جغرافیا و پایداری محیط
سال:1397 | دوره:8 | شماره:26 |تعداد مقالات:7

کیفیّت آب سطحی، یکی از معیارهای مهمّ تعیین سلامت حوضه آبخیز است؛ به گونه ای که تغییرات آن، تعیین کنندة وضعیّت سلامت و در نتیجه، پایداری جوامع محیطی و انسانی است. با توجّه به اینکه در دهة اخیر، بر اثر مصرف بیش از حدّ منابع آب و آلودگی، این متغیّر حیاتی دچار تغییر شده است؛ بنابراین، اطّلاع از وضعیّت آن در سال های آتی می تواند نقش مهمّی در برنامه ریزی محیطی و پایداری جغرافیای انسانی داشته باشد. حوضة آبخیز طالقان واقع در استان البرز، یکی از مناطقی است که دچار این تغییرات شده است. در پژوهش حاضر، با استفاده از اطّلاعات ایستگاه هیدرومتری گلینک و مقادیر 10 پارامتر کیفیّت آب (کلسیم، منیزیم، اسیدیته، سدیم، مجموع موادّ انحلالی، هدایت الکتریکی، کلر، سولفات، پتاسیم، سولفات و بیکربنات) در سال های (1395-1369)، وضعیّت سلامت این حوضه با استفاده از مدل برنامه ریزی بیان ژن، مورد ارزیابی قرار گرفت. داده های سال های (1384-1369)، (1392-1385)، (1395-1393)، به ترتیب، به عنوان دادة آموزش، آزمون و بررسی میزان خطا در نظر گرفته شد و حداقل یک سال آبی از مهر 1396 تا پایان شهریور 1397، به عنوان داده های پیش بینی با استفاده از الگوریتم به میزان میانگین همبستگی87/0 و ریشه میانگین مربعات خطا 003/3 میلی گرم در لیتر برازش داده شد. داده های مورد استفاده، به دو صورت نرمال شده و واقعی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد با استفاده از آموزش صورت گرفته در مدل، می توان مقادیر متغیّرهای کیفیّت آب سطحی حوضة آبخیز طالقان را از راه بررسی الگوی داده ها با دقّت قابل قبولی پیش بینی کرد. در مجموع، دقّت مدل، زمانی که داده ها نرمال سازی شده اند، به نسبت داده های واقعی به طور متوسّط به میزان 10/0 در مقادیر R2 کمتر بوده است.

فعّالیّت های تکتونیکی و زمین ساختی، همواره نقش مهمّی در تغییرات ژئومورفولوژیکی داشته اند و شناسایی ماهیت و چگونگی حرکات زمین ساخت جدید، در درک و تفسیر زمین ریخت ها بسیار مورد توجّه است. در این پژوهش، حرکات زمین ساختی در حوضة دشت اشتهارد و قزوین که در غرب و جنوب غرب تهران و در دامنه های جنوبی البرز قرار دارد، با استفاده از تکنیک تداخل نگار راداری انجام شده و شواهد این تغییرات با استفاده از نقشة ژئومورفولوژی حوضه، مورد بررسی قرار گرفته است. این تکنیک، با استفاده از تصاویر سنتینل 1 که در محدودة باند C راداری، با طول موج متوسّط 6/5 گیگاهرتز قرار دارد، انجام گرفته است؛ همچنین، نقشة ژئومورفولوژی منطقه با استفاده از تصاویر گوگل ارث، مدل رقومی ارتفاع، مدل هیل شید، نقشة زمین شناسی، بازدید میدانی و نمونه برداری از عوارض، در نرم افزار آرک مپ ترسیم شد. تصاویر راداری سنتینل 1 از سایت ماهوارة اروپا گرفته شده و در نرم افزار اسنپ اقدام به پایش تغییرات شده است. بر این اساس، با توجّه به نتایج تداخل نگار راداری، از تاریخ 3/10/2015 تا 2/10/2017 کلّ حوضة مورد مطالعه با بالاآمدگی ناشی از تکتونیک روبه رو بوده است؛ امّا میزان بالاآمدگی تکتونیکی در قسمت های غربی و شمال غربی حوضة دشت قزوین و اشتهارد بیشتر از قسمت های شرقی و جنوبی است. بررسی شواهد ژئومورفولوژیکی از قبیل مخروط افکنه های متوالی، بدلندها، انحراف مخروط افکنه ها و بقایای پادگانه های دریاچه ای نیز کاملاً با نتایج به دست آمده از تداخل نگار راداری هماهنگی نشان می دهد و از سرعت برخاستگی تکتونیکی زیاد در شمال غرب حوضه، یعنی اطراف شهرهای قزوین و تاکستان در مقایسه با جنوب و جنوب شرق حکایت دارد.

توسعه بحث های پیرامون صنعت و اثراتی که صنعت روی محیط زیست برجای گذاشت و افزایش جمعیّت، سبب ایجاد پارادایم پایداری در جهان شد. پایداری، ریشه در تفکّرات زیست محیطی داشته و امروزه پدیده ای چند بعدی است که مسائل اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را دربر می گیرد؛ از این رو، پژوهش حاضر با هدف سنجش و ارزیابی پایداری توسعه به لحاظ ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در شهرستان های استان اردبیل صورت گرفته است. جامعة آماری، شامل 10 شهرستان استان اردبیل بر پایة آمارگیری سال 1392 و 1393 است. برای ارزیابی، از مؤلّفة اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مشتمل بر 10 شاخص اقتصادی، 16 شاخص اجتماعی و 14 شاخص زیست محیطی استفاده شده است. در این پژوهش، برایبیان اهمّیّت نسبی هریک از شاخص ها، از مدل تحلیل شبکه و برای تحلیل داده ها، از مدل بارومتر پایداری استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که از میان ابعاد سه گانه پایداری، بُعد اقتصادی، نسبت به اجتماعی و زیست محیطی، پایداری بیشتری دارد. شاخص اقتصادی و اجتماعی، با ارزش485/0و469/0در سطح متوسّط پایداری و بعد زیست محیطی با ارزش 383/0 در سطح تقریباً ناپایدار قرار دارد. بر اساس رفاه انسانی، از مجموع 10 شهرستان مورد مطالعه، تنها سرعیندر سطح تقریباً ناپایدار، هشت شهرستان خلخال، کوثر، گرمی، نیر، مشگین شهر، نمین، پارس آباد و بیله سواردر سطح پایداری متوسّط و شهرستان اردبیل، در سطح تقریباً پایدار قرار دارند؛ همچنین، از نظر رفاه اکوسیستم، شهرستان های مورد مطالعه نشان می دهند هفت شهرستان گرمی، نیر، سرعین، نمین، بیله سوار، مشگین شهر و خلخال، تقریباً ناپایدار و سه شهرستان کوثر، پارس آباد و اردبیل در سطح پایداری متوسّط قرار دارند.

آب برخی از رودخانه های مناطق خشک و بیابانی، ضمن عبور از برخی سازندهای زمین شناسی شور شده و کیفیّت آن کاهش می یابد. پژوهش حاضر به منشأیابی شوری رودخانة نمکلان در ناحیه ای گرمسیری در استان ایلام به روش هیدروشیمیایی می پردازد. نمونه گیری از آب این رودخانه در چهار فصل سال، از شش نقطه در طول مسیر رودخانة نمکلان و از دو نقطه از رودخانة گدارخوش قبل و بعد از تلاقی با رودخانة نمکلان انجام گرفت. تیپ آب رودخانة نمکلان، کلرور سدیمی بوده و به دلیل ماندگاری و عدم تغییر معنی دار بیشتر این عناصر در آب، ترکیب شیمیایی آب رودخانه در طول مسیر ثابت است که این موضوع با آزمون آماری t مستقل در سازندهای گچساران و آغاجاری بررسی شد. بر اساس نتایج به دست آمده از آنالیز نمونه ها با استفاده از دستگاه جذب اتمی، میزان املاح و یون های مختلف قبل از تلاقی رودخانة نمکلان به گدارخوش، در رودخانة گدارخوش کمتر بوده، امّا پس از اینکه رودخانة نمکلان به گدارخوش می پیوندد، میزان این املاح و یون ها در رودخانة گدارخوش افزایش معنی داری می یابد. علّت این تغییر کیفیّت، ورود املاح و یون های مختلف از رودخانة نمکلان به رودخانة گدارخوش است. به طوری که حداکثر میزان هدایت الکتریکی، نسبت جذب سدیم و کربنات سدیم باقی مانده در دی ماه در رودخانة نمکلان به ترتیب 336، 75 و 23 برابر مقادیر آنها در رودخانة گدارخوش است. با توجّه به آنالیز نمونه ها و تیپ آب رودخانة نمکلان مشخّص می شود که منشأ شوری رودخانه، افق های نمک دار سازند گچساران در منطقه است که به طور عمده در عمق قرار گرفته و در محدودة مورد بررسی رخنمون سطحی ندارند و توسّط چشمة مولد رودخانة نمکلان به سطح زمین راه می یابد.

کشاورزی، یکی از جنبه های حیات بشری است. نزدیک ترین ارتباط را با شرایط اقلیم شناختی محیط داشته و هرگونه تغییر در این شرایط می تواند، تغییرات بارزی در کشاورزی داشته باشد. هدف اساسی این پژوهش، بررسی تغییرات فضایی نواحی مساعد کشت گیاه آلوئه ورا در استان هرمزگان، تحت 4 خطّ سیر انتشار دی اکسید کربن سال 2050 است. در این راستا، داده های آگروکلیمایی تأثیرگذار در مراحل مختلف فنولوژیکی گیاه آلوئه ورا شامل دمای کمینه و بیشینه و بارش، به عنوان عوامل ناپایدار یا عوامل اقلیمی و متغیّرهای ارتفاع، شیب، جهت شیب، خاک و گنبدهای نمکی، به عنوان عناصر پایدار در ارزیابی نواحی مستعدّ کشت گیاه آلوئه ورا، با استفاده از الگوریتم تحلیل سلسله مراتبی، مورد استفاده قرار گرفتند. فرایند برهم نهی وزن دار لایه های مربوط به عوامل اقلیم شناختی و محیطی، در محیط جی. آی. اِس.، انجام گرفت. ابتدا نواحی کشت گیاه آلوئه ورا در اقلیم کنونی به دست آمد و در مرحلة بعدی، متغیّرهای اقلیمی تحت 4 خطّ سیر یادشده، شبیه سازی شد. نتایج، بیانگر آن بود که در شرایط اقلیمی شبیه سازی شده برای سال 2050 تحت 4 خطّ سیر یادشده، طبقات آگروکلیمایی قابلیّت کشت گیاه آلوئه ورا، تغییرات کمابیش بارزی را نسبت به اقلیم کنونی خواهند داشت؛ به طوری که بیشترین تغییرات مربوط به خطّ سیر انتشار 6 است که در آن، طبقات قابلیّت ضعیف، فاقد قابلیّت و قابلیّت کشت متوسّط، با کاهش مساحتی بین 30% تا 50% روبه رو بوده اند، در حالی که دو طبقة آگروکلیمایی قابلیّت کشت بالا و قابلیّت کشت خوب، تحت خطّ سیر یادشده در سال2050 افزایشی در حدود 40% تا 80% نشان خواهند داد. کمترین میزان تغییرات نیز در خطّ سیر انتشار 5/4 مشاهده شد که در آن، طبقات آگروکلیمایی کشت گیاه آلوئه ورا نسبت به اقلیم کنونی تغییرات بارزی نکرده بود.

برنامه ریزی ها و تصمیم گیری آگاهانه در مورد استفاده از آب در آینده و مدیریت بهینة آن در راستای توسعة کشاورزی پایدار، مستلزم اطّلاعات از تغییر اقلیم است. در این پژوهش، اثرات تغییر اقلیم بر تغییرات دما، تابش خورشیدی و بارش، به عنوان مهم ترین فراسنج های هواشناسی کشور، طی سال های آینده بررسی شد. بدین منظور، اطّلاعات روزانة هواشناسی 30 ایستگاه سینوپتیک کشور طی سال های 1991 تا 2010 مورد استفاده قرار گرفت. برای تولید داده های آتی، مدل گردش عمومی هد سی. اِم. سه در مدل ریزمقیاس کنندة لارس دبلیو. جی. با سناریوهایA1B، A2 وB1 برای سه دورة 34 ساله از سال 2011 تا 2045، 2046 تا 2079 و 2080 تا 2113 به کار برده شد. نتایج ارزیابی مدل در دورة پایه نشان داد که بیشترین دقّت مدل به دمای حداکثر و کمترین آن به بارش تعلّق داشت. به طوری که مقدار آمارة مجذور میانگین مربعات خطای نرمال و ضریب همبستگی (r) برای دمای حداکثر به ترتیب برابر 005/0% و 999/0 و برای بارش برابر 079/0% و 996/0 بودند. پیش بینی فراسنج های هواشناسی طی سال های آینده نشان دهندة افزایش دما و تابش خورشیدی در سطح کشور خواهد بود. ضمن آنکه افزایش دمای هوا در دورة سرد سال در همة سناریوها محسوس تر از دورة گرم بود؛ امّا در تغییرات بارش دریافتی، روند یکسانی مشاهده نشد. در بین سناریوهای مورد مطالعه سناریو A2 به عنوان بحرانی ترین سناریو بود که افزایش 13/2 درصدی تابش و 56/24 درصدی دمای هوا و کاهش 59/11 درصدی بارش تا سال 2113 را پیش بینی کرد. در مجموع، ادامة روند حاضر و پیش بینی تغییر اقلیم آینده، لزوم مدیریت بهینه در بخش کشاورزی و منابع آب را می رساند.

امروزه جنگل ها، مراتع، حریم رودخانه ها، سواحل، آبشارها، رخسار ه های کوهستانی و عارضه های خاصّ بیابانی، به عنوان میراث عمومی، تکیه گاه اصلی مقابله با تغییرات آب و هوایی و دستیابی به کشاورزی پایدار مورد توجّه روزافزون واقع شده و به همین دلیل، تغییر کاربری آنها پیامدهای چالش برانگیزی را به دنبال دارد. در این پژوهش، عوامل تغییر کاربری و پیامدهای آن مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق، مبتنی بر تحلیل نتایج پژوهش های مختلف نگارندگان و نیز بهره مندی از نتایج تحقیقات مرتبط و معتبر انتشاریافته در این زمینه و در نهایت گوشزد نمودن برخی راهکارهای اجتناب ناپذیر است. نتایج این بررسی نشان داد که عوامل تغییر کاربری به طور عمده ریشه در نظام مالکیت زمین، قوانین و مدیریت کنونی منابع طبیعی، سیاست های دولت، روند خرید و فروش زمین های کشاورزی، گسترش بی رویة شهرها و لابی گری در مقیاس محلّی دارد. متأسّفانه، تغییرات اقلیمی دو دهة اخیر، زمینة خشکی و تغییر کاربری جنگل ها، تالاب ها، چمنزارهای طبیعی، مراتع مرغوب و بستر رودخانه ها را فراهم نمود که پیامدهای منفی آن، آسیب شدید به خاک، تشدید تغییرات اقلیمی (از طریق تشدید انتشار گازهای گلخانه ای)، کاهش کیفیّت زمین های کشاورزی و آلودگی منابع آب در درجة اوّل است. بدون شک، تداوم این تغییرات ناخوشایند، تشدید و گسترش جغرافیایی پدیده های بیابان زایی، سیل و ریزگرد خواهد بود؛ بنابراین، تغییر کاربری اراضی، چالش اصلی پایداری کشاورزی و محیط زیست بوده و در صورت ادامة روند فعلی، بحران های ملموس تری از قبیل نایابی منابع آب، مهاجرت و خسارات هنگفت اقتصادی دور از انتظار نخواهند بود. اعتقاد بر این است که تغییر کاربری اراضی در کشور ایران شدید است و برای مهار پیامدهای بحرانی ناشی از آن، چاره ای جز توقف و مقابله با آن در قالب مدیریت جامع و فراگیر نیست.