توسعه محلی (روستائی ـ شهری)
سال:1397 | دوره:11 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

کارگزان توسعه در سطح ملی و منطقه ای اهمیت دارند، کارگزاران توسعه مناطق مرزی جزء خاستگاه قومیتی کردها همواره، با حساسیت، مورد توجه سیاست گذاران ملی بوده است. مقاله ی حاضر سه هدف محوری شناخت کارگزاران توسعه ی محلی؛ فرایندهای کارگزاری آنها و موانع عاملیت هر یک از کارگزاران در فرایند توسعه ی محلی را دنبال می کند، به منظور گشایش حساسیت نظری، زمینه های مفهومی و نظری لازم در قالب رویکردهای دولت محور توسعه ی، رویکرد نهادگرایی با نگاه حکمروایی خوب در توسعه ی محلی ارایه شده است. منطقه ی مرزی پیرانشهر در استان آذربایجان غربی تنها مرز رسمی با کردستان عراق است و به استناد تحقیقات و تجربه ی زیسته محقق تغییرات توسعه ای سریعی را در بیست سال اخیر در زمینه توسعه ی محلی تجربه کرده است. روش تحقیق کیفی و تحلیل داده ها بر اساس مصاحبه ها و مشاهده مشارکتی بوده است. نمونه گیری هدفمند و با 30 کارگزار توسعه ی محلی در قالب مصاحبه ی عمیق و گروهی جمع آوری شد. کارگزاران توسعه ی محلی در 5 دسته ی کارگزاران حاکمیتی (دولت و مجلس)، کارگزاران اقتصادی (سرمایه داران محلی، تجار مرزی، کولبران، کشاورزان)، کارگزاران امنیتی (نیروهای نظامی سپاه، هنگ مرزی)؛ کارگزاران شهری (مدیریت شهری و بنگاه داران) و نیز کارگزاران مردمی (معتمدین محلی، سازمان های مردم نهاد، روحانیون)؛ شناسایی شدند. در این میان کارگزاران دولتی، امنیتی، مرز و اقتصاد مرزی اعم از تجار، کولبران، سرمایه داران محلی اثرگذاری رویه ای مؤثری داشته اند. رویه های تجربه-شده ی کارگزاران عمدتاً با راهبردهای تعامل، تقابل، بی تفاوتی، حفظ حیثیت قومی و مراوده همراه بوده است. موانع جدی رویه های اثرگذاری نیروهای اجتماعی مؤثر در توسعه ی منطقه، کارگزاران غیر بومی، نگاه امنیتی، نگاه قومیتی و عدم اعتماد به مردم محلی بوده است. شاخصه های حکمروایی خوب با رویکرد نهادگرایی توسعه ی در طی دوره های سیاستی دولت های مستقر بعد از انقلاب متفاوت بوده است. به استناد یافته های پژوهش، حکمروایی خوب محلی با نگاه برنامه ریزی پایین به بالا با بهره مندی از کارگزاران بومی و به پشتوانه ی مشارکت مردمی مناسب ترین استراتژی برای تحقق توسعه ی محلی در منطقه ی مرزی پیرانشهر است.

با رشد شهرها، نواحی پیرامونی در سایه ی نفوذ کلانشهرها دستخوش تحولات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی می شوند. در نواحی پیرامون کلانشهرها متناسب با چگونگی شرایط محیط طبیعی و نظام اجتماعی-اقتصادی کل شهر و پیرامون، اشکال متفاوتی از سازمان فضایی به وجود می آید. هدف پژوهش حاضر بررسی مقایسه ای میزان حاشیه ای شدن شهرهای لواسان و شهریار به عنوان حومه های متأثر از کلانشهر تهران است. مطابق رویکرد عملکردهای شهری در توسعه ی روستایی UFRD سکونتگاه ها با ابعاد و ویژگی های عملکردی متفاوت نقش مهمی در توسعه ی روستایی و منطقه ای دارند، اما در اغلب کشورهای در حال توسعه، نظام سکونتگاهی به اندازه کافی شکل نگرفته و یکپارچه نیست تا این مراکز بتوانند عملکردهای خود را به طور ویژه و کارآمد انجام دهند. در این پژوهش برای بررسی میزان حاشیه ای شدن از شاخص های اجتماعی، اقتصادی و از شاخص های کیفیت زندگی به منظور مقایسه و دستیابی به سطح زندگی در شهرهای مورد مطالعه استفاده شده است. رویکرد پژوهش توصیفی– تحلیلی و از روش پیمایشی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد شهرهای لواسان و شهریار به لحاظ ابعاد اقتصادی و اجتماعی به کلانشهر تهران وابسته اند، به گونه ای که این دو شهر در مقابل تهران نقش و کارکرد خوابگاهی دارند. در حالی که میانگین کیفیت زندگی و کیفیت بعد اقتصادی و اجتماعی در شهر لواسان نسبت به شهریار بهتر ارزیابی شده، میانگین کیفیت بعد کالبدی در شهریار بهتر از لواسان است.

ایجاد مناطق آزاد تجاری-صنعتی در مناطق خاص کشور یکی از طرح ها و اقداماتی است که غالباً از سوی کشورها برای توسعه و رفاه اجتماعی مردم منطقه انجام می شود. در ایران نیز در دهه های اخیر این طرح ها در مناطق مختلف کشور به اجرا در آمده که ایجاد منطقه ی آزاد ارس یکی از این مناطق است. هرچند دیدگاه های پرمناقشه ای در خصوص تأثیرات این مناطق ارائه شده که غالباً از بی تأثیری این طرح ها حکایت دارد، در این زمینه به ویژه در مورد منطقه ی مزبور در مورد شاخص های رفاهی و از منظر ساکنان محلی کمتر کار تحقیقی انجام شده است. از این رو این تحقیق با الهام از دیدگاه فرگوسن، که معتقد است طرح های توسعه ای خواه ناخواه تغییراتی را سبب می شوند که نه کاملاً مثبت اند نه منفی، و با بهره گیری از روش مقایسه ای به مطالعه ی پیامدهای منطقه ی آزاد ارس بر ابعاد رفاهی در این منطقه پرداخته است. داده های این پژوهش از 470 نمونه و بر اساس پیمایش و با استفاده از فنونی چون پرسشنامه و مشاهده گردآوری شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد هرچند منطقه ی آزاد ارس نیز به مانند سایر مناطق آزاد ایران نتوانسته در کل به آن اهداف خود نایل آید، ولی از دیدگاه ساکنان محلی تأثیرات آن در حوزه های مختلف رفاهی یکسان نبوده است. برای مثال در زمینه هایی چون بهداشت و درمان، آموزش، وضعیت اشتغال تأثیرات مثبت جزیی داشته است، در زمینه هایی مانند وضعیت تأمین اجتماعی و نیاز به سازمان های حمایتی و غیره تقریباً تأثیرات خنثی بوده ولی در مواردی مانند وضعیت مسکن و هزینه های مسکن تأثیرات خیلی منفی داشته است. همین طور، اغلب موجب شکل گیری مهاجرت معکوس و افزایش غریبه ها در منطقه ی آزاد تجاری-صنعتی ارس شده است.

اعیانی سازی فرایندی مشتمل بر ارتقای دارایی های تنزل یافته یا فرسوده ی شهری توسط طبقه متوسط یا عاملان ثروتمند است. این فرایند به شکل نیرومندی درون جغرافیای شهری سرمایه داری جریان دارد و بازتاب دهنده ی تعارض گروه های ذینفع شهری است. هدف نوشتار حاضر ارائه ی تصویر و تحلیلی داده­ بنیاد از شرایط و فرایندهای حاکم بر تجربه ی اعیانی سازی در یکی از نمونه های بحث برانگیز آن در ایران یعنی بافت پیرامونی حرم مطهر در شهر مشهد است. بر این اساس با 26 مشارکت کننده که به صورت هدفمند از میان مطلعین این فرایند انتخاب شده اند، مصاحبه عمیق به عمل آمده است. با منطق نظریه ی داده بنیاد، متن داده ها (مصاحبه ها) بازاندیشی شده و معانی حاصل از تجربه ی اعیانی سازی بافت فرسوده ی پیرامون حرم مطهر شامل شش محور زیر بازیابی و صورت بندی شده است: شرایط زمینه ای اعیانی سازی نظیر کالایی شدن فزاینده ی فضای شهری، مداخلات دلخواهانه ی بخش دولتی در مسکن و زمین شهری؛ شرایط علی از قبیل انحصار شبه دولتی در روند خصوصی سازی، کمبود بودجه ی عمومی و محدودیت قدرت مانور دولت؛ شرایط مداخله ای مانند پیچیدگی فزاینده ی کسب وکارهای کلان شهری، الگوی جذب و نگهداشت سرمایه گذاری خارجی؛ شرایط راهبردی از جمله برهم خوردگی قواعد بازار آزاد از سوی ذینفعان دولتی و شبه دولتی، جستجوی منفعت از قِبَل عرضه و تقاضای رانت و شرایط پیامدی اعیانی سازی همچون رانده شدگی ذینفعان متقدم از فرایند بازآفرینی شهر و تضعیف بنیان های اقتصادی اجتماعی ساختارهای مردم سالارانه. حاصل انتزاع نهایی از معناکاوی متن (مصاحبه ها) این است که تجربه ی اعیانی سازی بافت فرسوده حرم رضوی، نوعی «رویکرد دولت مدار به بازآفرینی شهری و اعیانی سازی وابسته» است.

هدف پژوهش، تحلیل وضع موجود استفاده از ظرفیت سازمان های مردم نهاد کشور در نظارت بر عملکرد دولت و بیان استراتژی­ های بهبود است. این تحقیق توصیفی و از نوع پیمایشی است. به منظور انجام تحقیق، از پرسشنامه ی محقق ساخته­ ای استفاده شده است که شامل گویه­ های مربوط به عوامل درونی و بیرونی (مشتمل بر 21 سؤال رتبه­ بندی­ شده در زمینه قوت­ ها، ضعف­ ها، فرصت­ ها و تهدیدها) است. روایی پرسشنامه ی مورد نظر از تکنیک دلفی و توسط تعدادی از اساتید و کارشناسان و پایایی آن از روش آلفای کرونباخ (0/887 = α ) تأیید شده است. نمونه ی آماری پژوهش 347 سازمان مردم نهاد بودند. برای تجزیه و تحلیل داده­ ها از ماتریس ارزیابی درونی و بیرونی استفاده شد. نتایج پژوهش نشان دهنده ی این است که وضعیت موجود استفاده از ظرفیت سازمان های مردم نهاد کشور در نظارت بر عملکرد دولت دارای 7 قوت، 13 ضعف، 7 فرصت و 9 تهدید عمده است. همچنین با بررسی موقعیت استراتژیک سازمان های مردم نهاد، مشخص شد این سازمان­ ها بر روی محور مختصات SWOT از لحاظ عوامل درونی در ناحیه ی ضعف­ ها و از لحاظ عوامل بیرونی سازمان در ناحیه ی تهدیدها قرار دارد. بر این اساس استراتژی­ های «تدافعی» برای توسعه ی سازمان های مردم نهاد توصیه شده است. بنابراین، به منظور به حداقل رساندن نقاط ضعف درونی و کاهش آثار تهدیدات بیرونی، بهره­ گیری از فرصت­ ها و قوت­ های شناسایی­ شده می­ تواند به انجام رسالت و وظایف آن کمک کند.

شهرهای نام آور برای تثبیت جایگاه خود همواره در تلاش اند تا خود را به یکی از انگاره های جدید ربط دهند. یکی از این انگاره ها شهر خلاق است. شهرها با ملحق شدن به شبکه ی شهرهای خلاق در پی افزایش توان اقتصادی خود می باشند و برای نیل به این رشد اقتصادی به تدوین سیاست ها و استراتژی هایی دست زده اند که یکی از آن ها برندسازی شهری است، زیرا اصلی ترین رسالت برندینگ شهری کمک به رشد اقتصادی شهر است. هدف پژوهش حاضر ارائه ی مدل برندسازی شهری برای تحقق مفهوم شهر خلاق با استفاده از تئوری داده بنیاد و با تأکید بر شهر ارومیه است. روش گردآوری داده ها مصاحبه ی عمیق نیمه ساختاریافته با صاحب نظران بوده است. جامعه ی آماری شامل مدیران ارشد شهرداری، اعضای هیئت علمی گروه هنر و شهرسازی، شوراهای شهر و. . . است. جهت نمونه گیری از طرح نمونه گیری هدفمند و تکنیک ارجاعی زنجیره ای استفاده شده است. اشباع نظری تا نمونه ی 16 تا حدودی شکل گرفت اما روند پژوهش تا نفر 21 ادامه یافت. برای تفسیر داده ها نیز از روش کدگذاری استفاده شده است. نتایج حاصل از کدگذاری انتخابی، شرایط علی-شرایط زمینه ای و شرایط مداخله گر مؤثر بر پدیده ی برندسازی شهری را نشان می دهند. از جمله شرایط علی مهم برندسازی شهری، ملحق شدن به شبکه ی شهرهای خلاق است. با ملحق شدن به این شبکه، زمینه ی بروز خلاقیت در میان تمام اقشار جامعه فراهم می­ شود و به نوعی جو یا فضای خلاقیت بر جامعه حاکم می­ شود. چنین جامعه ای برای سرمایه های انسانی خلاق، جذاب می شود و در نتیجه سرمایه ی اجتماعی را در چنین جامعه ای بالا می برد. با بالا رفتن سرمایه ی اجتماعی، ساحت های سیاسی و اقتصادی و کالبدی نیز بارور می شوند و زمینه برای توسعه ی همه جانبه مهیا می شود. از آنجا که برندسازی فی نفسه هدف نیست و اهدافی نظیر پایداری اقتصادی، افزایش اعتبار و آوازه ی شهر، بهبود تصویر شهر و. . . را در بر می گیرد و نیز با ذکر این نکته که ایده ی شهر خلاق سعی دارد کیفیاتی که تصویر ذهنی یک شهر را برای شهروندان زیباتر می کند، تقویت کند، می توانیم کسب جایگاه شهر خلاق و دستیابی به پایداری اقتصادی را معلول و حد نهایی برندسازی شهری در نظر بگیریم. پیامدهای مندرج در الگو نیز مؤید همین مطلب است.

به منظور نیل به توسعه ی محلی، باید به مشارکت تمام افراد اجتماع توجه شود. سالمندان نیز به عنوان بخشی از جامعه، از اهمیت بالایی برخوردارند. به نظر می­ رسد، پیش­ شرط نقش­ آفرینی مؤثر سالمندان در توسعه ی محلی یک اجتماع، شناخت مؤلفه­ های مؤثر و اتخاذ استراتژی­ های مناسب به منظور ارتقای هرچه بیش­ تر توانمندی آنان است. در پژوهش حاضر، مقولات ارتقادهنده ی وضعیت توانمندی سالمندان بررسی شده است. مشارکت­ کنندگان در پژوهش حاضر سالمندان روستای لریجان شهرستان محلات در استان مرکزی بوده­ اند. به منظور جمع­ آوری اطلاعات از روش تحلیل موضوعی در رویکرد کیفی استفاده شده است. تکنیک­ ­ های جمع­ آوری اطلاعات عبارت اند از: مشاهده مشارکتی، مصاحبه ی نیمه ساختاریافته و روش­ های زمینه نویسی. برای تحلیل داده­ ها از کدگذاری و مقوله بندی استفاده شده است. به منظور غنای هرچه بیش­ تر داده­ ها از مجموع 17 مصاحبه ی انجام­ شده، 12 مصاحبه که بهترین کیفیت را داشته انتخاب و تحلیل شده است. بر اساس نتایج پژوهش، مهم­ ترین عوامل ارتقادهنده و مؤثر در رشد توانمندی سالمندان عبارت اند از: سرمایه ی اطلاعاتی، سلامت و توانایی انجام کار، دارا بودن همسر، سواد و تحصیلات، مشارکت مذهبی، شبکه ی حمایتی فرزندمحور، شبکه ی حمایتی خویشاوند-دوست­ محور، استقلال فکری و استقلال عملی، قدرت چانه­ زنی و نفوذ کلام، کم­ توقعی و تقدیرگرایی، آموزه­ های فرهنگ روستایی و برخی از موارد دیگر که در ضمن پژوهش بیان شده­ اند. بر اساس یافته­ های پژوهش حاضر، ترکیب و پیوستگی عاملیت و ساختار فرصت در ارتباط با ارتقا یا تضعیف توانمندی، تفکیک ناپذیر است. در نتیجه به منظور هرگونه تحلیل و برنامه­ ریزی می­ بایست به این ارتباط دوسویه توجه شود.