مطالعات تفسیری
سال:1394 | دوره:6 | شماره:24 |تعداد مقالات:10

چکیده فارسی:بزرگترین نعمت الهی به انسان ها، نعمت دین و هدایت تشریعی است که تعالی حقیقی و وصول به هدف آفرینش و مقصد نهایی را برای پیروان آن تامین نموده و دستیابی به حیات طیبه آنها را تضمین می کند. دین پژوهان همواره به دنبال بازشناسی کارکرد دین در زندگی انسان و چیستی فلسفه آن هستند. قرآن کریم در آیات متعددی به بهترین وجه به بیان این کارکرد و تبیین فلسفه آن پرداخته است. قرآن شخصیت و کرامت انسان را به میزان دینداری او مستند نموده است. آیه شریفه «یا أ یها الذین آمنوا استجیبوا لله و للرسول إ ذا دعاکم لما یحییکم ...» نمونه ای از این دسته از آیات است. این مقاله با تاکید بر مفاد و تفسیر آیه فوق، فلسفه وجودی دین و راهکارهای وصول به آن را به اجمال ارائه نموده است. چکیده عربی:أکبر النعم الإلهیة علی الإنسان نعمة الدین والهدایة التشریعیة التی تقوده إلی التکامل والوصول إلی الغایة النهائیة المنشودة لأتباعه و یضمن وصولهم إلی الحیاة الطیبة. الباحثون الدینیون یسعون علی الدوام الی معرفة مدی تأثیر الدین فی الحیاة و ماهیة فلسفته. بیّن القرآن الکریم علی أفضل وجه هذه المهمة و هذا التأثیر فی آیات متعددة و أوضح فیها فلسفة الدین. حدّد القرآن شخصیة کل فرد و کرامته بمدی تدیّنه. و من ذلک قوله فی الآیة الشریفة: {یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ...}. تمثل نموذجاً من هذه الآیات. یقدّم هذا البحث من خلال الترکیز علی مفاد وتفسیر الآیة المذکورة، فلسفة وجود الدین وسبل الوصول إلیها اجمالاً.

چکیده فارسی:حبط اعمال یکی از موضوعات مهم کلامی است که در آیات قرآن از جمله آیه شریفه «لئن أ شرکت لیحبطن عملک» به کار رفته است. در این آیه که خطاب به پیامبر اکرم (ص) و پیامبران پیشین است، شرک به عنوان عامل حبط عمل معرفی شده است. امکان شرک و حبط شدن عمل پیامبران و ناسازگاری آن با عصمت یکی از چالش های پیش روی متکلمان و مفسران بوده است. در رویکرد امامیه احباط مورد نظر معتزله باطل است، از این رو حبط به کار رفته در آیات قرآن معنای متفاوتی با معنای کلامی آن خواهد داشت. عدم تفکیک کاربرد قرآنی آن با آنچه که در میان متکلمان رایج است، چالش های زیادی را در جهت معناشناسی حبط، متعلق حبط و علل حبط ایجاد می کند. این مقاله در تلاش است تا با تحقیق در مفاد آیه فوق و بهره گیری از آراء مفسران به ویژه امین الاسلام طبرسی، دو رویکرد عمده در باره امکان شرک و حبط عمل پیامبران و مومنان بررسی گردد، معنای قرآنی حبط و مغایرت آن با معنای کلامی تبیین گردد و علل حبط، متعلق و چگونگی تعلق آن به اعمال کافران و مشرکان مورد بررسی قرار گیرد. چکیده عربی:احباط الأعمال من المواضیع الکلامیة المهمة التی ورد ذکرها فی آیات من القرآن و منها الآیة الشریفة التی جاء فیها: {لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ}. فی هذه الآیة التی یوجّه فیها الخطاب إلی النبی الکریم’ و إلی الانبیاء السابقین، یوصف الشرک کسبب لاحباط العمل. إنّ احتمال الشرک و امکانیة احباط عمل الأنبیاء و عدم انسجام هذا المعنی مع العصمة، یعدّ واحداً من التحدیات التی یواجهها المتکلّمون والمفسّرون علی حدًّ سواء. الاحباط الذی یقول به المعتزلة باطل فی نظر الإمامیة. و من هنا یتضح ان الاحباط الذی جاء فی الآیات القرآنیة یختلف عن معناه الکلامی. إنّ عدم الفصل بین الاستعمال القرآنی لهذه الکلمة و بین معناها المستعمل بین المتکلّمین یؤدی إلی مشاکل تکتنف هذه الکلمة من حیث المعنی ومن حیث متعلّق الحبط و اسبابه. یرمی هذا البحث من خلال التحقیق فی مفاد الآیة المذکورة آنفاً والاستعنانة بآراء المفسرین و خاصة امین الإسلام الطبرسی لتسلّط الضوء علی حبط عمل الانبیاء والمؤمنین فی ضوء اتجاهین أساسیین حول امکانیة شرک و حبط عمل الانبیاء والمؤمنین کما یبیّن اثناء ذلک المعنی القرآنی للحبط و اختلافه عن معناه الکلامی، اضافة إلی تبیین اسباب الحبط و متعلّقه و کیفیة تعلّقه بأعمال الکافرین والمشرکین.

چکیده فارسی:آیات متعددی از قرآن کریم مسلمانان را از برقراری هرگونه رابطه دوستی با غیرمسلمانان، برحذر داشته است؛ این مساله موجب القای شبهه توهین قرآن به غیرمسلمانان شده است و از رهگذر آن قرآن حاوی امری اهانتامیز و غیراخلاقی پنداشته شده است. در این مقاله با تامل در مدلول آیات مورد بحث و تبیین دقیق آنها روشن می شود که مسلمانان تنها از دوستی با افرادی برحذر شده اند که به دشمنی با آنان برخاسته و به انحاء مختلف سعی در آزار و ضربه زدن به آنها را دارند و نیکی با کسانی که با مسلمانان روابط غیرخصمانه دارند، مورد تاکید قرآن است. در این مبنا مسلمان بودن یا نبودن مطرح نیست. توصیه قرآن بر عدم دوستی با پدر و مادر مشرک نیز به هیچ وجه به معنای بی احترامی به آنان نیست بلکه فقط به معنای عدم اطاعت از آنها در امور مربوط به دین است، ضمن آنکه به والدین مسلمان نیز توصیه شده که تنها در مواردی که اجابت خواسته های فرزندان موجب ظلم به دیگران می شود، از آن روی برتابند. چکیده عربی:فی القرآن الکریم عدّة آیات تحذّر المسلمین من موالاة غیر المسلمین. و هذه القضیة أدّت إلی اثارة شبهة اهانة القرآن لغیر المسلمین، و اثارة شکوک توحی و کأنَّ القرآن یحمل اموراً مهنیة و غیر اخلاقیة. و تنتهی إلی نتیجة البحث للتأمل فی مدلول الآیات موضع البحث و تبیین معانیها بدقّة وتنتهی إلی نتیجة مفادها ان هذه التحذیرات للمسلمین تقتصر فقط علی من یعادیهم ویحاول ایذاءهم والنیل منهم بشکل أو آخر، و ان القرآن یدعو إلی الاحسان إلی من لا یحملون نظرة عدائیة إلی المسلمین. و قضیة الانتماء إلی الإسلام أو عدمه غیر مطروحة هنا. کما ان تأکید القرآن علی عدم موالاة الاب والام المشرکین لا یعنی ابداً عدم احترامهما، و انّما یعنی فقط عدم طاعتهما فی ما یعلّق بالدین. کما ان القرآن الکریم یحث الوالدین المسلمین علی عدم الاستجابة إلی مطالیب ابنائهم فیما اذا کانت تؤدّی إلی ظلم الآخرین.

چکیده فارسی:این مقاله، به بررسی ویژگی خشیت داشتن از پروردگار و اهمیت و نقش آن در هدایت یافتن به قرآن پرداخته است. خشیت، به معنای واکنشی آگاهانه به مقتضای علم است. خشیت از پروردگار، درک وابستگی خود و ربوبیت خدا و احساس مسوولیت در برابر او است. آیات متعددی از قرآن، تحقق هدایت قرآن را منوط به وجود ویژگی هایی در انسان نموده است و برخی اعمال هستند که موجب سلب امکان هدایت پذیری انسان می گردد. بر اساس آیات قرآن، خشیت از پروردگار، ظرفیت شناخت و پذیرش وحی را در انسان به وجود می آورد. کسانی که دارای خشیت از پروردگار هستند، همواره در پی یافتن تفصیلی تر مراد خدا از بندگانش می باشند و چون آیات قرآن بر آنها عرضه شود آن را مطلوب گمشده خویش می یابند که آنان را به چگونگی جلب رضایت پروردگار و انجام عمل صالح، راهنمایی می کند. چکیده عربی:یتناول هذا البحث دراسة خصائص خشیة الله و دورها فی الاستهداء بالقرآن. الخشیة بمعنی ردّ الفعل الواعی بمقتضی العلم. الخشیة من الله هی ادراک لارتباط الذات بربوبیة الله والشعور بالمسؤولیة أمامه. فی القرآن الکریم عدّة آیات دالة عن ان الهدایة بالقرآن تتوقف علی توفّر خصائص معیّنة فی ذلک الإنسان، و هناک اعمال اذا ارتکبها إنسان تؤدّی إلی سلب امکانیة هدایته. یُفهم فی ضوء ما تفید به الآیات القرآنیة ان خشیة الله تخلق لدی أرضیة معرفة الوحی وقبوله. من یستشعرون فی أنفسهم خشیة الله یبحثون علی الدوام بشمل تفصیلی عمّا یریده الله من عباده. و عندما تعرض علیهم الآیات یجدون فیها ضالّتهم؛ إذ انها تدلّهم علی کیفیة نیل رضا الله والإتیان بالعمل الصالح.

چکیده فارسی:از نظر تمام مفسران و نیز فیلسوفان دستیابی به معرفت برای انسان امکان پذیر است. آدمی می تواند با توسل به روش های مختلف به معرفت دست یابد. در این میان، حس راهی برای نیل به شناخت و طریقی برای مواجهه با جهان خارج است. حس انسان را با جهان خارج آشنا کرده پرده از رازهای حسی برمی دارد. متفکران در ارتباط با اعتبار طریق حس دیدگاه های متفاوتی را مطرح کرده اند اما آموزه های قرآن و استدلال های که از آیات قرآن به دست می آید ما را به این سمت رهنمون می نماید که حس راهی معتبر است. قرآن با ترتیب دادن استدلال های مختلف ارزشمندی شناخت حسی را به صورت فی الجمله می پذیرد. از سوی دیگر آیات قرآن بیانگر آن است که در حس امکان خطا وجود دارد. فلاسفه در ارتباط با نسبت نفس با شناخت حسی معتقدند که نفس انسان در مرحله قبل از حس، فاقد هرگونه معرفت است، اما قرآن اظهار می دارد که نفس در آغاز، فاقد علم حصولی است و طرح مساله فطرت ما را بر آن می دارد که معتقد شویم معارف فطری و غیرحصولی در نفس، قبل از حس وجود دارد. چکیده عربی:یری جمیع المفسّرین وکذلک الفلاسفة أنَّ الوصول إلی المعرفة مُتاح أمام الإنسان، و هو قادر علی تحصیل المعرفة بأسالیب مختلفة. و من ذلک مثلاً ان الحس یعتبر من أسالیب نیل المعرفة و طریق للتعاطی مع العالم الخارجی. الحس یعرّف الإنسان بالعالم المحیط به ویزیح الستار لیکشف عمّا فی الوجود من أسرار تُدرک بالحواس. و قد طرح المفکّرون آراء شتّی حول مدی اعتبار طریق الحواس؛ غیر ان التعالیم القرآنیة والاستدلالات المستخلصة من الآیات القرآنیة تظهر لنا ان الحواس طریق معتبر فی اکتساب المعرفة. و یتضح لنا ان القرآن من خلال ما یضعه من ترتیب للاستدلالات المختلفة، یقرّ بالمعرفة الحسیّة علی وجه الاجمال. و علی صعید آخر تبیّن لنا الآیات القرآنیة احتمال حصول اخطاء فی الادراکات الحسیّة. و اما الفلاسفة فیرون فی ما یخص طبیعة العلاقة بین النفس والمعرفة الحسیة ان الإنسان فی مرحلة ما قبل الحس یفتقر لأی نوع من المعرفة، بَیْد ان القرآن یعلن ان النفس فی بدایة أمرها تخلو من العلم الحصولی، و طرح مسألة الفطرة تنتهی بنا إلی الاعتقاد ان المعارف الفطریة و غیر الحصولیة موجودة فی النفس حتی قبل وجود الحواس.

چکیده فارسی:یکی از مهم ترین کارکردهای آیات قرآن، تربیت و تهذیب نفوس است. از این رو، تفسیر قرآن با رویکرد تربیتی یکی از غنی ترین رویکردهای تفسیری است. این رویکرد با توجه به اهداف تربیت دینی، که همان ایجاد رفتار صحیح، حذف رفتار ناصحیح و نیز اصلاح برخی رفتارها است، در صدد است تا با الهام از قرآن این اهداف را تحقق و تعالی بخشد. قرآن کریم هم در سبک و ساختار بیان و هم در درون مایه و محتوایش، منبع مهمی برای مربیان و متربیان است. این مقاله می کوشد با اندیشه در آیه ششم سوره تحریم و با توجه به اصول و روش های تربیت دینی، به آنچه این آیه بدان اشاره دارد و یا می تواند الهام بخش آن باشد، دست یابد. نویسندگان امیدوارند که نوع نگاه عرضه شده، تعالی بخش حرکت در جهت ساماندهی رویکرد تربیتی در تفسیر باشد. چکیده عربی:من أهم معطیات الآیات القرآنیة هو تأثیرها فی تربیة النفوس و تهذیبها. و من هنا یُعَدّ تفسیر القرآن فی اتجاه تربوی من اثری المناهج والاتجاهات التفسیریة. إنّ هذا الاتجاه و فی ضوء الاهداف التی تتطلع إلیها التربیة الدینیة و هی بناء السلوک القویم والتخلّص من السلوکیات الذمیمة والمغلوطة و کذلک تهذیب بعض الأعمال والممارسات تحرص علی الاستعانة بالقرآن فی سبیل تحقیق هذه الأهداف والارتقاء بها. إنّ القرآن کنز ثرّ و مصدر غنی لکلٍ من المعلّم والمتعلّم سواء فی اسلوب بیانه و صیاغاته أم فی مضامینه و معانیه یحاول هذا البحث من خلال إجالة النظر فی الآیة السادسة من سورة التحریم، و فی ضوء اصول التربیة الدینیة و أسالیبها تحقیق ما تشیر إلیه الآیة الکریمة أو ما یمکن ان توحی به و ما یُستلهم منها. نأمل ان تکون طبیعة الرؤیة المطروحة فی بحثنا هذا مدعاة لبناء منهج أو توجّه تربوی فی التفسیر.

چکیده فارسی:آیه شریفه «یا بنی إ سرائیل اذکروا نعمتی التی أ نعمت علیکم و أ نی فضلتکم علی العالمین» دو بار در قرآن تکرار شده است. خدای متعال در این آیه از بنی اسرائیل خواستار یادآوری نعمت هایی می شود که به آنها عطا فرموده است. قرآن کریم در آیات مختلفی به بیان گوشه هایی از این نعمت ها پرداخته است. نجات بنی اسرائیل از چنگال آل فرعون، ارسال پیامبران کثیر، نزول تورات و من و سلوی، سایه افکندن ابر در بیابان سوزان و جوشش چشمه ای از سنگ به عنوان بخش هایی از نعمت های الهی بر بنی اسرائیل است. آیه مورد بحث بیانگر برتری بنی اسرائیل و یهودیان بر جهانیان است، اما وجود آیاتی ناظر به برتری امت پیامبر (ص) و نیز مورد لعن و نفرین قرارگرفتن عده ای از بنی اسرائیل، موجبات تعارض با این آیه را فراهم آورده است. تبیین دقیق «بنی اسرائیل»، «وجوه تفضیل آنان» و «عالمین» در این آیه، باعث روشن شدن تفسیر آیه و رفع تعارضات در آن خواهد شد. این مقاله بیانگر آن است که آیه شریفه مورد بحث، در این سه ناحیه عام و مطلق نیست. چکیده عربی:الآیة الشریفة «یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ» تکررت مرّتین فی القرآن. فی هذه الآیة یدعو الله بنی اسرائیل إلی ذکر ما أعطاهم من نعمه. و قد بیّن القرآن الکریم فی آیات مختلفة جوانب من هذه النعم. وکان منها مثلاً إنجائهم من آل فرعون، و إرسال الکثیر من الأنبیاء، و نزول التوراة والمنّ والسلوی علیهم، و ما ظلّلهم به من الغمام فی الصحراء المُحرقة، و تدفّق عین الماء من الحجر. الآیة موضوع البحث تبیّن أفضلیة بنی اسرائیل والیهود علی العالمین، ولکن نظراً إلی وجود آیات دالّة علی تفضیل امة نبیّنا’، و کذلک ما ورد فی لعن عدد من بنی اسرائیل، وهو ما أحدث تعارضاً مع هذه الآیة. إنّ التبیین الدقیق للمقصود من «بنی اسرائیل» و «وجوه تفضیلهم» و «العالمین» فی هذه الآیة یؤدی بنا إلی شفافیة تفسیر هذه الآیة وازالة ما یکتنفها من تعارضات. یظهر هذا البحث ان هذه الآیة فی هذه الامور الثلاثة غیر عامّة و لا مطلقة.

چکیده فارسی:امامت ائمه دوازده گانه از باورهای اصلی شیعه امامیه است. این عقیده مستند به مبانی عقلی، آیات و روایات است. در این میان برخی علمای شیعه با استناد به روایاتی اندک به تاویل آیه «إ ن عده الشهور عند الله اثنا عشر شهرا ...» پرداخته اند تا برای اثبات دوازده گانه بودن امامان شیعه استفاده نمایند. آنان «سال» را به رسول خدا (ص)، «شهور اثنا عشر» را به ائمه دوازده گانه و «اربعه حرم» را به چهار امامی که نامشان علی (ع) است، تاویل کرده اند. امروزه نیز برخی با استناد به همین روایات درباره «امامان دوازده گانه در قرآن» دست به تالیف زده اند. این تاویل های نامناسب و پیچیده این باور مهم و اساسی شیعه را با آسیب مواجه می سازد. در این مقاله سند روایات مزبور و منابع آنها بررسی شده و با اثبات عدم اعتبار برخی از آنها، ضعف سند، عدم تطابق با مبانی عقلانی و بهره نجستن مفسران و متکلمان بزرگ شیعه از تاویل آیه فوق، بی نیازی اثبات امامت از چنین تاویل هایی مشخص شده است. چکیده عربی:إمامة الأئمة الإثنی عشر من المعتقدات الأساسیة للشیعة الإمامیة. هذه العقیدة تستند الی مبادئ عقلیة، و إلی آیات وروایات. و فی هذا المجال یستند بعض علماء الشیعة الی روایات قلیلة تأوّل الآیة «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْرا ...» لإثبات أن عدد أئمة الشیعة إثنا عشر إماماً. حیث أوّلوا السنّة برسول الله’، والشهور الاثنی عشر بالائمة الاثنی عشر، والاشهر الأربعة الحُرُم بالأئمة الاربعة الذین أسماؤهم علی. والیوم أیضاً هناک من یقوم بالتألیف استناداً إلی هذه الروایات حول «الائمة الاثنی عشر فی القرآن». إنّ هذه التأویلات الغریبة والمعقّدة تضع هذه العقیدة الشیعیة فی موقف ضعیف وواهن. هذا البحث یلقی نظرة علی مصادر هذه الروایات و أسانیدها و یثبت عدم اعتبار البعض منها و ضعف سندها و عدم انسجامها مع المعاییر العقلیة، و یؤکد بأن عدم استعانة کبار مفسری و متکلّمی الشیعة بمثل هذه التأویلات، یدلّ علی عدم الحاجة إلیها لاثبات الامامة.

چکیده فارسی:عنصر یا عناصر اولیه آفرینش جهان هستی، از دیرباز مورد مطالعه دانشمندان بوده است. برخی از فلاسفه، عنصر اولیه آفرینش را غیر مادی دانسته و از آن به «نور» و یا «عقل» تعبیر می کنند. گروهی نیز آب، هوا، آتش و یا عناصر چهارگانه را ماده آغازین و اصیل آفرینش جهان مادی می دانند. قرآن کریم نیز برای نشان دادن حکمت، علم و قدرت خداوند به انسان ها، به عناصر اولیه و روند خلقت اشاراتی کرده است و از وجود «ماء»، «دخان» و رخداد «رتق» و «فتق» در آغاز آفرینش سخن می گوید. کیهان شناسان و فیزیکدانان نیز با بهره گیری از ابزارها و شیوه های تجربی فرضیه های گوناگونی در این زمینه ارائه داده اند. گوی آتشین اولیه، با چگالی و حرارت بسیار بالا در فرضیه انفجار بزرگ، نقطه مرکزی شمرده شده است. برخی دیگر، ذرات بنیادی دیگری را توضیحی برای نقطه آغازین و بخشی از روند آفرینش، پیشنهاد داده اند. این یافته ها در برخی موارد با آموزه های قرآن هماهنگی دارد و می توان آن را از شگفتی های علمی قرآن به شمار آورد. چکیده عربی:کان العنصر أو العناصر الاولیة لخلق عالم الوجود منذ القِدَم موضع دراسة العلماء. بعض الفلاسفة اعتبر العنصر الاولی لخلق الکون غیر مادی و عبّر عنه بالنور أو العقل. و قال جماعة ان الماء، والهواء، والنارن والتراب، او ما یُعرف بالعناصر الاربعة کانت هی المادة الاولیة والاصلیة لخلق العالم المادی. القرآن الکریم الذی یظهر للناس قدرة الله تبارک و تعالی أشار إلی العناصر الاولیة و عملیة خلق الکون و تحدث عن ماء ودخان، و عن عملیة رتق و فتق فی بدایة نشأة الکون. و قد استعان علماء الکون و علماء الفیزیاء بآلات و ادوات و اسالیب تجریبیة و قدّموا فرضیات شتّی فی هذا المجال. ویبدو أنّ ناراً أولیة ذات کثافة و حرارة عالیة تعتبر مسألة حیویة فی فرضیة الانفجار الکبیر. و قال آخرون إن ذرات اساسیة اخری یمکن ان توضّح النقطة الاولی و بدایة للخلق و تمثّل جزءاً من عملیة خلق الکون. بعض هذه المعطیات فی بعض الموارد تتماشی و تنسجم مع تعالیم القرآن، و یمکن اعتبارها من موارد الاعجاز العلمی فی القرآن.

امدادهای غیبی به عنوان یکی از سنت های مهم در قرآن کریم مطرح است. این سنت مبین آن است که اگر انسان از امدادهای عام الهی درست استفاده کند و قابلیت های معنوی را در خود تقویت نماید، بی گمان نظام علی و معلولی جهان نیز به حمایت او برمی خیزد و او را از پشتیبانی خاص خود بهره مند می سازد. بررسی آیات قرآن از این رویکرد نشان داده است که امدادهای غیبی را می توان به دو دسته عمده عوامل بیرونی و درونی تقسیم نمود که فرستادن لشکر الهی، انجام امور غیرممکن، حفظ و صیانت مومنین، افزایش نعمات دنیوی و حکومت دادن به صالحان از جمله موارد عوامل بیرونی اند. هم چنین هدایت بخشی و آرامش قلبی، اندک نمایی و ایجاد ترس و وحشت در دل دشمنان از جمله مصادیق عوامل درونی محسوب می شوند. این مقاله بر آن است تا با استناد به آیات قرآن و منابع تفسیری، مهم ترین شیوه های نزول این الطاف ویژه الهی بر مومنین را مورد واکاوی قرار دهد. چکیده عربی:الامداد الغیبی من السنن المهمة فی القرآن الکریم. تبیّن هذه السنّة ان الإنسان اذا استفاد من الإمداد الإلهی العام بشکل صحیح وحرص علی الارتقاء بما لدیه من مؤهلات معنویة، لا شک فی أن نظام العلّیة والمعلولیة فی الکون یسعفه ویقدّم له الدعم والعون. وعند إجالة النظر فی الآیات القرآنیة حول هذا الجانب یتضح أنه یمکن تقسیم الإمداد الغیبی الی مجموعتین وهی: مجموعة العوامل الخارجیة، مجموعة العوامل الداخلیة؛ فمن العوامل الخارجیة یمکن أن نذکر إرسال جیش إلهی، والقیام بأعمال غیر ممکنة، و حفظ المؤمنین وحمایتهم، و وفرة النعم الدنیویة، و جعل زمام الحکم بید الصالحین. و من العوامل الداخلیة یمکن الإشارة الی الهدایة والسکینة القلبیة، والإیحاء بقلة عدد العدو وإلقاء الرعب فی قلوب الأعداء. یستند بحثنا هذا الی الآیات القرآنیة والمصادر التفسیریة، لیشرح فی ضوئها أهم أسالیب نزول هذه الألطاف الإلهیة علی المؤمنین.