جغرافیا و پایداری محیط
سال:1395 | دوره:6 | شماره:21 |تعداد مقالات:7

نظر به اهمّیّت نقش گردشگری در بهبود جوّ روانی و سلامت بهداشت و روان جامعه، در این مطالعه سعی بر این است که راهکارهای توسعة گردشگری اجتماعی (حمایتی) در شهر تهران برای فراهم آوردن شرایط جهت بهره مندی تمامی اقشار از گردشگری، مورد بررسی قرار گیرد. حجم نمونة آماری 141 نفر از فعّالان حوزة گردشگری شهرستان تهران هستند که به روش نمونه گیری گلوله برفی و قضاوتی انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه است. روایی صوری پرسشنامه به کمک اساتید و در مرحلة پیش آزمون بررسی تأیید شد. پایایی پرسشنامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ، 73/0 محاسبه و مورد تأیید قرار گرفت. به منظور ارزیابی وضع موجود از مدل استراتژیک سوات استفاده شد. نتایج نشان می دهد بیش از 82% از خدمات گردشگری دارای ماهیّت تجاری است و کمتر از 18% گردشگری حمایتی مورد توجّه فعّالان گردشگری قرار گرفته است. نتایج تحلیل سوات، امتیاز عوامل داخلی 018/2 و عوامل خارجی 418/2 را نشان داد و براین اساس، راهبرد اصلی پژوهش، تدافعی است. در مرحلة بعد، برای اولویّت بندی راهبردهای تدافعی، راهبردهای پیشنهادی در اختیار 30 کارشناس بخش گردشگری قرار گرفت و با استفاده از تکنیکپرامیتهتجزیه و تحلیل و اولویّت بندی شدند. نتایج مدل پرامیته نشان داد راهبردهای ارائة تسهیلات و اعتبارات زیرساختی با امتیاز 32/0، تشکیل واحد تخصّصی با امتیاز 28/0 و افزایش نقش دولت در توسعة گردشگری حمایتی با امتیاز 28/0 مهم ترین راهبرد های شناسایی شده محسوب می شود.

مخروط های واریزه ای نوعی از حرکت دامنه ای، به ویژه در مناطق کوهستانی می باشند که خیلی سریع حرکت می کنند و بسیار خطرناک هستند. در حوضة آبریز آق لاقان چای به سبب وجود سنگ های آتشفشانی هوازده، توپوگرافی کوهستانی، حاکمیّت شرایط اقلیمی با نوسان دمای بالا و تعداد روز یخبندان زیاد و عملکرد نیروهای زمین ساختی مخروط های واریزه ایو دامنه های تالوسی از حرکات توده ای بسیار فعّال هستند؛ لذا، یکی از مهم ترین عوامل در بالابردن توان رسوب دهی آبراهه ها در منطقة مخروط های واریزه ایو دامنه های تالوسی هستند. وقوع این پدیده هرساله منجر به فرسایش شدید خاک و پرشدن مخزن سدّ یامچی واقع در پایین دست حوضه می شود. هدف پژوهش حاضر ارزیابی و پهنه بندی مخروط های واریزه ای و دامنه های تالوسی است. در این مطالعه، ابتدا با بررسی های میدانی و مطالعة منابع، یازده عامل به عنوان عوامل مؤثّر برای ایجاد مخروط های واریزه ای و دامنه های تالوسی در منطقه شناسایی شدند. این عوامل شامل شیب، جهت شیب، لیتولوژی، فاصله از جادّه، فاصله از آبراهه، فاصله از گسل، بارش، تعداد روزهای یخبندان، نوسان دما، کاربری اراضی و خاک است؛ سپس لایه های اطّلاعاتی توسّط سامانة اطّلاعات جغرافیایی تهیّه گردید. تحلیل نهایی با استفاده از روش ویکور به عنوان یکی از روش های تحلیل تصمیم گیری چندمعیاره انجام شد. در نهایت نقشة پهنه بندی در 5 طبقة بسیار پرخطر تا بسیار کم خطر تهیّه شد. با توجّه به نقشة پهنه بندی به ترتیب 72/2761 و 30/7854 هکتار از مساحت حوضه در دو طبقة بسیار پرخطر و پرخطر قرار دارند. اغلب نواحی دارای خطر زیاد و بسیارزیاد، در سازندهای آتشفشانی هوازده، شیب های بین 35%-30%، دامنه هایی با پوشش گیاهی کم و مشرف بر درّه ها قرار دارند.

نظارت بر الگوهای فضایی و زمانی از رشد و توسعة شهری و شناسایی عوامل آن برای برنامه ریزی شهری و توسعة پایدار به ویژه در کشورهای درحال توسعه بسیار ضروری است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی تغییرات زمانی-مکانی الگوهای استفاده از زمین در کرمانشاه به عنوان اهرم کنترل این تغییرات نسبت تحوّلات آیندة این شهراست. برای تولید نقشة کاربری اراضی از تصاویر ماهواره ای لندست 8 و 7 سنجندة OLI و ETM+ مربوط به سال های 1991 و 2016 استفاده شد که پس از انجام پردازش و پیش پردازش های لازم، نقشة کاربری اراضی تهیّه گردید و نقشه های رستری وارد نرم افزار فراگست شد؛ سپس تجزیه و تحلیل از الگوهای سیمای سرزمین، در قالب رویکرد چشم انداز محیط زیستی با استفاده از معیارهای فضایی (متریک های سیمای سرزمین) انجام شد. نتایج به دست آمده نشان داد که مساحت کاربری مسکونی طی دورة مورد مطالعه به میزان 3304 هکتار افزایش داشته است. بیشتر مقدار کاهش نیز مربوط به کاربری بایر و بدون پوشش یعنی 2492 هکتار است؛ همچنین با توجّه به نتایج تجزیه و تحلیل متریک های سیمای سرزمین کاربری مسکونی در متریک های درصد از سیما، مجموع حاشیه، تراکم حاشیه، شاخص بزرگترین لکّه، تعداد لکّه ها و تراکم لکّه ها روندی افزایشی داشته است. کاربری کشاورزی در سه متریک میانگین اندازة لکّه به میزان 81/42 هکتار، میانگین شاخص شکل به میزان 03/0 و میانگین فاصلة اقلیدسی نزدیک ترین همسایه به میزان 48/10 متر افزایش داشته است. کاربری بایر و بدون پوشش فقط در متریک های شاخص شکل سیما، تراکم حاشیه، مجموع حاشیه و میانگین اندازة لکّه افزایش داشته است. پوشش درختی هم در پنج متریک (شاخص شکل سیما، تعداد لکّه ها، تراکم لکّه ها و پراکندگی نسبی) افزایش داشته و در سایر متریک ها روند کاهشی داشته است. پهنة آبی نیز فقط در متریک مجموع لبه و مرز به میزان 81870 متر افزایش داشته است.

مناطق کوهستانی زاگرس چین خورده (حوضة الوند) و زاگرس مرتفع (حوضة قره سو) در استان کرمانشاه دارای آبخوان های کارستی متعدّدی بوده که توسّط چشمه های کارستی تخلیه می گردند. این آبخوان ها، منبع اصلی تأمین آب جوامع انسانی، اکوسیستم های حوضه ها و تأمین کنندة جریان پایة رودخانه های الوند و قره سو بوده و نقش حیاتی در پایداری محیط، استمرار و شکل گیری مدنیّت در مناطق مورد مطالعه دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر تغییرات اقلیمی بر ویژگی های کمّی و رژیم آبدهی چشمه ها است. بدین منظور، ترکیبی از روش های آماری و مدل سازی استفاده شد. داده های مورد استفاده شامل بارش و دبی ایستگاه های وزارت نیرو، داده های بارش، پارامترهای دمایی، رطوبت نسبی و تابش خورشید برای ایستگاه های همدید و همچنین داده های طولانی مدّت GPCC است. نتایج آنالیز خودهمبستگی نشان داد در زاگرس مرتفع به جز چشمة یاوری، دبی سایر چشمه های کارستی به بارش وابستگی زیادی دارند. در مقابل، چشمه های زاگرس چین خورده وابستگی کمتری به بارش دارند، در این زون تنها دبی چشمه های ماراب و ریجاب به بارش وابستگی بالایی دارند. بررسی شرایط اقلیمی ایستگاه های همدیدی نمایندة هر زون نشان داد اقلیم منطقه طی دورة 2014-1986 تغییرات قابل توجّهی یافته و شرایط خشکی منطقه شدّت بیشتری پیدا کرده است، به طوری که بررسی داده های بارش ایستگاه ها و داده های شبکه ای نشان دهندة کاهش بارش و افزایش خشکسالی های متمادی و دوره ای در دو زون مورد بحث است. در مقابل، شرایط حرارتی از روند افزایشی معنی داری برخوردار شده است. بیشترین کاهش رطوبت و افزایش دمای منطقه از اواخر دهة 1990 قابل مشاهده است. بررسی شرایط کمّی و کیفی چشمه های منطقه در ارتباط با تغییرات اقلیمی، بیانگر تغییرات قابل توجّه آنها است، زیرا آبدهی چشمه های مورد مطالعه در دو دهة گذشته به تبعیّت از روند منفی بارش، دارای روند کاهشی بوده اند. خشکسالی های شدید و کاهش بارش بدون تأخیر زمانی سبب کاهش آبدهی چشمه های کارستی منطقة مورد مطالعه شده اند. ویژگی های کیفی چشمه های مورد مطالعه نیز تغییر کرده است که بیشتر تابع حجم آب ورودی به آبخوان بوده و رابطة معنی داری با نوسانات بارشی ندارد.

امروزه حرکت به سمت پایداری در جوامع با سطوح مختلف مدیریت و تکنولوژی بسیار مورد توجّه قرار گرفته است. داشتن شهری پایدار و سالم، برنامه ریزان، تصمیم گیرندگان و متخصّصین را واداشته است تا به دنبال یافتن شاخص هایی باشند که بتوان با استفاده از آنها ظرفیّت جوامع شهری را به منظور سوق دادن آنها به سمت پایداری مورد بررسی قرار داد. شاخص ردّپای بوم شناختی در زمینة ارزیابی جوامع شهری در سطح آموزشی و اجتماعی توجّه زیادی را به خود جلب کرده است. در این پژوهش سعی بر آن شد تا با استفاده از شاخص ردّپای بوم شناختی، ظرفیّت برد شهر سنندج در سال 1393 مورد بررسی قرار گیرد. نتایج نشان داد که سرانة ردّپای بوم شناختی این شهر، برای بخش های مسکن، حمل ونقل و غذا، 43/1 هکتار جهانی است که کمتر از سرانة ردّپای ملّی (7/2 هکتار جهانی) می باشد. بیشترین میزان ردّپای بوم شناختی مربوط به بخش مسکن با 5/371923 هکتار جهانی (سرانة 99/0) و کمترین میزان مربوط به ردّپای بوم شناختی غذا با 917/382 هکتار جهانی (سرانة 001/0) است. ظرفیّت زیستی برای شهر سنندج، 38/0 هکتار جهانی به دست آمد که نشان دهندة کمبود اکولوژیکی در این شهر است و شهر را به سمت ناپایداری پیش می برد؛ همچنین تلاش شد تا امنیّت اکولوژیکی شهر با استفاده از شاخص های فشار تولید، فشار مصرف و شاخص توزیع ردّپای بوم شناختی مورد بررسی قرار گیرد که در نهایت نتایج حاکی از آن است که به دلیل بیشتربودن فشار تولید (96/14) نسبت به فشار مصرف (71/3)، شاخص توزیع ردّپای بوم شناختی (03/3)، مثبت بوده و شهر سنندج را از نظر امنیّت اکولوژیکی در دستة بسیار خطرناک قرار داده و آیندة شهر نگران کننده است.

شناخت الگوی مکانی درختان جنگلی در طرّاحی الگوی مدیریتی مناسب برای حفاظت و احیای توده های جنگلی نقش مؤثّری دارد. این پژوهش، با هدف تجزیه و تحلیل الگوی پراکنش درختان در پناهگاه حیات وحش کرخه (بخشی از جنگل های حاشیة رودخانة کرخه)، بررسی میزان تغییرپذیری و الگوی تغییرات آنها نسبت به فاصله از رودخانه، انجام گرفت. تعداد پایه های درختان پده، گز و درختچة سریم در 117 قطعه نمونه، روی ترانسکت هایی موازی با فاصلة 500 متر از یکدیگر و عمود بر رودخانه شمارش شدند. سپس با استفاده از روش های زمین آماری الگوی پراکنش آنها مورد تحلیل قرار گرفت. واریوگرام تعداد گونه های پده و سریم با مدل کروی، گز و کلّ گونه ها با مدل نمایی مطابقت داشته و وجود همبستگی مکانی را نشان دادند. دامنة تأثیر واریوگرام گز 186 متر، پده 362 متر، سریم 749 متر و تعداد کلّ گونه ها 208 متر است. نقشه های کریجینگ نیز نشان دادند که گونه های موجود دارای همبستگی مکانی هستند. بیشترین پراکنش گونه ها نزدیک رودخانه بوده و با دورشدن از رودخانه، تعداد هر سه گونه کاهش می یابد. این موضوع، اهمّیّت مدیریت و حفاظت جنگل های حاشیة رودخانه و جلوگیری از تخریب و کاهش مرز پوشش جنگلی را تأیید می نماید.

خصوصیّات بصری، سهم مهمّی در هویّت ناحیه و حسّ مکان دارد؛ به گونه ای که به لذّت بردن مردم از محیط طبیعی و مصنوع اطراف کمک می کند و سبب جذب سرمایه گذاری و پیشرفت های اجتماعی-اقتصادی منطقه و نیز جذب گردشگران و تمایل آنها به بازگشت دوباره به محیط می شود. مشاهدة منظر و ادراک آن توسّط انسان، نقش مهمّی در ادراک و شناخت وی از محیط دارد. هدف پژوهش، ارزیابی کیفیّت بصری مناظر موجود در مسیرهای اصلی منتهی به شهر بجنورد و سطح بندی آنها بوده است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها تلفیقی از رهیافت ادراکی ارزیابی کیفیّت بصری مناظر و روش ارزیابی میزان ادراک آن استفاده شده است. ابتدا تمامی مسیرهای اصلی منتهی به شهر بجنورد با به کارگیری ابزارهایی از جمله مکان یاب، قطب نما، نقشة راه های شهرستان بجنورد و دوربین عکّاسی، مورد بررسی میدانی قرار گرفت. در مجموع تعداد 129 عکس از نقاط ایست مختلف در سه مسیر اصلی منتخب منتهی به شهر بجنورد، جهت بررسی ادراک بصری مناظر گرفته شد که از این تعداد، 24 عکس برای بررسی نهایی برگزیده شد. شاخص های اصلی بررسی مناظر شامل 6 شاخص «موقعیّت بیننده»، «فاصلة دید»، «ترکیب منظره»، «شکنندگی بصری»، «حرکت چشم بیننده» و «بهترین جهت دید» در 17 حالت، در نظر گرفته شده اند. طبق یافته ها، مسیر شمارة 1 با دارا بودن بیشترین نقاط دید در زیر پای بیننده و کمترین میزان شکنندگی بصری حائز کیفیّت ادراکی متمایز از سایر مسیرهای مورد بررسی است؛ همچنین نتایج میزان ادراک منظر نشان می دهد که مسیر یک به واسطه مقدار محاسبه شده عامل P (میزان ادراک منظری که گردشگر از تمامی مناظر قابل رؤیت در یک مکان دریافت می کند)، در سطح اوّل، قرار می گیرد. در خاتمه، تحلیل کیفی و ترسیم ضرباهنگ میزان ادراک منظر در سه مسیر، ارائه شده است.