نواحی مختلف وجود دارد که میتوان از آنها در برنامه ریزی ناحیه ای به اشکال مختلف استفاده نمود. در این مقاله سعی شده است با استفاده از روش طولی و عرضی ایزارد روند تحولات شاخصهای توسعه شهرستان های استان چهارمحال و بختیاری نسبت به یکدیگر و به کل استان در یک دهه آماری (75- 65) با در نظرگرفتن 24 شاخص که از شاخص های مهم میزان توسعه هر ناحیه محسوب می شود، مورد بررسی قرار گیرند. (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، استان و شهرستان 75 و 1365).با مقایسه ای که بین 24 شاخص درسطح شهرستان ها صورت گرفته است بیش از نیمی از شاخص ها هنوز از جایگاه مناسبی از نظر رشد و توسعه هم در سطح شهرستان و هم در سطح استان برخوردار نیستند و به طورکلی بیان نگر عقب ماندگی زیربناها یا شاخص های انسانی توسعه و رشد دراین استان نسبت به کل کشور می باشد، همچنین با استفاده از زوایای بدست آمده در کل نمودارهای بعضی شهرستان ها (فارسان) هنوز از کل استان و شهرستانهای دیگر از بعد رشد فاکتورها عقب مانده محسوب شده اند.

این مقاله نتیجه یک طرح پژوهشی با عنوان بررسی استقرار خدمات حمل و نقل و پذیرایی در راه های بین شهری در ایران است که از طریق معاونت پژوهشی دانشگاه علم و صنعت ایران انجام یافته و در آن جایگاه مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی از دیدگاه برنامه ریزی شهری و منطقه ای مورد بررسی قرار گرفته است. تاکنون برنامه ریزی استقرار این مجتمع ها بیشتر بر عهده مهندسان حمل و نقل بوده است، لیکن با توجه به اینکه عملا این مجتمع ها کارکردهایی فراتر از تامین خدمات رهگذارن جاده ها بر عهده دارند، ضروری به نظر می رسد که ضمن توجه به اصول محتوایی، ابعاد منطقه ای و فرامنطقه ای این مجتمع ها نیز در برنامه ریزی ها مورد توجه قرار گیرد. به منظور بررسی جایگاه مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی از دیدگاه برنامه ریزی شهری و منطقه ای، در این مقاله از شیوه توصیفی - کاربردی استفاده شده است، لذا با توجه به آنکه دانش برنامه ریزی شهری و منطقه ای نسبت به پدیده های پیرامون نگاهی جامع نگر و نظام مند دارد، این مقاله ابعاد اقتصادی، بازرگانی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، دفاعی، بصری و زیست محیطی موضوع را مورد بررسی قرارداده است. در این بررسی، به مجتمع های رفاهی بین راهی به عنوان عضوی از یک نظام زیستی که با حوزه تحت استقرار خود دارای ارتباط متقابل، تاثیرگذاری و تاثیرپذیری اند، نگریسته شده است. بر این پایه اعتقاد بر آن است که مجتمع های خدماتی- رفاهی بین راهی کارکرد منطقه ای و فراتر از تامین خدمات مورد نیاز رهگذاران جاده ها دارند. هدف از این بررسی دستیابی به نتایجی در جهت نیل به اهدافی همچون توسعه پایدار منطقه ای و رشد و توازن منطقه، از طریق ساماندهی خدماتی - رفاهی بین راهی است. برای نیل به این هدف در دانش برنامه ریزی شهری و منطقه ای، ابزارهایی مورد توجه قرار می گیرد که ضمن سامان بخشی به تأسیسات بین راهی، این تأسیسات را به عنوان عامل مکملی در جهت رشد و توسعه منطقه ای مطرح سازد. بدین منظور با اتکا به روش شناسی برنامه ریزی شهری، ابتدا معیارهایی در جهت مکانیابی و طراحی مجتمع های خدماتی- رفاهی بین راهی ارایه می گردد و سپس عناصر خدماتی مستقر در این مجتمع ها با تاکید بر نقش منطقه ای آنها برشمرده می شود.

به دلیل اهمیت بارش در وضعیت آبشناختی حوضه های رودخانه ای، نظام تغییرات زمانی- مکانی آن از اهمیت زیادی برخوردار است. در این تحقیق ویژگی های زمانی- مکانی بارش استان اصفهان مورد توجه قرار گرفته است. دراین راستا با استفاده از تحلیل تغییر نما و برپایه روش کریگینگ عام، نقشه های بارش سالانه برای 32 سال یعنی سالهای 1969-2000 تهیه شد. یافته ها نشان می دهد که بارش سالانه استان اصفهان به طور متوسط 9/186 میلی متر است که این میزان بارش با توجه به مساحت استان مولد حدود 72/2 میلیارد متر مکعب آب است. تغییرات بارندگی تابعی از طول جغرافیایی، ارتفاع و عرض جغرافیایی است. مدل تغییرات مکانی با استفاده از تکنیک مولفه های اصلی و نیز براساس مدل های رگرسیون توصیف شده است. در این راستا بیشترین عوامل موثر در بارش سالانه استان به ترتیب شامل طول جغرافیایی، ارتفاع و عرض جغرافیایی است.بارش سالانه استان اصفهان طی دوره آماری مورد بررسی حاوی روند سهمی (درجه 2) بوده است. به همین دلیل ضریب تغییرات بارش بالا و نیز فازهای تناوبی بارش در استان قابل مشاهده است. در هریک از فازها مشخصات منحصر به فردی از بارندگی در استان قابل مشاهده است. همچنین ضریب تغییرات بارندگی متاثر از تغییرات مکانی بارندگی طی سه فاز بارانی می باشد. سال های 1969 و 1985 به ترتیب پرباران ترین و کم باران ترین سال ها بوده اند.

در مطالعات جغرافیایی یکی از دغدغه های اصلی زمین ریخت شناسان دست یابی به تحلیل هایی است که در چهارچوب فرم اراضی و فرآیندهای ژئومرفیک تبیین پذیر باشد. این مساله بدون بررسی های میدانی و مشاهدات مستقیم بویژه در مورد پدیده های کوچک مقیاس امکان پذیر نبوده و کارهای دورکاوی تصویری اگرچه تا حدودی می تواند در حل این مشکل کمک نماید، ولی استفاده توپوگرافی نیست. از تصاویر و در دسترس بودن آن ها به سهولت دسترسی نقشه های 1/50000 این مقاله که حاصل اجرای یک طرح پژوهشی در دانشگاه آزاد است به شرح روشی پرداخته که با مطالعه و تجزیه و تحلیل فرم خطوط میزان منحنی در نقشه های توپوگرافی سعی در تبیین فرم ها و فرآیندهای ژئومرفیک بوجود آورنده آن داشته و نسبت به تبیین اصول و مبانی می پردازد که بر اساس ارزیابی شکل (فرم) خطوط میزان منحنی در نقشه های توپوگرافی استوار است. برای دست یابی به چنین اصولی با ارزیابی سی منطقه در بررسی های صحرایی و تحلیل، بازشناسی، طبقه بندی فرم اراضی و خطوط میزان منحنی و نحوه ارتباط فرم اراضی و تیپ میزان منحنی ها و جنس و سیستم های شکل زا در چهارچوب یک متد قیاسی تجربی به چنین عملی مبادرت گردیده است. مهمترین نتیجه بدست آمده در این بررسی ها نشان می دهد که فرم خطوط میزان منحنی در نقشه های توپوگرافی جلوه گر و نمایشگر محتوای مکانی است، بدین معنی که با اتکا اصول موضوع خاصی می توان بدون در اختیار داشتن اطلاعات زمین شناسی با تجزیه و تحلیل شکل شناسی خطوط میزان منحنی در نقشه های توپوگرافی به فرم و فرآیند و همچنین جنس رسوبات و سنگ های یک منطقه با دقت بالایی، پی برد.

به دنبال پدیده گرم شدن زمین الگوی گردش عمومی و الگوی زمانی - مکانی بارش نیز تغییر یافته است. کاربرد روش های آماری در تشریح تغییرات ابزاری مفید و کارآمد به شمار می آیند. از آنجا که بارش به عنوان یک عنصر اقلیمی رفتاری غیرخطی داشته و نیز از توزیع نرمال تبعیت نمی کند، روش های آماری ناپارامتری ابزاری مفید برای بررسی این عنصر اقلیمی است. در این تحقیق روش های خطی در تحلیل رفتار بارش 103 ساله اصفهان، به کار گرفته شد و ضمن تشریح، روش ناپارامتری مان - کندال روند غیرخطی نیز مورد توجه قرار گرفته است. بررسی های انجام شده نشان می دهد که روند خطی، سهمی و … نیز روند حاصل از آزمون رتبه ای در سطح 0.05 خطا معنی دار نبوده و بارندگی اصفهان طی 103 سال گذشته حاوی رفتاری پایدار بوده و تنها چهار فاز در بارندگی را تجربه نموده است. همچنین کاربرد همبستگی نگار بارش گویای وجود چرخه هایی در بازه های 4،10، 11 و 13 و 17 ساله می باشد.

این مقاله به بررسی سلسله مراتب شهری در استان آذربایجان غربی طی دوره سالهای 1375-1355 می پردازد. شهر ارومیه به لحاظ زمینه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی سبب جذب مهاجرین شده و سلسله مراتب شهری را از قانون مرتبه - اندازه تا حدودی دور کرده است؛ بنحوی که در سال 1355جمعیت اولین شهر (ارومیه) 2.3 برابر دومین شهر (خوی) بوده است در سال 1375جمعیت شهر ارومیه 3 برابر جمعیت شهر خوی و شهر بوکان از مرتبه هشتم در سال 1355به رتبه سوم در سال 1375ارتقا یافته است. در مجموع سلسله مراتب شهری در شبکه شهری استان آذربایجان غربی نیمه متعادل است. با ارایه مکانیسم ایجاد فرصت برابر برای همه شهرهای استان و ارایه خدمات برتر می توان سلسله مراتب فضایی بهینه را در سطح استان پدید آورد.

در فرآیند تاریخی شکل گیری پدیده حاشیه نشینی، دو عنصر مکان و زمان به عنوان شرایط عام (شرط لازم) برای تکوین این پدیده و دو عنصر اقتصادی و اجتماعی به عنوان شرایط خاص (شرط کافی) برای شناخت و درک آن جلوه می کنند. تاکنون از سوی پژوهشگران مطالعات شهری دلایل متعددی برای شکل گیری حاشیه نشینی ارایه گردیده است. با توجه به متنوع بودن پدیده حاشیه نشینی، نمی توان دلایل وجودی آن را از یک شهر به شهر دیگر تعمیم داد. در این پژوهش، به مطالعه و بررسی علل شکل گیری پدیده حاشیه نشینی در شهر اصفهان از دهه 1340تاکنون (زمان آغاز شهرنشینی شتابان و ناهمگون در ایران) می پردازیم. برای شناخت عناصر مذکور، این پژوهش با روش پیمایشی، بر روی 400خانوار که به صورت تصادفی از محله های نمونه انتخاب شده اند، انجام گردید و داده های آن با استفاده از روش های آماری نظیر آزمون تطابق توزیع کای اسکویر و آزمون تی تک نمون های تحلیل شده اند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که: 44.5-1 درصد از پاسخگویان مناطق حاشیه نشین، مهاجر غیر بومی بوده و 57.8 درصد آنان قبلا در محله دیگری از شهر اصفهان زندگی می کرده اند که اکثر اینان را می توان در زمر ه رانده شدگان از متن به حاشیه نامید 2- تهیه و دسترسی آسان تر به مسکن در مناطق حاشیه نشین (ارزانتر بودن قیمت زمین شهری و مسکن)، باعث هجوم مهاجران و گروه های کم درآمد شهری به این مناطق شده است 3- درصد بیکاری در مناطق حاشیه نشین بسیار بالاتر از سایر مناطق شهری بوده و یکی از دلایل حاشیه نشینی در شهراصفهان محسوب می شود 4- میانگین درآمد حاشیه نشینان در مقایسه با میانگین درآمد سایر گروه های شهری بسیار پایین بوده، به عنوان یکی از دلایل اصلی حاشیه نشینی محسوب می شود 5- میانگین قیمت اجاره بهای مسکن در مناطق حاشیه نشین به طور تقریبی 17.5 درصد پایین تر سایر مناطق شهری بوده و در تصمیم گیری افراد برای ساکنان در مناطق حاشیه نشین موثر واقع شده است.پرداختن به موضوع فوق دارای دو کاربرد اطلاعاتی و اجرایی در مورد علل شکل گیری و نحوه برخورد با این پدیده می باشد.

در اقلیم کشاورزی، شناخت ویژگی های اقلیمی هر منطقه به منظور تطابق داشتن آن با کشت هر گیاه و در نظر گرفتن احتمال رخدادهای نامطلوب جهت جلوگیری از آسیب های گیاهی و بالا بردن تولید حایز اهمیت است. این مطالعه به روش توصیفی تحلیلی - میدانی در سال 1382-1381 به مدت یکسال در منطقه برخوار اصفهان انجام شد. پس از جمع آوری اطلاعات لازم از منابع و سازمان های مختلف، با ایجاد یک باغ آزمایشی کشت پسته، اقدام به دیده بانی های فنولوژی و هواشناسی گردید. آنگاه داده های جمع آوری شده با استفاده از نرم افزارهای Ecxel و SPSS مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. یافته های این تحقیق نشان داد که بر حسب دمای موثر طول دوره فعالیت بیولوژی پسته در این منطقه 257روز می باشد که در این مدت گیاه در مجموع 4134.6 درجه - روز حرارت در فازهای مختلف نیاز دارد. در طول دوره مذکور بارش و تابش بعنوان دو عنصر اقلیمی محدودکننده فعالیت بیولوژی گیاه پسته مورد شناسایی قرار گرفتند، در صورتیکه مقدار رطوبت نسبی هوا و نوع خاک ها چنین محدودیتی ایجاد نکردند. پیش بینی تاریخ احتمالی آغاز، طول و توسعه هر فاز فنولوژی و همچنین روبرو شدن با سرمای بهاره و پیش رس پاییزه در منطقه از دیگر یافت ههای این تحقیق است. اگرچه درجه حرارت عامل شروع کننده و محرک فرآیندهای بیداری و رشد هر گیاه در دوره فعالیت بیولوژیکی محسوب می شود، اما همین عامل می تواند باعث توقف و یا نارسا شدن رشد گردیده و یا به طور کلی نابودی آن را موجب شود. شناخت درجه حرارتهای لازم و مطلوب در هریک از فازهای فنولوژی و درجه توسعه هر فاز با توجه به مجموع واحدهای حرارتی کسب شده و نیز آستانه های حداقل و حداکثر محدوده طاقت گیاه و نیز میزان رطوبت نسبی و آب مورد نیازآن مسایلی است که باید برای کشت هر گیاه در نظر گرفته شود. علاوه بر آن ویژگی های خاک نیز از موضوعاتی است که در بررسی های محیط باید مد نظر قرار گیرد.