توسعه محلی (روستائی ـ شهری)
سال:1394 | دوره:7 | شماره:1 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:7

تغییر الگوی مصرف خانوار در ایران یکی از مهم ترین موضوعاتی است که از تغییرات اجتماعی و جمعیتی بسیار تأثیر پذیرفته است. توجه به مسئله ی تخصیص منابع محدود کشور و مدیریت جمعیتی الگوی مصرف خانوارهای کشور سبب شده است تا بررسی تغییرات الگوی مصرف و عوامل مؤثر بر آن از اهمیت بالایی برخوردار باشد. هدف اصلی این مقاله، بررسی تأثیر پویایی جمعیت بر تغییرات الگوی مصرف خانوارهای روستایی و شهری بوده است. به منظور نیل به اهداف این مقاله از روش تحلیل ثانویه، با تکیه بر اطلاعات هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی طی دوره ی 1392-1363 استفاده شده است. همچنین در بررسی نقش تغییرات جمعیت در تغییرات الگوی مصرف، مدل شبه پانل در قالب مدل چندسطحی تقاطعی برای انجام مدلی زمان مند به کار برده شده است. نتایج مطالعه نشان داد که الگوی مقطعی مصرف خانوار و روند تغییرات الگوی مصرف خانوار با متغیرهای سن سرپرست خانوار، وضعیت رفاهی خانوار، ترتیبات زندگی خانوار و خاستگاه سکونتی رابطه ی معنا داری دارد. همچنین، نتایج مدل شبه پانل نشان داد که الگوی مصرف خانوار در دوره ها و نسل های موالید تفاوت معنا داری دارد. خانوارهای تک نفره و خانواده های زن و شوهریِ بدون فرزند در مقایسه با خانواده های گسترده در سهم هزینه های خوراک، تحصیل و آموزش و ارتباطات تأثیر معکوس و در مقابل در سهم هزینه های مسکن و بهداشت و درمان تأثیر مستقیم و مثبتی دارند. با افزایش سن سرپرست خانوار سهم هزینه های خوراک، تحصیل و آموزش و ارتباطات کاهش و سهم هزینه های مسکن و بهداشت و درمان خانوار افزایش می یابد. وضعیت رفاهی خانوار در میزان تخصیص هزینه ای خانوار به مقوله های خوراک و بهداشت و درمان تأثیر کاهشی و بر مسکن، ارتباطات و تحصیل و آموزش تأثیر افزایشی دارد.

کارآفرینی اجتماعی به فرایندی اشاره دارد که طی آن کارآفرینان به ساخت یا تغییر نهادها در سطح اجتماع محلی می-پردازند و با بیان راهکارهایی مفید، برای کاهش مسائل اجتماعی چون فقر، بی سوادی، تخریب های زیست محیطی و غیره اقدام می کنند. کارآفرینی اجتماعی با ساماندهی مجدد سرمایه ها و دارایی های انسانی و اقتصادی به نیازهای اجتماعی جوامع پاسخ می دهد و به منزله ی پذیرش مسئولیت اجتماعی ناشی از توسعه ی سریع جوامع است. کارآفرینان اجتماعی که دارای ویژگی های منحصربه فرد و ایده های جدیدند، با بازنگری فعالیت های اقتصادی جامعه و هدایت بخشی سودهای آن به حوزه ی اجتماع محلی، پیامدهای مثبتی را در عرصه ی اجتماعی رقم می زنند. حضور کارآفرینان اجتماعی در حوزه های مختلف موجب کاهش تنش ها و اضطراب اجتماعی می شود و زمینه ی توسعه ی اجتماعات محلی را مساعد می سازد. هدف نویسندگان مقاله ی حاضر، تدقیق نظری مفهوم کارآفرینی اجتماعی، ویژگی های آن و ترسیم رابطه ی این مفهوم با توسعه ی اجتماعات محلی است. روش مطالعه کتابخانه ای است. یافته های نظری حاکی از آن است که یکی از مهم ترین ویژگی های کارآفرینی اجتماعی، اثرگذاری آن بر توسعه ی محلی و ارتقای شاخص های توسعه ی انسانی است. اگر توسعه ی محلی را تلاشی برنامه ریزی شده در زمینه ی تولید دارایی هایی چون سرمایه های فیزیکی، انسانی، اجتماعی، مالی و زیست محیطی بدانیم، کارآفرینی اجتماعی با ساماندهی منابع موجود برای رفع مسائل محلی، ابزار این توسعه را فراهم می کند. در این مسیر، کارآفرینی اجتماعی از طریق آموزش های کارآفرینانه، تقویت شاخص های سلامت، امنیت، ایجاد کسب وکار و توانمندسازی جوانان به توسعه ی منابع انسانی می پردازد و زمینه ی گسترش سوادآموزی، اشتغال زایی، کاهش جرم و افزایش امنیت را مساعد می کند. کارآفرینی اجتماعی با استفاده از سرمایه های اجتماعی موجود در اجتماع محلی، علاوه بر پیامدهای فردی و غیر ملموسی چون افزایش اعتماد به نفس، زمینه ی شبکه سازی اعتماد و ظرفیت سازی در افراد محلی را فراهم می کند. این فرایند علاوه بر تقویت اجتماع محلی، مسیر توسعه را نیز هموار می سازد. کارآفرینی اجتماعی همچنین موجب بازتوزیع منابع، درآمد و خدمات میان گروه های حاشیه ای و طردشده مانند زنان، معلولان، سالمندان، مهاجران و. . . می شود تا توازن به بستر اجتماع محلی بازگردد.

ورزش های روستایی یکی از مهم ترین و در عین حال مهجور ترین موضوعات مطالعات توسعه ی روستایی و جامعه شناسی ورزش در ایران است. هدف این مطالعه، شناسایی ظرفیت های ورزش کشتی گیله مردی-به عنوان یکی از مهم ترین ورزش های روستایی ایران-در توسعه ی محلی و مشارکت اجتماعی است. روستاهای اشکیک و تازه آباد خاچکین از توابع استان گیلان به عنوان محدوده ی تحقیق انتخاب شدند. در این مطالعه با رهیافت کیفی، تلاش شد ضمن پاسخگویی به سؤالات اصلی تحقیق، نظریه ای در مورد جایگاه این ورزش در جامعه ی مورد مطالعه مطرح شود. برای جمع آوری داده های پژوهش از مصاحبه و بحث گروهی استفاده شده است، علاوه بر آن، یک دوره مسابقات کشتی گیله مردی در روستای تازه آباد خاچکین مشاهده شد. یافته های مطالعه نشان می دهد که تغییرات زیادی در کارکردها و رویه های اجتماعی و فرهنگی ورزش کشتی گیله مردی اتفاق افتاده است. این ورزش از پدیده ای «سنتی»، «محلی» و «وابسته به اقتصاد معیشتی» به پدیده ای «حاشیه ای، بیگانه و شبه رسمی» در جامعه ی روستایی مورد مطالعه، تبدیل شده است. از عمده ترین عوامل گسترش این روند می توان به «شبه مدرنیسم روستایی»، «تغییر سبک اوقات فراغت روستاییان»، «کاهش نقش کشاورزان در اجرای کشتی»، «ساماندهی کشتی گیله مردی به وسیله ی نهادهای غیر روستایی» و «ممانعت خانواده ها از ورود نوجوانان به عرصه ی کشتی» اشاره کرد. نتایج تحقیق نشان می دهد گسترش پدیده ی فوق، به «کاهش رسوم و کارکردهای حاشیه ای کشتی گیله مردی»، «گسست روستاییان از هویت های بومی و محلی خود»، « تقویت توریسم و صنایع خرد روستایی»، «کاهش تعداد مسابقات»، «تخریب محیط زیست» و «کاهش مشارکت فعال روستاییان» منجر می شود.

امروزه فضاهای عمومی می توانند شکل دهنده ی تعاملات و مناسبات اجتماعی باشند و زمینه ی دستیابی به توسعه ی پایدار اجتماعی در شهرها را فراهم کنند. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که کارکرد فضاهای عمومی شهری با توجه به ابعاد و شاخص های آن چگونه است؟ و تأثیرگذاری آن بر فرایند توسعه ی پایدار اجتماعی در شهر بوکان به چه صورت است؟ پژوهش از نوع پژوهش های شناختی است که به روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است. داده ها به روش مطالعات پیمایشی(پرسشنامه) جمع آوری شده است. جامعه ی آماری پژوهش، جمعیت شهر بوکان و نمونه ی آماری آن 400 نفر است که به صورت تصادفی انتخاب شده اند. برای تحلیل داده های پژوهش از آمارهای توصیفی و ضریب همبستگی پیرسون و همبستگی جزیی استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان داد که ارزیابی متغیرهای فضاهای عمومی شهری 69% و توسعه ی پایدار اجتماعی 8/57%، دارای کارکرد متوسطی اند. رابطه ی بین متغیر عملکرد فضاهای عمومی با توسعه ی پایدار اجتماعی در سطح اطمینان 95 % معنادار و شدت همبستگی ضعیف است؛ بنابراین ایجاد و تقویت کارکرد فضاهای عمومی در شهر بوکان می تواند به ایجاد فرصت های مشارکت در فعالیت های اجتماعی منجر شود و زمینه ی توسعه ی پایدار اجتماعی را فراهم کند.

پژوهشگران و برنامه ریزان راهبردهای متعددی را در زمینه ی توسعه ی محلات شهری و روستایی مطرح ساخته اند. این راهبردها غالباً به دلایل مختلف از جمله عدم بومی سازی برنامه ها، ضعف مشارکت مردمی، نارسایی جنبه های اجرایی، کمبود بودجه و. . . با چالش هایی روبرو بوده است. این پژوهش به منظور دستیابی به نوسازی مشارکتی با رویکرد توسعه ی محله ای در محله ی جمهوری شهر تهران انجام گرفته است. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده که با بهره گیری از مدل SWOT، GOSP صورت گرفته است. برای جمع آوری داده ها و اطلاعات از روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که نوسازی بافت های فرسوده و توسعه محله ای تنها یک فرایند فنی نیست و فرایندهای اجتماعی از جمله جلب مشارکت مردمی از طریق دفاتر تسهیلگری نقش تعیین کننده ای در نوسازی دارد. نوسازی بافت های فرسوده بدون مشارکت و نظارت مردم موفق نخواهد بود. اجرای سیاست های تسهیلگری و مشارکت مردمی به صورت فعال و مستمر در قالب مدیریت یکپارچه ی شهری موفقیت بیشتری خواهد داشت. تأسیس دفاتر تسهیلگری بافت فرسوده ی شهری در محله ی مورد مطالعه با افزایش روند نوسازی بافت فرسوده رابطه ی معناداری دارد. این دفاتر نمادی از تسهیل مشارکت مردم در نوسازی بافت های فرسود ه و هماهنگ کردن مردم به ویژه نخبگان، افراد بانفوذ محله از جمله شورایاران، هنرمندان و. . . به منظور برنامه ریزی، اجرا و نظارت بهینه محله ضروری است.

مطالعه ی حاضر با استفاده از رویکردهای نوسازی جدید و پساتوسعه و با تأکید بر نظریات وانگ، دیویس و رهنما، به مطالعه ی نقش شیوخ و معتمدان محلی به عنوان ظرفیت اصلی جامعه ی محلی عرب خوزستان، در کاهش تضادها و در نتیجه، توسعه ی منطقه ای می پردازد. روش مقاله ی حاضر کیفی است. از روش های قوم نگاری برای گردآوری داده های میدانی و روش تحلیل موضوعی برای تحلیل داده ها استفاده شده است. جامعه ی آماری این مطالعه، جوامع انسانی محدوده ی واحدهای عمرانی 2، 3 و 5 دشت ارایض است. بدین منظور با در نظر گرفتن عنصر بومی بودن و پایگاه اجتماعی، نمونه ی پژوهش بر اساس تلفیقی از دو روش نمونه گیری با بالاترین قدرت (بررسی مواردی که پدیده در آنها بروز بسیار قوی دارد) و موارد شناخته شده (بررسی افراد صاحب نظر) انتخاب شد. فرایند نمونه گیری تا اشباع داده ها ادامه یافت که بر این اساس 13 مصاحبه و 9 بحث گروهی از این واحدهای مشارکتی به عمل آمد. یافته های پژوهش که مقولات حاصل از کدبندی سطوح باز و محوری اند، عبارتند از: حل و فصل کشمکش های درون طایفه ای، کنترل مبادی درست آداب و رسوم اجتماعی، استقبال از کارگزاران توسعه، نمایندگی اعضای طایفه در تعامل با نهادهای بیرونی، شناسایی علل تضادها و مناقشات و تیپولوژی آنها در پروژه. مقوله ی نهایی مورد بررسی "کاهش تضادهای اجتماعی در راستای پیشبرد پروژه" است. بر اساس مطالعه ی حاضر شیوه های حل مناقشه در محدوده ی مورد مطالعه هنوز قضایی نشده و حضور میانجی های اجتماعی سنتی (شیوخ و معتمدان محلی) در مناقشات روستایی از مشخصه های بارز فرهنگی منطقه است. در این زمینه هنوز هم می توان گفت در میان جوامع عرب خوزستان، مناقشه و شیوه های حل آن در جامعه ی روستایی و شهری یکی از موضوعاتی است که به زعم برگر "جهان زیست" منحصر به فرد خود را دارد که هنوز قلمروزدایی اتفاق نیافتاده است و در حوزه ی علوم اجتماعی، فضای مفهومی دوگانگی شهر-روستا قابل دفاع است.

پژوهش حاضر با محوریت قرار دادن داده های میدانی درصدد مطالعه و فهم زمینه های شکل گیری تعلق به محله از چشم انداز شهروندان است. روش شناسی مبتنی بر روش کیفی تحلیل چارچوب است. در این پژوهش با استفاده از فنون مصاحبه ی عمیق و مشاهده ی مشارکتی به گردآوری اطلاعات پرداخته شده و داده ها به وسیله ی نمونه گیری هدفمند از 41 مشارکت-کننده ی زن و مرد از شهر تهران کسب شده است. به منظور تحلیل داده ها از روش تحلیل چارچوب طی پنج مرحله ی آشناسازی، شناسایی چارچوب موضوعی، نمایه سازی، جدول بندی و ترکیب داده ها استفاده شده است. یافته های پژوهش حول هفت درون مایه ی اصلی با عناوین "قدمت محله"، "مراودات همسایگی و خویشاوندی"، "داشتن تجارب و خاطرات خوب"، "پاسخگویی به نیازها"، "مطلوبیت محیطی و کالبدی"، "استمرار سکونت" و "مشارکت در امور محله" سازماندهی شدند که هر یک از درون مایه های مزبور دو یا سه درون مایه ی فرعی را پوشش می دهند. در پایان با مرور و ترکیب درون مایه های استخراج شده به چارچوب نظریِ نهایی دست یافتیم. بر اساس "چارچوب نظریِ نهایی" می توان عنوان کرد که زمینه های شکل گیری تعلق به محله در بین شهروندان تهرانی بر مجموعه ای از "پیوندهای عاطفی، اجتماعی و کالبدی" مبتنی است و از پیامدهای بارز این پیوندها می توان به "هویتمندی محله" اشاره کرد. به همین ترتیب، پیامد نهایی تعلق به محله در جامعه ی مورد مطالعه، احساس آرامش و احساس رضایتمندی از محله، مشارکت در امور محله و در نهایت استمرار سکونت است.