جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)
سال:1391 | دوره:2 | شماره:2 |تعداد مقالات:14

با ظهور دین اسلام و دعوت مردمان به پرستش حق تعالی توسط رسول خدا، آئینی نو تبلور یافت که جهت پیروان خود، عبادات و وظایفی را معین نمود. نماز، یکی از واجبات و عبادات این دین مبین می باشد که در ابتدا به دلیل عدم نیاز عابدان به امکانات عبادی، به جز قبله، در هر مکان پاک تنها با ایجاد یک نشان به سوی قبله ادا می شد. با شکل گیری حکومت اسلامی در مدینه منوره و بنای مسجدالنبی در این شهر، جایگاهی سرپوشیده جهت برگزاری این آئین و همچنین حفاظت از نمازگزاران در قبال عوامل جوی بنا گردید. این فضا در خلال سالهای بعد، در جبهه های دیگر مساجد نیز شکل گرفت البته رواق قبله با عمق بیشتر و بدین ترتیب الگوی شبستانی مساجد اولیه، با تاثر از نخستین جایگاه نماز تکمیل گشت که در این نوشتار برآنیم علاوه بر شرح چگونگی شکل گیری و تاثیرآن در الگوی مساجد بعدی به بررسی تفاوت ها و شباهت های آن با سایر ادیان نظیر کنیساها و کلیساها بپردازیم.

اسکان غیررسمی یکی از مسائل شهرهای بزرگ در سراسر جهان محسوب می شود به طوری که 20 تا 30 درصد جمعیت برخی از شهرهای بزرگ جهان و کشور ما به صورت حاشیه نشین زندگی می کنند. اسکان غیررسمی نتیجه رشد فزاینده جمعیت و مهاجرت و خصوصا مهاجرت های روستا - شهری است زیرا شهرها نتوانسته اند مسکن مناسب را برای این جمعیت فزاینده فراهم نمایند. شهر کرمان به دلیل رشد سریع جمعیت و مهاجرت گسترده که طی دهه های گذشته، داشته نتوانسته شرایط مناسب برای سکونت بخشی از جمعیت را فراهم آورد. به همین دلیل جمعیتی که به شهر کرمان روی آورده مجبور به سکونت در حاشیه شهر شده به دلیل اینکه از استاندارد لازم برای پذیرش جمعیت برخوردار نبوده، پدیده ای را به نام اسکان غیررسمی در حاشیه شهر بوجود آورده. مطالعه این مناطق و محلات از آن جهت اهمیت دارد که شهر را با چالش روبرو می سازند. برای این منظور محله شهرک صنعتی در شهر کرمان برای تحقیق انتخاب گردیده و عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که منجر به پدیده حاشیه نشینی در این محله شده مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقاله در پی آن هستیم که چگونگی شکل گیری و عوامل تاثیرگذار بر این پدیده را شناسایی نموده و نقش مدیریت شهری را در کاهش آثار زیانبار آن مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. روش تحقیق در این مقاله میدانی است و با استفاده از پرسشنامه اطلاعات لازم به دست آمده و در نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل و نتایج آن استخراج گردیده است و در نهایت راهکارهایی برای کاهش آثار زیان بار حاشیه نشینی ارائه گردیده است. نتایج بدست آمده نشان می دهد که در محله شهرک صنعتی کرمان پدیده حاشیه نشینی، پدیده غالب بافت مسکونی و اجتماعی آن است.

علم جغرافیا یکی از مباحث وسیع علوم است و دارای جنبه های مختلفی است که یکی از شاخه های مهم این علم در حال حاضر جغرافیای مرز است. که بیانگر مهم ترین عامل و جدائی یک واحد متشکل سیاسی از واحدهای دیگر می باشد و خطوط مرزی ضمن تعیین حدود یک مملکت تعیین کننده وسعت و عملیات هیات حاکمه آن کشور می باشد و هر گونه اتفاق در مرزها بین المللی بدون توافق امکان پذیر نمی باشد. حال با توجه به عوامل و اتفاقات عمده 1- وجود قدرت های نوظهور در آینده، همچنین جمعیت شناسی، منابع طبیعی، علم و فناوری، هویت های فرهنگی و اجتماعی، منازعات و شناسائی روندها و تغییرات منطقه ای و فراگیر شدن توسعه فناوری اطلاعات و رشد صنعتی و اقتصاد جهانی که ما امروزه شاهد آن هستیم. 2- مهاجرت، همکاری سازمان های بین المللی و منطقه ای و رقابت گسترده و پیچیده جهت قدرت بین المللی و توزیع ناهمگون محیط و فضای جغرافیایی طبیعی و نگاهی به فروپاشی شوروی و ایجاد چند کشور مشترک با مرزهای مشخص یا جنگ یوگسلاوی و یا اتفاقات سودان و اینکه نظام بین الملل دستخوش تحولات عمده ای شده و تغییر در قدرت جهانی در حال شکل گیری است. به اعتقاد برخی معتقدان و تحلیل گران آیا تحولی در مرزها ایجاد خواهد شد و می توان جهانی بدون مرز و تجربه کرد. با توجه به رویکردهای جدید همانند بیومتریک، حس گرهای مرزی مرزهای هوشمند، هویتی، عکس برداری انگشت نگاری و این راهبردهای جدید مدیریتی به کنترل بیشتر مرزها انجامیده و واژه جهانی شدن بر سر زبان ها جاری و آن نتیجه گسترش ارتباطات بین المللی در تمام زمینه ها است و مرزها همیشه نه تنها امنیت ملت یک کشور و سرزمین را تامین می کند بلکه نقش عمده ای در مناسبات بین کشورها دارد. مقاله حاضر، روش تحقیق بر اساس چارچوب واحدهای سیاسی مشخص شده مسائل جغرافیای سیاسی و اطلاعات اسنادی جمع آوری شده، مطالعه تطبیقی و تجریه تحلیل مفاهیم و اینکه در کارکرد مرزها تغییری به وجود نخواهد آمد انجام گرفته است.

امروزه با عدم رعایت شهرسازی بومی، شهرهای ما دچار بحران هویت شده و هرچه می گذرد این بحران گسترده تر و عمیق تر می شود. در مباحث شهری، نمادهای شهری یا همان المان های شهری بناهای مهم از لحاظ معماری و طراحی هستند که در داخل شهر و در حیطه یک تجربه قراردادی ما بین شهروندان، معناگذاری می شوند، به نحوی که گاه حتی از خود شهر پر اهمیت تر جلوه می نمایند زیرا بیانگر هویت، شخصیت و عصاره شهر در یک ساختار نمایان هستند و در خوانش شهروندان از شهر و محیط زیستی شان تاثیر مستقیم بر جای می گذارند. در این پژوهش از روش تحقیق پیمایشی بهره برده شد و برای انجام آن ابتدا مطالعات اکتشافی بصورت کتابخانه ای و بازدیدهای مقدماتی صورت گرفت و مطالعه میدانی با استفاده از پرسشنامه انجام شد. نتایج مطالعه نیز نشان می دهد نمادهای شهری از عناصر اصلی هویت بخشی به شهرها هستد، لیکن به جز برج قابوس که نماد اصلی و تاریخی شهر است. سمبل جدیدی بخصوص در میادین شهر طراحی نشده و حتی تک نماد منحصر به فرد شهر بعنوان بلندترین برج آجری دنیا به مردم ایران و جهان به خوبی معرفی نشده است.

فضای گذران اوقات فراغت، یکی از مهم ترین حوزه های عملکردی در شهر است. این عملکرد در برگیرنده مجموعه فعالیت هایی است که شخص به میل خود برای استراحت، تفریح، گسترش اطلاعات و آموزش یا مشارکت آزادانه در زمان فراغت از تعهدات شخصی، و اجتماعی انجام می دهد. شهر مرودشت از جمله شهرهایی است که به دلیل عدم مدیریت مطلوب شهری از توزیع مناسب گذران اوقات فراغت برخوردار نمی باشد. از این رو هدف از این پژوهش ارائه الگوی مناسب جهت توزیع بهینه فضای گذران اوقات فراغت در هر یک از مناطق می باشد و به منظور تعیین مکان های مناسب برای احداث فضاهای گذران اوقات فراغت از الگوی GIS استفاده شده است. روش این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی، تحلیلی می باشد و جمع آوری این اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای، اسنادی و میدانی می باشد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهدکه توزیع و پراکنش آن در سطح شهر به صورت مناسبی انجام نگرفته است.

تحقیق حاضر تلاشی است برای ارزیابی کارایی برخی از شاخص های متداول اقلیمی در حوزه کهورستان، این شاخص ها عبارتند از: شاخص بارش استاندار شده (SPI)، دهک (DI) و درصد بارش نرمال (PNI). این شاخص ها در طی یک دوره 25 ساله آماری روی 5 ایستگاه هواشناسی در حوزه کهورستان و مجاور آن مورد بررسی و مقایسه قرار گرفتند. همچنین نمودارهای مورد نیاز توسط نرم افزار های آماری SPSS و Excel طراحی شدند. نتایج حاصل از تقارن کمینه بارش با رخداد خشکسالی شدید و بسیار شدید نشان داد که شاخص PNI و DI مقارن با سال وقوع کمینه بارندگی رخداد خشکسالی بسیار شدید را در تمام ایستگاه های تحت مطالعه به غیر از یک ایستگاه به خوبی نشان داده و کارایی بهتری نسبت به شاخص SPI از جنبه نمایش خشکسالی بسیار شدید دارد. هر سه شاخص در نشان دادن سال های ترسالی (1371 و 1374) با هم انطباق داشتند. در این حوضه شاخص spi عکس العمل کافی به کمبود ریزش ها در مقیاس سالانه از خود نشان نمی دهد و به داده های روزانه بارش نیاز است ولی شروع خشکسالی و دوره های آن را از دو شاخص دیگر زودتر اعلام می کند. بر این اساس در انتخاب مناسبترین شاخص جهت تحلیل وضعیت خشکسالی در طی سال های یک دوره آماری در این حوزه شاخص PNI و DI در جایگاه نخست و SPI در جایگاه دوم قرار دارد.

ایجاد منطقه عاری از سلاح اتمی در آسیای مرکزی و قفقاز یکی از مفاهیمی است که در راستای غیراتمی کردن این منطقه ایجاد شده است و هدف آن علاوه بر گسترش امنیت و ایجاد ثبات در منطقه، گسترش صلح و امنیت جهانی نیز می باشد. وجود چالش های اتمی و غیر اتمی عمده در این منطقه از جمله همجواری با قدرت های اتمی چین و روسیه، نزدیکی با دو کشور دارا سلاح اتمی (هند و پاکستان)، مشکلات زیست محیطی باقیمانده از دوران شوروی سابق، تروریسم، اهمیت ژئوپلتیک منطقه و حضور نیروهای فرا منطقه ای، آسیای مرکزی را به به یکی از مناطق حساس بلاخص در دهه های اخیر تبدیل کرده است. لذا ایجاد منطقه عاری از سلاح اتمی در این منطقه می تواند پاسخی عقلانی به چالش های موجود بوده و مقاله اخیر در صدد است علاوه بر بررسی مشوق های تاریخی، ژئوپلیتیکی در ایجاد منطقه عاری از از سلاح اتمی به علل و عوامل ایجاد این منطقه و موانع آن در آسیای مرکزی نیز بپردازد.

سکونت گاه های روستایی به عنوان چشم انداز فرهنگی حاصل از تعامل بین انسان و محیط در طی فرآیندهای متاثر از عوامل و نیروهای بیرونی دچار تغییر و تحولاتی در بافت کالبدی - فضایی خود شده اند، که این امر موجب پدید آمدن مشکلات و نارسایی های فراوانی برای زیست و ادامه سکونت در این روستاها شده است دهیاری یک نهاد عمومی و غیر دولتی است که وظیفه مدیریت روستایی کشور را بر عهده دارد و در سه جنبه اجتماعی، اقتصادی و محیطی - کالبدی دارای وظایفی می باشد که از وظایف محیطی - کالبدی آن صدور پروانه برای ساختمان ها و همکاری با بنیاد مسکن در جهت تهیه طرح هادی و ارائه پیشنهادات لازم است. بافت های روستایی حاوی اطلاعات مفیدی برای ارزیابی میزان تاثیرپذیری فرآیند شکل گیری توسعه طبیعی کالبد روستاها از عوامل مختلف محیطی - اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی - فرهنگی هستند که در بسیاری از روستاهای کشور نیز حضور و تداوم دارند. یکی از مهم ترین اهداف این پژوهش آن است که عملکرد دهیاران و نقش آن درتحول سکونتگاه های روستایی را مورد بررسی قرار دهد. روش تحقیق در این مطالعه به لحاظ هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی - تحلیلی است، که برای گردآوری اطلاعات از روش های میدانی و اسنادی کمک گرفته شده و بر اساس آن با توجه به حجم جامعه آماری (1287 خانوار)، حجم نمونه خانوارهای مورد پرسشگری بر پایه فرمول کوکران برابر 238 خانوار بوده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که دهیاران با همکاری در تهیه و اجرای طرح های هادی روستایی و جلب مشارکت های مردمی در زمینه اجرای هر چه بهتر این طرح ها، نقش بسزایی در تحولات مساکن روستاهای مورد مطالعه در اثر پیاده شدن طرح های هادی روستایی داشته اند. لذا واجب است با حمایت های مالی به لحاظ شغلی و آموزشی، دهیاران را به عنوان مدیران روستایی در انجام هرچه بهتر وظایفشان یاری رساند.

در مباحث مربوط به اقلیم معماری هماهنگی ساختمان با شرایط اقلیمی هر منطقه مورد توجه می باشد که این امر موجب آسایش بیشتر انسان و نیز صرفه جویی در مصرف سوخت برای کنترل شرایط محیطی می گردد. انتخاب جهت استقرار ساختمان به عواملی چون وضع طبیعی زمین، میزان نیاز به فضاهای خصوصی، کنترل و کاهش صدا و نیز دو عامل باد و تابش آفتاب بستگی دارد. بی شک به کار بردن اصول معماری و طراحی بنا و قرارگیری ساختمان در جهت مناسب، کمک شایانی در تقلیل مضرات و استفاده بهینه از تابش آفتاب و بادهای مطلوب می نماید. در تحقیق حاضر به منظور تعیین جهت مناسب برای استقرار ساختمان، عوامل تابش آفتاب و باد مورد بررسی قرارگرفته است. به کمک روش نموداری، بهترین جهت برای استفاده بهینه از تابش آفتاب در فصول سرد که در عین حال کمترین تابش را به داخل ساختمان در فصول گرم در پی داشته باشد، تعیین شد و توسط ترسیم گلبادهای منطقه، جهت بادهای غالب منطقه مشخص گردید. نتایج نشان داد که بهترین جهت استقرار ساختمان به منظور بهینه سازی مصرف انرژی در گرگان، محدوده جنوب تا جنوب غربی می باشد.

برای این منظور داده های آماری یک دوره 20 ساله (2005-1986) در استان خوزستان مبنای کار قرار گرفت. در این تحقیق شاخص بارش استاندارد (SPI) در مقیاس های زمانی کوتاه مدت (3 و 6 ماهه) و بلند مدت (12، 24 و 48 ماهه) با در نظر گرفتن مزایایی که در تحلیل منطقه ای و ایجاد ارتباط زمانی بین رخدادهای خشکسالی در نواحی مختلف یک پهنه دارد، انتخاب و با به کارگیری نرم افزار GIS، روش میانیابی (IDW) و خصوصیات آماری بارش ماهانه تجزیه و تحلیل شده است. هدف اصلی این تحقیق ارزیابی وضعیت خشکسالی استان خوزستان در شدت های مختلف و تعیین مناطق بحرانی استان است که برای ایستگاه های مختلف مشخص شد. در طول دوره، شدیدترین خشکسالی ها در سال 2000 اتفاق افتاده که در مقیاس 3 ماهه شدت آن بیشتر نمایان است، سپس سال های 1989 و 1990 جزء سال های خشک با وقوع شدیدترین خشکسالی های استان در مقیاس 6، 12، 24 و 48 ماهه می باشد که بیشتر در مناطق جنوبی و مرکزی رخ داده است و از نظر فراوانی وقوع خشکسالی متوسط و خفیف در سطح استان بیشتر از فراوانی وقوع خشکسالی های بسیار شدید و شدید است، اما خشکسالی های شدید و بسیار شدید، شدت بیشتر و مدت زمان کوتاه تری نسبت به خشکسالی های متوسط و خفیف دارند.

برنامه ریزی منطقه ای به عنوان اقدامی برای رقع عدم تعادل در یک فضای جغرافیایی صورت گرفته و محصول آن ایجاد سازمانی متوازن از فعالیت و جمعیت است. در این مقاله ابتدا به بررسی نخست شهری و شبکه شهری پرداخته شده و سپس به طرح اثرات برنامه ریزی های قبل و بعد از انقلاب در ساماندهی جمعیت و نقش آن در شکل دهی به شبکه شهری ایران پرداخته شده است. روش این مقاله توصیفی - تحلیلی می باشد که در آن ابتدا بر اساس مطالعات اسنادی به گردآوری مهم ترین منابع در ارتباط با شبکه شهری و نیز برنامه ریزی منطقه ای در ایران پرداخته شده است. سپس بر اساس اطلاعات به دست آمده به تحلیل داده ها پرداخته شده است و نتایج در قالب تحلیل اطلاعات ارائه شده است. نتایج تحقیق حاکی از تاثیرات عمیق برنامه ریزی منطقه ای در تعادل جمعیتی و توازن در شبکه شهری ایران دارد.

با توجه به اینکه سرمایه اجتماعی یکی از شاخص های توسعه پایدار محسوب می شود، و می توان به پشتوانه سرمایه اجتماعی و ارتقاء آن بسیاری از نیازهای جامعه و روابط انسانی را بر طرف نموده و حرکت آن را به سوی توسعه پایدار مهیا ساخت. همچنین در بحث توسعه پایدار بر انسان، نیازهای انسانی و روابط انسانی به عنوان سرمایه اجتماعی تاکید می شود در نتیجه هدف از مقاله حاضر بررسی نقش سرمایه اجتماعی بر توسعه روستایی می باشد. که با روش اسنادی و پیمایشی مطالعه شده است و تکنیک جمع آوری دادها پرسشنامه و فیش می باشد. بررسی داده های کیفی و کمی با آزمون پیرسون نشان داد بین مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، اعتماد اجتماعی و در مجموع سرمایه اجتماعی و توسعه روستایی رابطه معنی دار وجو دارد. نتایج بدست آمده نشان داد با برنامه ریزی در جهت افزایش ابعاد سرمایه اجتماعی، ارتقای سطح مشارکت، اعتماد و انسجام اجتماعی در بین روستائیان باعث افزایش سطح آگاهی و آموزش عمومی، بهبود بهداشت و سلامت، کاهش فقر و افزایش فرصت اقتصادی و سلامت محیط زیست و .... فراهم نموده و بستر توسعه روستایی را فراهم نموده و گامی موثر در جهت پایداری توسعه روستایی می انجامد.

ایران اسلامی در جنوب غربی قاره آسیا و در قلمرو کمر بند بیابانی نیمکره شمالی واقع شده است و همین موقعیت سبب گردیده، بخش گسترده ای از کشور ما تحت تاثیر اقلیم خشک و نیمه خشک قرار گیرد و ایران را با کمبود آب رو به رو سازد. به ویژه این که در چاله های مرکزی و دشت لوت با ریزش 50 میلیمتر باران سالانه، وضعیت زندگی را در مناطق حاشیه کویر، بسیار سخت و طاقت فرسا کرده است. بخش های جنوبی و مرکزی و حاشیه کویر ایران از جمله کاشان، با کمبود شدید باران مواجه اند و روز به روز منابع آب به خصوص آب های زیر زمینی کاهش می یابد. متوسط بارندگی سالانه کاشان 116 میلیمتر و تبخیر و تعرق نیز زیاد است و از طرفی، حدود 25 میلیون هکتار اراضی ایران جزو اراضی شور طبقه بندی گردیده که منطقه کاشان را نیز در بر می گیرد، لذا شوری خاک و شرایط خشک منطقه کاشان و حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق منابع آب شیرین را در معرض شور شدن قرار داده است. از حدود سال های هشتصد قبل از میلاد، ایرانیان با استفاده از فن و تخصص حفر قنات، از آب های زیر زمینی بهترین و بیشترین بهره را برده اند. به همین جهت، در دشت کاشان نیز قنات های زیادی وجود داشته که به علت خشکسالی های پی در پی و بادهای کویری و زلزله ها، اکثر آنها از بین رفته است. در سال 1360 قنات های مزبور به 62 رشته و در سال های اخیر به 46 رشته قنات رسیده که هشداری برای برنامه ریزان این شهر کهن و کویری است. در کنار منابع آب موصوف، چشمه سلیمانیه فین و چشمه نابر و چشمه سارجوره بزرگ و کوچک، سبب پایداری شهر کاشان در یک طبیعت خشن و سرسخت گردیده است. لیکن، خشکسالی های چند سال گذشته تا به حال و عدم بهره برداری اصولی از آب ها، موجب خشک شدن بیشتر قنات ها گردیده است. لذا کاشان با شرایط خشکی فیزیکی شدید، در معرض خطر قرار گرفته و با بحران شدید آب مواجه است که در این مقاله به آن پرداخته می شود.

در ارتباط با مساحت و طول مرزهای ایران، آمار و ارقام گوناگون و متعددی وجود دارد. بر همین اساس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح بر اساس ماموریت ها و اهداف سازمانی خود و با هدف پیشگیری از هر گونه اختلاف نظر و همچنین ایجاد اجماع نسبی در متون علمی، آموزشی و تحقیقاتی کشور، برای نخستین بار اقدام به تعیین مساحت و طول مرزهای ج.ا. ایران با کشورهای همجوار با الگوی دقیق هندسی، نرم افزاری و معیارهای بین المللی نموده است. در این راستا نقشه های 1:50000 پوششی کشور، مبنای اندازه گیری و محاسبه طول مرزها و محیط کشور قرار گرفت و مرزهای کشورمان با کشورهای همجوار به تفکیک مرزهای آبی و خشکی و در بیشتر موارد بر اساس مساحی حد فاصل علایم مرزی با کشورهای همجوار محاسبه شد و در مجموع برای مساحت خشکی و جزایر و آب های کشور رقم 1،873،959 کیلومترمربع به عنوان مساحت واقعی کشور به دست آمد. طول مرزهای کشور نیز به تفکیک مرزهای خشکی، آبی و دریایی و به تفکیک کشورهای همجوار محاسبه و در نهایت رقم 8، 574 کیلومتر برای طول مرزهای کشور به دست آمد. ضمن این که برای اولین بار مساحت آب های کشور نیز به تفکیک آب های داخلی، سرزمینی و ... محاسبه و در کل مساحت کشور نیز اعمال شد.