توسعه محلی (روستائی ـ شهری)
سال:1396 | دوره:9 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

در حال حاضر یکی از الگوهای مسکن روستایی در شهرستان عنبرآباد، کپرنشینی است. این نوع مسکن حاصل سال ها و شاید قرن ها اندوخته ی فرهنگی است که با بهره برداری از منابع محلی و فناوری کاملاً بومی ساخته و استفاده می شود. از ویژگی های این نوع مسکن، انطباق آن با اقلیم و نوع اقتصاد مسلط منطقه است. امروزه با تغییر و تحولات صورت گرفته در مسکن روستایی و ایجاد امکانات جدید، شناسایی و درک درست از مسکن روستایی منطبق با محیط و نیازهای فرهنگی متنوع ساکنان آن برای برنامه ریزی های توسعه ای، چه کوتاه مدت و چه بلندمدت از اهمیت خاصی برخوردار است. بدین منظور در مطالعه ی حاضر به الگوهای مسکن روستایی شهرستان عنبرآباد، به عنوان نمونه ای بومی از این نوع مسکن، که در بسیاری از روستاهای سرتاسر منطقه ی جنوب شرق ایران همچنان پایدار و رایج است، پرداخته شده است. روش تحقیق از نوع مردم نگاری است که با بهره گیری از فنون، مشاهده، مشارکت و مصاحبه انجام شده است. نتایج نشان می دهد این نوع مسکن به عنوان سکونتگاهی که با شرایط ویژه ی اقلیمی، نظام اقتصادی (کشاورزی و دام پروری) و با امکانات موجود در منطقه سازگار است، توانسته با اندک تغییراتی، استمرار خود را حفظ کند. حذف یا ایجاد تغییرات بنیادی در این نوع سکونتگاه به تغییر ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این جامعه نیازمند است. ایجاد هرگونه تغییری در کوتاه مدت، بدون انجام مطالعات تکمیلی توصیه نمی شود و نتیجه آن می تواند به فروپاشی و در نهایت مهاجرت ساکنان به شهرها منجر شود.

توسعه فرایندی از ارتقا و افزایش انتخاب است که در خود گزینه های جدید و تازه را جای می دهد. هدف نهایی و تعالی آن نیز تحقق آزادی انسان، افزایش گزینه های انتخاب و بازتولید ثبات است. آزادی انسان، با قدرت دهی یا «توانمندسازی» همسوست. حال سؤال این است چه موانعی سبب می شود تا پتانسیل های فردی در مسیر توانمندسازی شکوفا نشود و انسان به آزادی نرسد؟ مقاله ی حاضر از جمله ی تحقیقات بنیادین است و با روش استدلالی در پی افزایش شناخت و بسط نظری است. ساختار نظری عمدتاً مبتنی بر دیدگاه های نظری کانت و آمارتیا سن پیرامون آزادی و توانمندسازی است؛ بنابراین پس از بسط نظریه ی این دو صاحب نظر، پیرامون جایگاه انسان، در تدوین و ارائه ی الگوی نظری توانمندسازی به ضرورت وجود اخلاقیات انسان، توانمندسازی و کنش جمعی و کنش انسانی و نهادها به عنوان سه رکن اصلی در مدل مورد نظر می پردازیم. در بخش نتیجه گیری با بسط منطقی، این سه رکن را به یکدیگر متصل می سازیم. از نظر سن، انسان هم ابزار تحقق دستاوردهای اجتماعی و هم غایت و متعالی ترین هدف است. کانت در رویکردی انتزاعی تر، انسان را معطوف به شناسایی و تحقق والاترین خیر و خوبی و هدف نهایی را «تعالی رشد اخلاقی» می داند که در گروی کنترل ماکزیم ها یا اصل یا قاعده ای اخلاقی است. انسان به مثابه ی موجودی خودتعین گر، مختار و دارای استقلال در ادبیات کانت، هسته تئوری اصول اخلاقی اوست و می توان آن را در معنای قدرت دهی به افراد، خودشناسی، اعتمادبه نفس و اقتدار درونی به کار برد و در مفهوم توانمندسازی بازشناخت. حال آنکه کنترل، آزادسازی و بسط کنش های فردی از طریق تجلی کنش های جمعی در قالب مفهوم نهاد، شکل می گیرد. انسان متعلق به دنیای حسی و طبیعی عضوی از جهان هوشمند است و اراده ی انسانی را همسوی اراده ی قدسی و عبور از تمایلات و خواسته های نفسانی قرار می دهد. چنین تغییری در انسان و بالفعل ساختن توانمندی های ذهنی و سپس عینی وی، در سیستم باورهای فردی که تثبیت و تداومش از طریق نهادها، یا همان کنش های جمعی تجلی یافته، میسر می شود.

محله، زمینه و بستری برای بروز آسیب ها و مسائل اجتماعی بخصوص در سطح خانواده است. بحث آسیب پذیری محله به ویژه از لحاظ مصرف مواد، یکی از چالش های فکری و روانی مردم در برخی محلات مرکزی شهر تهران است، به طوری که طبق آمارهای توصیفی این پژوهش، بیش از 70 درصد مشارکت کنندگان در محلات مرکزی شهر بر اساس پیشایندهای خانواده، همسالان و نگرش به مصرف مواد با آسیب پذیری محله مواجه اند، لذا این موضوع هدف و مسئله ی اصلی پژوهش است. در این تحقیق 460 نفر به عنوان نمونه ی تحقیق بر حسب روش کمی و استفاده از آماره های پارامتری، رگرسیون چندگانه و تحلیل مسیر بررسی شده اند. یافته های تحقیق نشان می دهد بر حسب رگرسیون چندگانه مدل به خوبی با داده ها منطبق است و مجموعه متغیرهای مستقل، 0. 579 درصد از واریانس محله ی آسیب پذیر را پیش بینی می کنند. میزان ضرایب استانداردشده یا بتا برای نظارت خانواده (0. 068) و مصرف مواد در خانواده (0. 004-) معنادار نیست و تعارض خانواده و نگرش به مصرف مواد به ترتیب با ضرایب بتای 0. 376 و 0. 222 بیشترین و همسالان منحرف با ضریب بتای 0. 178 کمترین قدرت تبیین کنندگی واریانس محله ی آسیب پذیر را در بین افراد نمونه دارند. مطابق نتایج تحقیق، متغیرهای مستقل به خوبی تغییر متغیر وابسته (آسیب پذیری محله) را در مدل تحقیق تبیین می کنند.

بی نظمی یکی از آسیب های جدی جامعه ی ایرانی بخصوص در فضای شهری است که تحت تأثیر عوامل مختلف قرار دارد؛ در این میان، پیوند اجتماعی در بروز رفتار اجتماعی نقشی کلیدی دارد. ضعف پیوند اجتماعی یا فرسایش سرمایه ی اجتماعی موجب بی نظمی در دو بعد فیزیکی و اجتماعی می شود. بر این اساس، این تحقیق با تأکید بر عامل فرسایش سرمایه ی اجتماعی بر اساس نظریه ی پاتنام و فوکویاما، به بررسی عوامل مؤثر بر بی نظمی در فضای شهری می پردازد. روش تحقیق این پژوهش پیمایش بوده و اطلاعات از طریق پرسشنامه جمع آوری شده است. بدین منظور 400 نفر از ساکنان شهر تهران با روش نمونه گیری خوشه ایِ چندمرحله ای انتخاب شدند؛ در نهایت سه منطقه ی اقتصادی اجتماعی بالا (منطقه ی 4)، متوسط (منطقه ی 11) و پایین (منطقه ی 16) انتخاب شده است. نتایج حاکی از آن است که میزان کل بی نظمی در میان شهروندان تهرانی در حد متوسط است. در تحلیل دومتغیره، همه ی متغیرهای مستقل با بی نظمی در دو بعد آن رابطه ی معنا دار و مثبتی داشته اند. همچنین مؤلفه های ذهنی فرسایش سرمایه ی اجتماعی (بی اعتمادی اجتماعی، هنجارهای ذهنی مشارکت، احساس آنومی) توانستند 24 درصد و مؤلفه های عینی فرسایش سرمایه ی اجتماعی (ضعف روابط رسمی و غیر رسمی و ضعف کنترل اجتماعی) 19 درصد از تغییرات بی نظمی در دو بعد آن (فیزیکی-اجتماعی) را تبیین کنند. در کل فرسایش سرمایه ی اجتماعی (عینی و ذهنی) توانسته است 42 درصد از تغییرات بی نظمی را تبیین کند. تأثیر هر دو بعد بر بی نظمی مثبت بوده است.

جامه ی عمل پوشیدن و به فعلیت رسیدن انتظارات امری است که هر انسانی خود را مستحق آن می داند، اما گسست بین نظام انتظارات افراد و نگرش آنان به امکان تحقق انتظار، سبب پیدایش احساس محرومیت نسبی در ساحت ذهنی افراد می شود. مقاله ی حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر احساس محرومیت نسبی جوانان مناطق توسعه یافته و کمتر توسعه یافته ی شهر تهران تکوین یافته است. به منظور تحقق این هدف با اتکا به دیدگاه های نظری، چارچوب مفهومی مورد نیاز تدوین و در پرتو آن فرضیه هایی مطرح شدند. با استفاده از روش پیمایش و آماره های توصیفی و استنباطی، داده های به دست آمده تجزیه و تحلیل شد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران انتخاب شد، یعنی 400 نفر از جوانان منطقه ی 3 و 15، به عنوان توسعه یافته ترین و کم توسعه یافته ترین مناطق تهران. شیوه ی نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای است. نتایج نشان دادند احساس محرومیت نسبی جوانان منطقه ی 15 بیش از جوانان منطقه ی 3 است؛ همچنین سرمایه ی اقتصادی و فرهنگی جوانان منطقه ی 3 بیش از جوانان منطقه ی 15 است. از میان ابعاد محرومیت نسبی، ارزش های محوری جوانان مناطق 15 و 3 به ترتیب پیرامون ارزش های قدرت و ارزش های رفاهی و قدرت است. افرادی که از سرمایه ی اقتصادی و سرمایه ی فرهنگی بیشتری برخوردار بوده اند، احساس محرومیت نسبی کمتری داشته اند. علاوه بر این، مهم ترین گروه مرجع جوانان منطقه ی 3 و منطقه ی 15 دوستان است. نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد سرمایه ی اقتصادی بیش ترین واریانس احساس محرومیت نسبی را تبیین می کند و پس از آن گروه های مرجع قرار دارد، سرمایه ی فرهنگی کمترین تغییرات محرومیت نسبی را تبیین می کند.

انتخاب ابزار مناسب برای اجرا یکی از مهم ترین گام های توفیق سیاست ها و خط مشی های عمومی محسوب می شود. بر همین اساس اگر الگوی موفقی در اجرا وجود داشته باشد، می توان انتظار شکوفایی و توسعه ی همه جانبه را داشت؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف ارایه ی چارچوبی نظری و مدل پارادایمی از برساخت های شخصی اساتید و خبرگان خط مشی گذاری تعاون روستایی کشور به دنبال ارائه ی نظریه ی بومی به روش گراندد تئوری است. نمونه ی آماری 20 نفر از اساتید و خبرگان خط مشی گذاری تعاون روستایی اند که از آنها مصاحبه بعمل آمد. نتایج نشان می دهد اساتید و خبرگان قابلیت ها و پتانسیل های بالایی برای تبیین اجرای موفق خط مشی های تعاون روستایی بر مبنای اقتصاد مقاومتی داشته اند و از نظر آنان « اجرای موفق خط مشی گذاری تعاون روستایی بر مبنای درگیری همه جانبه فکری و عملی مردم و مجریانی است که توسعه روستایی را معیار اقتصاد مقاومتی و راه برون رفت از مشکلات اقتصادی کل کشور می دانند». اساساً سطح تعیین کنندگی اجرای موفق خط مشی های تعاون روستایی در مسیر اقتصاد مقاومتی منوط به مؤلفه هایی چون پیش بینی ابزاری در اجرا، فرهنگ سازی، توانمندی بومی، مشارکت فعال، توجیه ذی نفعان عمومی، اتکای به خود، بازخوردهای مثبت، بهینه سازی اقتصاد روستایی، توسعه ی منابع، همسویی منافع عمومی و فردی، توسعه ی روستایی و خودکفایی است.

مسئله ی اصلی این تحقیق، شناسایی دلایل و عوامل مهاجرت های روستا-شهری در میان جوانان و نقش جاذبه ها و دافعه های روستایست. در این تحقیق با استفاده از روش پیمایش و نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای، جوانان 30-15 ساله ی ساکن در روستاهای شهرستان های هشترود و اسکو مورد مطالعه و 769 پرسشنامه در این دو شهرستان تکمیل شد. نتایج تحقیق نشان می دهد جوانان روستاهای مورد مطالعه، دلایل مختلفی برای تمایل به ترک روستاهای خود و مهاجرت به شهرها داشتند. جستجوی شغل مناسب، کمبود امکانات زیربنایی، رفاهی و بهداشتی و نداشتن درآمد کافی در روستا از مهمترین دلایل تمایل به ترک جوانان روستاهای مورد مطالعه بوده است. مهمترین جاذبه های زندگی شهری نیز دسترسی به امکانات زندگی و رفاهی بیشتر، دسترسی آسان به فرصت های اشتغال و رسیدن به آرزوها و دسترسی به امکانات آموزشی بوده است. در بررسی دافعه های روستایی نیز مشخص شد کمبود امکانات زیربنایی و رفاهی، بیکاری و نبود شغل مناسب و نداشتن امکانات آموزشی، فرهنگی و تفریحی به همراه نبود درآمد کافی و شرایط نامناسب اقتصادی از مهمترین دافعه های روستایی به حساب می آیند. تحلیل های رگرسیون چندمتغیری نشان دادند بیکاری (دافعه ی روستایی)، نبود درآمد (دافعه ی روستایی)، نبود امکانات آموزشی (دافعه ی روستایی)، کمبود امکانات رفاهی (دافعه ی روستایی)، آرامش و آسایش زندگی (جاذبه ی شهر)، وضعیت اشتغال (شاغل نبودن) و تحصیلات دانشگاهی تمایل به مهاجرت را افزایش و متغیرهای پاسخگویی به نیازها و رضایت از امکانات و تسهیلات روستا، تمایل به مهاجرت را کاهش می دهند.