جغرافیا و پایداری محیط
سال:1398 | دوره:9 | شماره:31 |تعداد مقالات:7

با رشد شتابان شهرنشینی و گسترش فیزیکی شهرها، پدیده ی پژمردگی شهری، بافت مرکزی بسیاری از شهرهای بزرگ جهان توسعه یافته و درحال توسعه را دربر گرفته است. پژمردگی شهری، تنزّل عملکردی و کالبدی بافت مسکونی و درپی آن، فضای اجتماعی شهر است. هستة مرکزی شهر تهران که در گذشته ای نه چندان دور، از مراکز مهم و پویای این شهر محسوب می شد، اکنون نشانه های پژمردگی شهری را در خود آشکار ساخته است. براساس این، هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی و تحلیل عوامل مؤثّر بر پژمردگی شهری در ناحیة 3، منطقة 12، شهر تهران است. داده های مورد نیاز با استفاده از پرسش نامة محقّق ساخته، به طور تصادفی ساده از دویست خانوار ساکن در محدودة مورد مطالعه گردآوری شده است. از آزمون آماری تی تک نمونه ای برای مقایسة میانگین ها، تحلیل عاملی برای کاهش تعداد متغیّرهای مستقل و شناسایی ابعاد پژمردگی شهری و درنهایت از تحلیل رگرسیون برای شناسایی عوامل مؤثّر بر شکل گیری پدیدة پژمردگی شهری در ناحیة 3، منطقة 12 شهر تهران در محیط نرم افزار آماری اِس. پی. اِس. اِس. استفاده شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که براساس ادراک ذهنی ساکنان محلّی و نتایج حاصل از آزمون آماری تی تک نمونه ای، ناحیة 3، منطقة 12 شهر تهران دچار وضعیّت پژمردگی شهری شده است. نتایج تحلیل عاملی بیانگر آن است که پژمردگی شهری، پدیده ای چندبُعدی و پیچیده است. درمیان ابعاد گوناگون پدیده ی پژمردگی، چهار عامل ویژگی های اجتماعی محلّه، کیفیّت فیزیکی محلّه، کیفیّت مسکن و سرمایة اجتماعی، مهم ترین پیش بینی کننده های پژمردگی شهری در محدودة مورد مطالعه هستند. این چهار عامل، بیش از 67% واریانس پژمردگی شهری را در محدودة مورد بررسی تبیین می کنند.

در قرن حاضر، با توجّه به کمبود منابع تجدیدپذیر، مدیریت جامع منابع آب به منظور بهره برداری پایدار و توسعة اقتصادی امری ضروری است. هدف از پژوهش حاضر انتخاب بهینة برنامه ریزی منابع آب و تأمین بیشترین نیاز های آبی صنعت و کشاورزی با درنظرگرفتن مسائل زیست محیطی در حوضة سد بیستون (خارج از بستر) واقع در استان کرمانشاه است. طرح سدّ مخزنی بیستون، شامل انتقال آب از رودخانة گاماسیاب به کمک لولة فولادی با دبی 3500 لیتر بر ثانیه در 6 ماه از سال (آبان تا اردیبهشت) به منظور تأمین نیازهای آبی صنایع و کشاورزی برای شرق شهر کرمانشاه با لحاظ نیاز زیست محیطی رودخانة گاماسیاب است؛ در این راستا، بهینه سازی و شبیه سازی منابع و مصارف سد بیستون با نرم افزار های لینگو و ویپ در دو حالت (با درنظرگرفتن سدهای در حال ساخت بالادست و بدون درنظرگرفتن آن ها) انجام شد؛ همچنین در هر دو روش سه نیاز زیست محیطی، صنعت و کشاورزی لحاظ شد. درنهایت، نتایج نشان داد که با توجّه به اینکه در هر دو حالت، آب انتقالی به سد ثابت است، تأمین نیاز های صنایع و کشاورزی تقریباً یکسان است که به ترتیب 37 و 14 میلیون متر مکعب در سال است، درحالی که تأمین نیاز زیست محیطی با درنظرگرفتن سد های بالادست به طور متوسّط دو میلیون متر مکعب در سال بیشتر و به 42 میلیون متر مکعب در سال افزایش می یابد؛ البتّه انتظار می رود با درنظرگرفتن سد های بالادست، مقدار آبدهی رودخانة گاماسیاب کم و به دنبال آن تأمین نیاز زیست محیطی کاهش یابد؛ امّا نتایج نشان داد با توجّه به اینکه انتقال آب به سد بیستون تنها در ماه های پرآب سال انجام می شود، سد های بالادست آب را در ماه های پرآب ذخیره می کنند و در طول ماه های خشک با انتقال آب به رودخانة گاماسیاب تأمین نیاز زیست محیطی رودخانه بیشتر خواهد شد؛ بنابراین نقش این سدها در افزایش تأمین آب زیست محیطی مؤثّر است.

زنان روستایی به مثابة نیمی از جمعیّت، افزون بر انجام وظایف مادری و همسری، در توسعة پایدار روستایی نقش کلیدی ایفا می کنند؛ درواقع آنان به منزلة پرورش دهندگان نسل های آینده و تأثیری که بر تفکّر آنان درزمینة به کارگیری و استفاده از منابع می گذارند و همچنین فعّالیّت های بی شماری که بر دوش آن ها است؛ نقش بسزایی در دستیابی به توسعة پایدار روستایی دارند؛ امّا باوجود فعّالیّت زیاد زنان در جوامع روستایی، نقش آنان در توسعة پایدار روستایی کم اهمّیت درنظر گرفته می شود؛ ازاین رو هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش فعّالیّت زنان در دستیابی به توسعة پایدار روستایی در دهستان اسحاق آباد شهرستان نیشابور است. جامعة آماری پژوهش شامل همة زنان بالای 15 سال ساکن روستاهای دهستان اسحاق آباد است که براساس آمار سال 1390 برابر با 3921 نفر هستند. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برابر با 384 نفر تعیین شد. به منظور تجزیه و تحلیل اطّلاعات از آزمون تی تک نمونه ای، همبستگی پیرسون و تکنیک پرومته استفاده شد. یافته های پژوهش بیانگر آن است که با توجّه به نتایج آزمون تی تک نمونه ای، فعّالیّت زنان در بخش کشاورزی-دامداری و صنعت به استثناء بخش خدمات، سبب پیش برد دهستان اسحاق آباد به سمت توسعة پایدار شده است؛ همچنین نتایج آزمون همبستگی پیرسون گویای رابطة مستقیم و معنی دار میان ابعاد توسعة پایدار است. نتایج دیگر پژوهش بیانگر آن است که بیشترین تأثیر اشتغال زنان در دهستان مورد مطالعه ابتدا در بخش اقتصادی بوده؛ سپس سبب ارتقاء شاخص-های اجتماعی و درنهایت شاخص های فرهنگی شده است. نتایج آزمون پرومته نیز بیانگر آن است که در میان روستاهای دهستان مورد مطالعه، روستای اسحاق آباد بالاترین رتبه و روستای عزیزیه کمترین رتبه را ازنظر ابعاد توسعة پایدار دارند.

در 337 کیلومتر خطّ ساحلی استان مازندران، انواع فعّالیّت های اقتصادی-اجتماعی کشاورزی، شیلات، گمرک، سکونت، تفریحی و غیره رونق دارد. رقابت و تعارض موجود میان این ذی نفعان، برای بهره برداری بیشتر از ساحل، موجب بروز نابسامانی های گسترده شده و در بسیاری از مناطق، زمین های ساحلی، تصرّف شده و توسعة گردشگری ساحلی که از پتانسیل های مهمّ رونق کسب وکارهای کوچک و محلّی است، در حاشیه قرار گرفته است. ازاین رو در پژوهش حاضر، برای توسعة پایدار گردشگری ساحلی، بر رویکرد «مدیریت یکپارچه» تأکید شده است و با کمک مدل تحلیلی مستخرج از بررسی ادبیات، 13 بُعد و 48 شاخص برای مدیریت یکپارچة گردشگری ساحلی ارائه شده است. با 406 پرسش نامه (پس از بررسی روایی و پایایی آن) که چهار گروه ذی نفع مردمی، خصوصی، دولتی و عمومی (در تابستان و پاییز 1397)، آن را کامل کرده بودند، داده های اهمّیت و عملکرد هریک از شاخص های مدیریت یکپارچة گردشگری ساحلی با استفاده از نرم-افزار اِس. پی. اِس. اِس. (محاسبة مقادیر میانگین اهمّیت و عملکرد، آزمون تی با دو نمونة جفتی و ترسیم ماتریس اهمّیت-عملکرد)، ارزیابی شد. تحلیل داده ها طی سه مرحله نشان داد که باوجود اهمّیت بالای همة ابعاد و شاخص های بررسی شده، شکاف اهمّیت-عملکرد در همة آن ها دیده می شود؛ بدین معنی که مقادیر میانگین عملکردها کمتر از میانگین اهمّیت ابعاد است. باوجود این، براساس ماتریس اهمّیت – عملکرد، بُعد «یکپارچگی برنامه ای – سیاستی» در ربع اوّل، یعنی حفظ وضعیّت موجود جای گرفته است. ابعاد «مشارکت ذی نفعان»، «هدایت و رهبری»، «روابط سازمانی»، «منابع انسانی»، «منابع مالی»، «نگرش سازمانی»، در ربع بسیار مهمّ کانون توجّه قرار دارند (ربعی که توجّه مسئولان توسعة گردشگری ساحلی استان مازندران را به بهبود وضعیّت کنونی ابعادی جذب می کند که باوجود میانگین اهمّیت بالا، عملکرد فعلی آن ها ازسوی گروه های ذی نفع ضعیف ارزیابی شده است) و سایر ابعاد مدیریت یکپارچة گردشگری استان مازندران در دو ربع سوم و چهارم قرار گرفته اند.

اهمّیت توسعة کشاورزی و روستایی در توسعة ملّی ایران بر هیچ کس پوشیده نیست. کشاورزی به مثابة منبع اصلی تأمین درآمد و ایجادکنندة فرصت های شغلی، نقش مهمّی در حیات انسانی و توسعة آن دارد و از دیرباز نقش اساسی در اقتصاد روستایی داشته و گذران زندگی بسیاری از روستاییان وابسته به این نوع فعّالیّت بوده است. هدف مطالعة حاضر بررسی توان های توسعة کشاورزی شهرستان داراب و پیش بینی نتایج آن بر توسعة روستایی است که به صورت مطالعة موردی در مناطق روستایی شهرستان داراب صورت گرفته است. جمع آوری داده ها مبتنی بر پرسش نامة محقّق ساخته است. جامعة آماری نوشتار پیش رو سرپرستان خانوارهای روستایی شهرستان داراب است (6780 = N) که با استفاده از فرمول کوکران 323 نفر ازطریق نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند. ملاک انتخاب روستاها براساس تعداد بهره برداران کشاورزی است. پایایی پرسش نامه با استفاده از آلفای کرونباخ به میزان 85/0 محاسبه شده است؛ همچنین برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل عاملی بهره گرفته شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که مهم ترین عوامل توسعة روستایی عامل رفاهی-خدماتی، زیربنایی، اشتغال-درآمد و اجتماعی-آموزشی است. در میان عوامل توسعة روستایی، عامل رفاهی-خدماتی با 220/24% از واریانس بیشترین و عامل اجتماعی-آموزشی با 313/8% از واریانس، کمترین درصد را در میان عامل های توسعة روستایی دارند؛ همچنین نتایج نشان داد که مهم ترین عوامل توسعة کشاورزی، عامل اقتصادی-اجتماعی کشاورز، عامل زیرساختی کشاورزی، عامل دسترسی به نهاده های کشاورزی، عامل ترویج و عامل ترکیبی کشاورزی است؛ که از میان آن ها عامل اقتصادی-اجتماعی کشاورز با 935/21% از واریانس بیشترین و عامل ترکیبی با 466/5% کمترین درصد را در بین عامل های توسعة کشاورزی دارد.

آبخوان های ساحلی درمعرض تهاجم آب شور دریا و ورود پساب آب شرب به وسیلة چاه های جذبی و همچنین نشت از شبکة جمع آوری فاضلاب و تغییر در شرایط اقلیمی هستند که می تواند در افزایش آلودگی آب زیرزمینی بسیار مؤثّر باشد. هدف از نوشتار پیش رو ارزیابی تأثیر تغییر اقلیم بر مقدار و توزیع مکانی مجموع موادّ جامد محلول، در سطح آبخوان ساحلی بندر گز در شمال ایران با استفاده از شبیه سازی عددی است. به منظور شبیه سازی تراز سطح آب زیرزمینی توزیع مکانی و همچنین تغییرات مقدار مجموع موادّ جامد محلول از مدل های مادفلو و ام. تی. تری. دی. ام. اس. استفاده شد و برای تعیین دقّت مدل از معیار میانگین قدر مطلق درصد خطا استفاده شد. برای بررسی تغییرات آتی مؤلّفه های اقلیمی بر مقدار و توزیع مکانی مجموع موادّ جامد محلول از گزارش پنجم هیئت بین الدّول تغییر اقلیم و سناریوهای جدید انتشار استفاده شده است. تأثیرات تغییر اقلیم بر کیفیّت آب زیرزمینی با دو سناریو خوش بینانه و بدبینانه بررسی شد. معیار میانگین قدر مطلق درصد خطا در دورة واسنجی و صحّت سنجی به ترتیب در بازه های (029/0-0008/0) و (055/0-032/0) قرار دارد که بیانگر دقّت و همچنین اعتمادپذیری کاملاً مناسب مدل برای برآورد مقدار و توزیع مکانی مجموع موادّ جامد محلول در سطح آبخوان ساحلی است. بررسی نتایج سناریوهای انتشار بیانگر آن است که هردو سناریو نشان دهندة افزایش در بارش و دما در آینده هستند. سناریوهای خوش بینانه و بدبینانه به ترتیب بیانگر یک رفتار تناوبی و افزایشی در مقدار متوسّط مجموع موادّ جامد محلول در آینده هستند؛ همچنین پیش بینی توزیع مکانی مجموع موادّ جامد محلول بیانگر آن است که در شمال آبخوان مقدار آلودگی به شکل قابل توجّهی افزایش خواهد یافت و افزایش آلودگی در سطح آبخوان الگوی مکانی یکنواخت نخواهد داشت که این موضوع می تواند ناشی از توزیع مکانی غیر یکنواخت نواحی مسکونی و همچنین چاه های برداشت از منابع آب زیرزمینی باشد.

امروزه مسائل محیط زیستی به قدری دامنه پیدا کرده است که قلمرو آن ها دیگر به مسائل فنّی ختم نمی شود؛ به گونه ای که مسائل زیست محیطی به طور کلّی مفهوم اجتماعی دارند. مشارکت شهروندی و سناریونگاری مشارکتی با پیروی از نظریة کنش ارتباطی هابرماس، یکی از رویکردهای جدید برنامه ریزی راهبردی به شمار می رود. نقش فعّال شهروندان در ترسیم آیندة محیط زندگی خود و اقدام اجتماعی درخصوص کاهش تهدیدات آتی محیط زیستی، با رفتارهای حفاظتی محیط زیست شهری، ازجمله رویکردهای جدید در مشارکت شهروندی است. هدف اصلی نوشتار پیش رو ارزیابی سناریونگاری مشارکتی با رویکردی میان رشته ای در آینده پژوهی محیط زیست شهری است. روش نمونه گیری در پژوهش حاضر به شیوة سهمیه ای و نظام مند بوده که با توجّه به روش پژوهش ترکیبی و چندمرحله ای بودن پرسش نامه تعداد هشتاد نفر برای جامعة نمونه انتخاب شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزارهای میک مک و اِس. پی. اِس. اِس. استفاده شده و برای سناریونگاری از روش شبکة تجارت جهانی و به منظور بررسی میزان مشارکت از آزمون لون و تی بهره گرفته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که محیط زیست منطقة مورد مطالعه تحت تأثیر دو محور اصلی «مدیریت بهینة فضای شهری» و «مشارکت شهروندان» است که درنتیجة آن، چهار سناریو تدوین شد؛ همچنین نتایج دیگر نشان می دهد که سطح معنی داری برای سه شاخص آگاهی شهروندی، رفتار محیط زیستی و مسئولیت پذیری شهروندی در بین دو گروه پژوهش کمتر از 05/0 است که این نشان می دهد سناریونگاری مشارکتی به مثابة روشی کاربردی به منظور برنامه ریزی محیط زیست منطقة 1 شهر تهران از کارآیی لازم برخوردار بوده و می توان از این رویکرد برای مدیریت مسائل محیط زیستی در مراکز تصمیم گیری و سیاست گذاری شهری بهره جست.