مطالعات تاریخ اسلام
سال:1394 | دوره:7 | شماره:27 |تعداد مقالات:7

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بررسی و نقد نخستین آثار اسماعیلی از آن جهت ضروری است که اولا ورود ما رادر عرصه های معرفت شناختی و هستی شناختی اسماعیلیان نخستین، میسر می سازد و ثانیا دلایل پیدایش آثار کلامی را در دوره های بعد آشکار می کند. این پژوهش توصیفی - تحلیلی موید آن است که آثاری که در ابتدا حاوی جهان بینی و مفاهیم معرفتی مکتب اسماعیلی است در نیمه سده سوم به سرعت با رویکرد تاویلی در فرجام شناسی و توجه به نظام ادواری ناطقان، به اثبات مشروعیت حکومت جدیدالتاسیس فاطمی می پردازد. این آثار در دوران تثبیت نظام فاطمیان (نیمه سده چهارم) با تعدیل رویکرد تاویلی و بسط روش های عقلانی، راه را برای تحولات اجتماعی -فرهنگی فاطمیان در دوره های بعد و رشد تولیدات کلامی گشود.

موضوع این مقاله، نقش سیاسی و اجتماعی طریقت قادریه در کردستان عراق (1350-1337 ق./1931-1918 م.) است. این طریقت و مخصوصا شاخه برزنجی آن بعد از سقوط امارت بابان در 1851 م. فرصت یافت تا نتیجه چند سده فعالیت خود را به معرض آزمون بگذارد. سرانجام در فاصله سال های 1918 تا 1931 م. بالاترین رده های سیاسی به تشکیلات درویشی قادریه رسید. پرسش اساسی این مقاله این است که چرا طریقت درویشی قادریه توانست در کردستان عراق به مرکزیت سیاسی و اجتماعی برسد؟مقاله حاضر با رویکرد جامعه شناسانه و با بهره گیری ا ز نظریه همبستگی اجتماعی امیل دورکیم، درصدد پاسخ گویی به این پرسش است. محققان با بررسی منابع اصلی طریقت قادریه، تلاش کرده اند نشان دهند که این تشکیلات منظم درویشی با ایجاد همبستگی اجتماعی در جامعه بحران زده کردستان عراق توانست به بالاترین مرتبه سیاسی و اجتماعی برسد.

مهمترین نقطه عطف تطور مفهومی علم در تاریخ عرب را می توان گذر از عصر جاهلی به عصر نبوی دانست. در واقع دین جدید که در مدینه بنیان یافت، نیازمند علم جدید بود تا به آن مشروعیت بخشد و البته این تحول در گذر از جامعه ای بت پرست به جامعه ای توحیدی رخ داد. از این رو مفهوم علم نیز دقیقا در جهت همین دو ویژگی بارز این دو جامعه قبیله گرا و ایمان ی تغییر یافت. مهمترین منابع موجود برای بررسی چنین تحولی، قرآن و اشعار منسوب به عصر جاهلیت اند که ضمن بررسی محتوایی آن ها می توان تطور مفهومی علم را در این دو دوره تا حد زیادی تبیین کرد. با بررسی اشعار و روایات برجای مانده درباره این اشعار، می توان چنین نتیجه گیری کرد که عرب جاهلی چهار موضوع را علم می شمرد و بر مبنای برخی روایات، صاحب این علوم را علامه می دانست: 1. ایام العرب؛ 2. ادبیات منثور عربی؛ 3. شعر؛ 4. انساب عرب؛ اما پیامبر اکرم (ص) در گذر از عصر جاهلی به عصر نبوی تنها دانش هایی را علم دانست که همسو با اندیشه های توحیدی بود و غیر آن را ناشی از جهل برشمرد. در واقع با برداشتی کلی می توان اتصاف آگاهی های بشر به نیروی لایزال الهی را تولید علم مقدسی دانست که در عصر نبوی رخ داد، دانشی که انسان می تواند از طریق چشم، گوش و دل، آن را کسب کند. در این دوره کتابت بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و مفهوم علم در جهت تفکری همگرا گسترش معنایی یافت. این موضوعی است که بر اساس روش تبینی - تفهمی در این پژوهش مورد واکاوی قرار خواهد گرفت.

هدف اصلی این مقاله بررسی و تحلیل نقش و تاثیر عوامل دینی در کارکرد حوزه نظامی ایران عصر صفوی است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که توانمندی های عوامل دینی، هم با کار کرد نظامی صاحبان مناصب دینی نظیر صدر، قاضی فعلیت یافت و هم با نقش های نظامی خارج از چارچوب حکومتی عالمان دین بروز پیدا کرد. ملاحظات دینی صفوی ها در جنگ و صلح از جمله مولفه های تاثیرگذار دین در کارکرد حوزه نظامی بود. همچنین بهره گیری آنان از شعائر مذهبی در جنگ ها و مشارکت شخصیت های دینی در فعل و انفعالات نظامی بخش دیگری از این تاثیر بود. عالمان دین در عرصه برخی نبردها و حتی فرماندهی برخی جنگ ها و دفاع از شهرها نقش آفریدند. در مواقعی که حاکمان و تصمیم گیران نظامی دولت صفوی از این توان به درستی بهره گرفتند، معمولا به تقویت بنیه نظامی دولت صفوی انجامید، اما در مواردی که سوءتدبیر و یا بی اعتنایی نسبت به این نیروی بالقوه وجود داشت، ناکامی هایی را در عرصههای نظامی در پی داشت.

تاریخ بیهقی به عنوان یکی از مهم ترین متون تاریخی ادبی بیش از هر چیزی به دلیل راست گویی بیهقی و عدم جانب داری اش ستوده شده است، اما در این مقاله بر آن هستیم تا نشان دهیم بیهقی در برخی موارد به دلایلی از گفتن بعضی مطالب خودداری کرده است. برای انجام این کار با تعدیل رویکرد روایتشناختی ژرار ژنت در زمینه زمان از روش تازهای بهره بردهایم. به ظاهر در تاریخ بیهقی رویدادها به ترتیب زمانی ارائه شده اند اما گاهی انبوه روایت های گذشتهنگر و آینده نگر شکاف های زمانی جاافتاده را پر می کنند. با مطالعه روایت شناختی شکل زمانی پیچیده 522 صفحه آغازین کتاب با شکاف هایی مواجه شدیم که هیچ گونه گزارشی درباره آن ها ارائه نشده است و یا اگر گزارشی درباره آن ها وجود دارد کوتاه است و محل تامل. در ابتدا بخش مورد نظر را به 71 کلان پاره زمانی تقسیم و با استفاده از نقاط آغاز و پایان آن ها، شکاف های مورد نظر را استخراج کرده ایم. آنگاه با مقایسه داده های تاریخ بیهقی و سایر متون تاریخی به تحلیل محتویات احتمالی برخی شکافها پرداخته ایم. در پایان به رابطه شکاف های زمانی و اعتبار راوی توجه مختصری کرده ایم و نتیجه گرفته ایم که این گزارش / تفسیر / ارزیابی ناقص یا اندک، اعتبار روایی بیهقی را تاحدودی مخدوش می سازد.

تغییر دین در ایران، همواره از مسائل مهم و مورد توجه محققان بوده است؛ زیرا این نوع از تغییر، خود زمینه ساز تغییرات عمده در ساختارها و نهادهای اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی بوده است. گرایش به شیعه در ایران نیز از موضوعاتی است که همواره بحث ها و اختلاف نظرهایی را بین پژوهشگران سبب گردیده و نظرات مختلفی درباره این موضوع بیان شده است. این پژوهش درصدد است تا به نقش سازمان وکالت در تغییر دین در ایران بپردازد و ضمن نشان دادن وضعیت نظم جامعه ایرانی در دوره ساسانی، به ساز وکار تغییر دین در قرون اوایل اسلامی و بهره برداری سازمان وکالت از این وضعیت بپردازد؛ لذا با استفاده از نشانه هایی که دال بر فعالیت سازمان وکالت در مناطق مختلف ایران است، نشان خواهد داد که سازمان وکالت از طریق اقدامات و مواجهه فرهنگی و با تمرکز بر روستاها، منجر به گسترش شیعه در ایران گردید.