پژوهش های ایران شناسی
سال:1391 | دوره:2 | شماره:2 |تعداد مقالات:7

شباهت ها و تفاوت های حماسه و تاریخ و نسبت میان آن ها از دیر باز توجه محققان هر دو حوزه را به خود جلب کرده است، زیرا هر دو از طریق بیان روایت به گذشته می پردازند. شباهت میان این دو روایت تا حدی بوده، که گذشتگان گاهی تفاوتی میان روایت تاریخی و حماسی قائل نمی شدند. این امر شامل حماسه ملی ایران و عالی ترین نمونه آن، شاهنامه، نیز می شده است که ایرانیان تا اواسط عصر قاجار آن را همان تاریخ ایران پیش از اسلام می دانستند. یافتن ریشه بسیاری از داستان های حماسه ملی ایران در اوستا و مغایرت مطالب آن با نوشته های مورخان خارجی و کتیبه ها و یافته های باستان شناسی، پرسش های مهمی را در باب نسبت میان حماسه و تاریخ در حماسه ملی ایران بر انگیخت. مقاله حاضر در دو بخش، نسبت میان تاریخ و حماسه به طور عام و این نسبت در حماسه ملی ایران، به مساله حاضر می پردازد.

وجوه شباهت ها و تفاوت های موجود بین شخصیت های اساطیری و تاریخی و بیان آن می تواند تاثیر و تاثر ممتد اسطوره و تاریخ در طول زمان و نتیجه این تاثیرات را نشان دهد. کیومرث همواره در اساطیر ایران به عنوان نخستین انسان که در ظاهر نیز تفاوت چشمگیری با انسان امروزی دارد، مطرح می شود، اما در شاهنامه، فردوسی هرگز او را نخستین انسان نمی شمارد. به نظر می رسد این امر متاثر از جهان بینی و نگاه اسلامی فردوسی در مورد آفرینش نخستین انسان در قرآن باشد، به همین جهت او را به عنوان اولین پادشاه، و نه نخستین انسان، مطرح می سازد. در این پژوهش کوشش شده تمام شباهت ها و تفاوت های این دو شخصیت در شاهنامه و قرآن بیان شود. انتخاب کوهستان برای اولین محل زندگی، کشته شدن فرزندان، دشمنی اهریمن با آنان، داشتن عنوان نخستین و یکی دانستن این دو شخصیت در برخی از کتاب های تاریخی در این مبحث بررسی می شود.

سلسله کلانتران بهبهان و کهگیلویه، معروف به «میرزایان طباطبائی»، از حکومت های محلی فارسند که حدود هفتصد سال بر آن نواحی حکم رانده اند و در وقایع مهم تاریخی این سامان نقش آفرین بوده اند، البته اطلاعات مبسوط ما درباره این خاندان فقط از روزگار پایان صفویه تا پایان قاجاریه را در بر می گیرد، و پیرامون همین محدوده تاریخی نیز تحقیق بایسته ای صورت نگرفته است و علاوه بر اینکه ترتیب تاریخی حکام این سلسله بر محققان پوشیده مانده، مکررا برخی وقایع تاریخی مربوط به یک حاکم از این خاندان را به دیگری نسبت داده اند و مورخ نامداری مانند میرزا حسن فسائی نیز از این خطا برکنار نمانده است. نویسنده در مقاله حاضر کوشیده ضمن گزارش مختصری از حکام این خاندان و وقایع مهم روزگارشان، ترتیب تاریخی آنها را روشن کند و حلقات این زنجیره تاریخی را به درستی کنار هم نهد.

بخشی از دوران تاریخی ایران را از لحاظ فرهنگی، عصر یونانی مآبی در بر می گیرد. این عصر با یورش ویرانگر اسکندر، سردار مقدونی شکل می گیرد. منابع تاریخی اسکندر، ما را با مجموعه ای از روایت های افسانه ای و تاریخی روبرو می سازد که تصویری مبهم و مشوش از اسکندر حقیقی را در ذهن ما متصور می سازد. ارزیابی دقیق متون تاریخی غربی و شرقی در دوران قبل از اسلام نشانگر نوع نگاه تعارض آمیز این منابع نسبت به همدیگر است. به ویژه متون شرقی که شواهدی مستند بر شکل گیری نهضت فکری و مقاومت مذهبی روحانیون و جامعه ایران عصر یونانی مآبی، اشکانی و ساسانی در مقابل سنت های هلنی گری می باشند. بررسی و مطالعه اسکندر نامه ها و منابع دوران اسلامی نیز چگونگی انحراف مورخان و ادیبان مسلمان و ایرانی در تبعیت از تاریخ نویسان و منابع غربی و فقدان آگاهی لازم از منابع شرقی قبل از اسلام را بر ما آشکار می سازد.

در سال 1382 و در جریان بررسی باستان شناسی، در مزرعه پرورش اسب اوچ تپه بوکان، از پایه ستون منحصر به فردی بازدید شد که با توجه به ویژگی های هنری، به نظر می رسد مربوط به عصر آهن III و محوطه قلایچی باشد که در جریان کاوش های غیر مجاز به محل کنونی آن منتقل شده است. این پایه ستون فاقد نمونه های مشابهی در ایران است اما دارای نمونه های قابل مقایسه ای در محوطه ها و نقوش برجسته آشوری است که گویای ارتباط هنری نزدیکی میان شمال غرب ایران و امپراتوری آشور است. در این مقاله تلاش می شود ضمن معرفی مختصر این اثر، به مقایسه و تاریخ گذاری این اثر پرداخته و تعلق آن را به محوطه قلایچی و محل قرارگیری احتمالی آن را مورد بررسی قرار دهیم.

افغانستان کشوری محصور در خشکی است، که برای تامین کالاهای ضروری نیاز به ترانزیت کالا از کشورهای مجاور داشته است. در این میان، کشور ایران به دلیل نزدیکی و دسترسی به آب های آزاد، اقتصادی ترین مسیر برای تامین نیازهای افغانستان بوده است، اما این کشور به علت گرایش به غرب، ابتدا رویکرد اقتصادی به این موضوع نشان نداد، چرا که سیاست خارجی همسانی با ایران نداشت. در دوره پهلوی دوم 1941-1978 م/ 1320-1357 ش، روابط بین کشورهای منطقه، تحت تاثیر فضای جنگ سرد بود، اما با پایان یافتن جنگ دوم جهانی و شکل گیری مساله پشتونستان و همچنین دوری راه های روسیه و هزینه بالای آنها، بهترین گزینه برای ترانزیت کالاهای افغانستان، راه های ترانزیتی ایران بود. این پژوهش بیشتر با تکیه بر اسناد این دوره، سعی در روشن کردن این مساله دارد که چگونه بهبود وضعیت راه های ترانزیتی دو کشور، به گسترش روابط اقتصادی بین آنها انجامید و موافقت نامه هایی در همین زمینه منعقد شد.

متون فارسی - عبری، متونی هستند که به زبان فارسی و به خط عبری به نگارش درآمده اند. سابقه پیدایش این متون به پیش از نخستین اثر فارسی به خط عربی، یعنی کتاب الابنیه عن حقایق الادویه اثر ابومنصور موفق هروی به کتابت اسدی طوسی (447 هجری قمری) باز می گردد. بنابراین تحقیق درباره این متون برای بررسی های تاریخی زبان فارسی امری حیاتی و بسیار مهم است. یکی از حوزه های بسیار مهم متون فارسی- عبری ترجمه های تورات به ویژه اسفار خمسه به زبان فارسی و به خط عبری است. کهن ترین ترجمه تاریخ دار اسفار خمسه به فارسی - عبری، نسخه اسفار خمسه لندن، معروف به PL است که در بریتیش میوزیوم لندن نگهداری می شود. این نسخه در 15 مارس 1319 میلادی کتابت شده، مترجم اصلی آیات آن شخصی به نام ابی سعید و کاتب (و احتمالا یادداشت نویس) آن نیز شخصی به نام یوسف بن موسی بوده است. این متن دارای ویژگی های منحصر به فرد لغوی، رسم الخطی، صرفی و نحوی بسیاری است. نگارنده در این مقاله تنها به معرفی مختصر ویژگی های کلی این متن، مانند رسم الخط، شیوه اعراب گذاری، انجامه نسخه، مکان کتابت و نام مترجم و کاتب پرداخته، بررسی های دقیق تر در حوزه های لغوی و زبان شناختی را به مقالات بعدی وامی نهد.