جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام
سال:1399 | دوره:8 | شماره:2 (17 پیاپی) |تعداد مقالات:11

مقاومت سیاست و سلوکی مستمر در رویارویی با دشمنی ها و تجاوزگری ها و یا هر چیزی است که بر هم زننده تعادل و توازن باشد. به پا خاستن و پایدار ماندن در برابر هرگونه عامل درونی و بیرونی که بر هم زننده تعادل و توازن باشد محدود به جنبه نظامی نیست بلکه مقاومت راهبردی چندوجهی و بازدارنده در رویارویی با تهدیدها و خطرات است. بررسی چیستی راهبرد مقاومت، ابعاد، زمینه ها، پیامد و چشم انداز آن در اندیشه مقام معظم رهبری به عنوان مولفه ای تعیین کننده در پیشرفت جامعه اسلامی و غلبه بر چالش های ناشی از قدرت طلبی نظام سلطه موضوع این مقاله است. در این میان بررسی بیانات مقام معظم رهبری از سال 1368 تاکنون نشان می دهد که راهبرد مقاومت در اندیشه ایشان از اهمیت حیاتی در تداوم انقلاب اسلامی و رسیدن به افق تمدن اسلامی و الگوی پیشرفت ایرانی اسلامی دارد. روش مورداستفاده در این پژوهش استراتژی پژوهشی داده بنیاد است. داده های این بررسی از متن بیانات آیت الله خامنه ای (مدظله) طی سه دهه از 1368 تا 1398 بر مبنای فیش های موضوعی مقاومت در سایت khameni. ir استخراج شد که با استفاده از روش داده بنیاد در قالب 146 کد و 11 مقوله و مفاهیم متعدد دسته بندی گردید. بر مبنای این روش طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی فرایند ارتباط میان نکات کلیدی، مفاهیم و مقوله ها آشکار شد و حول مفهوم محوری مقاومت، ابعاد زمینه ساز، بازدارنده و پیامدهای راهبرد مقاومت اسلامی بررسی و طراحی شد. یافته های این مقاله نشان می دهد راهبرد مقاومت مفهومی چندبعدی است که با نفی سلطه و ایجاد بازدارندگی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی زمینه را برای رسیدن به تمدن نوین اسلامی فراهم می سازد.

بنیان های مشروعیت، ارزش هایی هستند که یک حکومت یا رهبر در نگاه مردم در سطح داخل یا نظام بین الملل در سطح خارج باید آن ها را داشته یا در جامعه پیاده سازی کند؛ چراکه گذاری که سبب جانشینی رهبر جدید شود اگر مشروعیت نداشته باشد بقای آن رهبر را زیر سؤال برده و او را ساقط می کند. توجیه عقلی جهت پذیرش سلطه حاکمیت رهبر که ارتباط مستقیم با میزان قدرت دولت و حدود آزادی شهروندان دارد و از آن با لفظ مشروعیت یاد می شود از مهم ترین دغدغه های پیش روی حاکمان و یا حکومت ها به شمار می رود. به همین خاطر، حفظ بقاء همواره یک موضوع همیشگی و دغدغه مند برای رهبران آسیای مرکزی بوده است که این امر به صورت مستقیم درگرو مشروعیت آن ها بوده است. با توجه به چهارچوب‍, بندی وبر از انواع مشروعیت ها، وجه غالب مشروعیت رهبران آسیای‍, مرکزی در نظام های سیاسی کشورهای خود همواره در سایه مشروعیت کاریزماتیک و سنتی بوده است ولی با ورود آن ها به نظام بین الملل به عنوان واحدهای جدید سیاسی، آن ها با مبانی مدرنیته مشروعیت مواجه شدند که مشروعیت فعلی آن ها را زیر سؤال می برد. در این راستا، در این مقاله که به شیوه توصیفی –,تحلیلی به نگارش درآمده است به دنبال ارائه دورنمایی از جایگاه مشروعیت و وجه غالب آن در ساختار سیاسی آسیای‍, مرکزی هستیم تا با بررسی آن طرح‍, واره‍, ای از مبانی تحول یافته مشروعیت در دوران سیاسی معاصر آسیای‍, مرکزی به‍, دست آمده تا از آن به عنوان الگو و ابزاری برای تحلیل روند گذارهای سیاسی آتی آسیای‍, مرکزی مورداستفاده قرار گیرد.

جهان امروز شاهد مسایل و چالش­, های متعددی است که جوامع اسلامی نیز متاثراز آنها بوده و هست. مسایلی چون جهانی شدن پدیده­, ها، دگرگونی­, های شتابان اجتماعی؛ نظیر گسترش شهرها و توسعه شهرنشینی، مهاجرت، مطالبات قومی و زبانی و. . . . . همچنین تغییرات آب و هوایی و خشکسالی، با تبعات فراوان فرهنگی و اجتماعی، از جمله مسایل و چالش­, های متعدد پیش­, روی هستند. جهان اسلام باید در سطوح ملی، منطقه­, ای و بینا منطقه­, ای و در روابط دو و چند جانبه خود این عناوین را در دستور کار قرار دهد و به استقبال آنها به منظور مدیریت مطلوب برود. همانگونه که در اصل دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برای دستیابی به اهداف نظام، علاوه بر اجتهاد بر پایه کتاب و سنت، بر استفاده از علوم و فنون بشری تاکید دارد، در این زمینه نیز باید به تجربیات جوامع دیگر و دستاوردهای تمدنی آنها توجه کرد. بیش از دو دهه است، برنامه بین الدول مدیریت دگرگونی­, های اجتماعی در سازمان یونسکو به عنوان نهاد تخصصی ملل متحد شروع به کار و برنامه­, های مختلفی را در سطوح ملی، منطقه­, ای و بین المللی پیگیری کرده است. کمیته ملی مدیریت دگرگونی­, های اجتماعی نیز در چارچوب کمیسیون­, های ملی تشکیل شده است. استفاده از این ظرفیت و نهادهای مشابه؛ مانند آیسیسکو، موسسه فرهنگی اکو و. . . و هم افزایی توا­, ­, ن­, ها و تجارب می­, تواند در این راه، یاری رسان جوامع اسلامی به ویژه سیاستگذاران فرهنگی و اجتماعی باشد. در این نوشتار، تلاش می­, شود با رویکرد روش­, شناسی توصیفی-تحلیلی و با نگاهی توامان به مهم­, ترین مسایل و چالش­, های اجتماعی پیش رو از یک سو و تحلیل و تطبیق آن با برنامه مدیریت دگرگونی­, های اجتماعی یونسکو، تجربه جوامع و مناطق مختلف از سوی دیگر، برخی ساز وکارها و راه های مقابله با آن مسائل و راه حل­, ها مورد توجه قرار گیرد؛ از جمله مسائلی که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته مطالبات قومی و زبانی و یا تغییرات آب و هوایی که خود پیامدهای اجتماعی از جمله مهاجرت را هم دربر خواهد داشت.

هدف این پژوهش، شناخت و معرفی کلی از وضعیت گفتمان اسلام­, گرا در فاصله زمانی سال های 57-1332 ش است. گفتمان اسلام­, گرا در این دوره متشکل از خرده­, گفتمان­, هایی بود که هرکدام واجد دال مرکزی و دال­, های شناور بودند. نسبتی که هر یک از این خرده­, گفتمان­, ها با حوزه سیاست داشتند، به نوعی تعیین­, کننده میزان نقش­, آفرینی آنها در شکل­, گیری انقلاب اسلامی است. این پژوهش ضمن تحلیل خرده گفتمان­, های مذکور از منظر نظریه گفتمان لاکلا و موفه، در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که خرده­, گفتمان­, های اسلام­, گرا در سال­, های 57-1332ش چه نسبتی با حوزه سیاست داشتند. یافته­, های پژوهش نشان می­, دهد از میان هفت خرده­, گفتمان اسلام­, گرا در دوره مذکور، خرده­, گفتمان های اسلام حوزوی و حجتیه، سیاست گریز و خرده­, گفتمان­, های اسلام فقاهتی، ملی­, گرا، مبارز، سوسیالیسم و چپ مسلحانه، سیاست­, ورز بودند. از طرفی همه خرده­, گفتمان­, های اسلام­, گرای سیاست ورز در انتخاب دال مرکزی متفاوت از یکدیگر بودند، اما در مواردی در دال­, های شناور شباهت داشتند. روش این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و بر اساس مطالعه اسنادی-کتابخانه­, ای است.

نوشتار حاضر در پی سنجش سهم و تأثیر منافع، ارزش­, ها و رویه­, های دولت رانتی و همچنین نیروهای اجتماعی پشتیبان آن به مثابه نیروی نهادیِن تاریخی، در تَعَیُن­, بخشی به ساختار اقتصاد سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی است. ازاین رو، پرسش اصلی پژوهش این است که چرا انقلاب اسلامی ایران که مدعی دراندازی طرحی نو در ساختار سیاسی-اجتماعی ایران به ویژه دگرگون ساختن عرصه اقتصاد بود؛ نتوانست تحولی ژرف در این عرصه پدید آورد و در نتیجه اقتصاد ایران همچنان بر مدار دولت رانتی می چرخد؟ به­, عبارت روشن­, تر کدام نیروها، منافع و انگیزه­, هایی باعث تداوم حرکت دولت های پس از انقلاب، به ویژه دولت های سازندگی و اصلاحات (1368 تا 1384)، در مسیر دولت رانتیر شدند؟ یافته های پژوهش که از منظر جامعه­, شناسی تاریخی و اقتصاد سیاسی و با بهره گیری از منظومه نظری نهادگرایی تاریخی و دولت رانتیر ضمن نگاهی به پیشینه دولت رانتی در ایران؛ عملکرد دولت های سازندگی و اصلاحات و نسبت­,میان چهار مفهوم یا متغیر اصلی-نفت، دولت، نهادها و توسعه-را مورد سنجش و بررسی قرار داده است؛ نشان می­, دهد که تزریق پترودلار یا دلارهای نفتی در عصر پهلوی دوم به پیکر اقتصاد ایران، به پیدایش رویه های نهادیِ خاصِ نفتی(شامل نظام بودجه­, ریزی، ارزآوری، ضعف بخش خصوصی و وابستگی طبقات اجتماعی. . . ) در حوزه تصمیم گیری و شیوه حکمرانی، منتهی شد به گونه­, ای که دولت­, های پس از انقلاب نیز به به رغم دگرگونی­, های شگرفی که انقلاب در بسیاری از ارزش­, ها و ساختارهای پیشین بوجود آورد نتوانستند؛ از کمند نظم دیوانسالارانه و رویه­, های نهادین نفتی و همچنین فرهنگ و علایق نیروها و کنش­, گران اجتماعی پشتیبان چنین نظمی رهایی یابند و در عوض زمینه اتکاء بیش­, از­, پیشِ رژیم جدید به الگوی «وابستگی به مسیر طی شده» و بازتولید دولت رانتی در عرصه اقتصاد سیاسی فراهم گردید.

مقاله حاضر با هدف شناسایی ابعاد سیاسی، اجتماعی کنشگری زنان در تغییرات اجتماعی ایران معاصر نگاشته شده و به دنبال بررسی مشارکت سیاسی آنان در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی بر اساس اسناد موجود است. پوسترانقلاب نوعی پوستر سیاسی است که حاوی ویژ­, گی ها و عناصر بصری مرتبط با ماهیت تحولات این دوره است. از میان معدود آثار در دسترس با موضوع حضور زنان در انقلاب اسلامی، پژوهشگران به تحلیل نشانه­, شناختی هشت پوستر در دسترس پرداخته­, اند. روش تحقیق کیفی و تکنیک به­, کار­, گرفته­, شده نشانه شناسی اجتماعی با تمرکز بر معنای اجتماعی متبادر شده، است. بر اساس فرانقش­, های سه گانه ون لیوون مبتنی بر معنای بازنمودی، تعاملی و ترکیبی، گزارش نشانه­, شناختی هر تصویر بطور مجزا ارائه شده است. در مجموع می­, توان نتیجه گرفت مشارکت سیاسی زنان در قالب شرکت در تظاهرات و در انتخابات در پوسترها به تصویر درآمده است. هرچند در مقایسه با مردان به لحاظ کمی، با قلت حضور مواجه است، اما زنان در موقعیت­, های کانونی پوستر، دوشادوش مردان ترسیم شده­, اند. پوسترها دربردارنده نشانه­, های ایدئولوژی اسلامی از جمله حجاب، و نیز عهده­, داری نقش مادری و قرابت با شهدای انقلاب برای زنان هستند و اغلب نقش اجتماعی زن-مادر را تداعی می­, کنند. لذا می­, توان ادعا کرد؛ پوسترهای انقلاب حاوی دلالت­, هایی از مناسبات جنسیتی جدید در این مقطع زمانی هستند. به عبارت دیگر ترکیب سطوح معنایی در شکل کلی نشان می­, دهد؛ چگونه زن مسلمان مبارز در فضای انقلابی و در مقام کنشگر فعال اجتماعی ذیل مواضع حمایتگرانه رهبر انقلاب، فارغ از کلیشه­, های جنسیتی، مجال و فرصت مشارکت سیاسی یافته است.

در حال حاضر یکی از ارکان توانمندی نظام سیاسی یک کشور وجود احزاب در عرصه سیاست است. احزاب به خصوص در کشورهای توسعه یافته تا کنون به خوبی عمل نموده اند؛ زیرا نوعی همگرایی بین جهان بینی سیاسی حزب و فعالان حزبی دراین جوامع وجود دارد که فرایند توسعه سیاسی را هموارتر می کند. لذا پژوهش حاضر تلاشی به منظور تحلیل و مقایسه مبانی فکری و پارادایمی احزاب با مصاحبه های فعالان سه حزب مطرح بعد از انقلاب (موتلفه اسلامی، روحانیت مبارز، کارگزارن) است. جامعه آماری پژوهش تمام احزاب ثبت شده در وزارت کشورتا سال 97 می باشد که سه حزب طبق نظرنخبگان انتخاب گردیده اند. روش بررسی، تحلیل محتوای کیفی با رویکرد جهت دار (تلخیصی) است که از نرم افزار maxqda 12(2018) برای تحلیل استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که مرامنامه های احزاب با مفاهیم مستخرج از مصاحبه ها فعالان حزب همراستا نیست و علاوه بر آن شاهد خلط پارادایمی گسترده ای در مرامنامه و مصاحبه فعالان حزبی هستیم که هیچ کدام از احزاب مبانی فکری و پارادایمی مشخصی استفاده ننموده اند. مفاهیم مستخرج از سه حزب مورد بررسی حزب کارگزاران در مرامنامه بیشتر بر رویکرد اثباتی تاکید دارد؛ اما در مصاحبه با فعالان حزبی کارگزاران سهم رویکرد تفسیری بیشتر است. در حزب موتلفه اسلامی شرایط برعکس حزب کارگزاران است؛ سهم پارادایم اثباتی در مرام نامه کمتر از مصاحبه است. در تشکل روحانیت مبارز[1] نیز سهم تفسیری در مرامنامه برعکس مصاحبه های صورت گرفته است. همچنین در احزاب و تشکلات مورد بررسی هر سه احزاب از ترکیبی از پارادایم های موجود استفاده کرده اند و هیچ یک به صورت مشخص و شفاف از یک پارادایم بهره نبرده اند؛ خلط پارادایمی در مصاحبه و مرامنامه های احزاب وجود دارد. البته مبانی فکری استفاده شده در احزاب داخلی بیشتر دارای رویکردی سکولار هستند که با مفاهیم مدعی نظام اسلامی واهداف فکری و عملی انقلاب اسلامی سازگار نیست

با شروع دومینوی ناآرامی در سرزمین­, های عربی، تونس و مصر اولین دولت­, های عرب بودند که به عنوان خاستگاه و نقطه آغاز این طغیان­, ها دستخوش تحولات سیاسی و اجتماعی شدند. ناآرامی­, های مذکور در کشورهای تونس و مصر به نتایجی انجامید که از آنها به ترتیب با عناوین انقلاب­, های یاس و نیل یاد می­, شود. با توجه به اشتراکات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشورهای مذکور به نظر می­, رسد انقلاب­, های مورد بحث دارای ریشه­, های مشابه­, ای بودند. با این حال، روند تغییرات در کشورهای مزبور یکسان نبود. در حالی که ائتلاف جوانان و طبقه کارگر در آغاز و انجام ناآرامی­, های مذکور در کشورهای مورد بحث نقشی تاثیرگذار داشت. اما نحوه برخورد ارتش با تحولات از یک سو و واکنش جریان­, های اسلام­, گرا به فضای فراهم شده در پرتو این ناآرامی­, ها از سوی دیگر بیانگر وجود تفاوت در حوادث مورد بحث است. در این ارتباط، با آن که انقلاب تونس تنها اعتراض موفق در جهان عرب معرفی می­, شود؛ اما بازگشت عناصر دوره پیش از انقلاب به قدرت در هر دو کشور نشان از الگوی جدید انقلاب­, های اصلاحاتی دارد که بدان اصقلاب گفته می­, شود. در مقاله حاضر سعی بر آن است در پرتو روش­,پژوهشی توصیفی-تحلیلی و با اتکاء به شیوه­, های متقاطع قیاس و استقراء عناصر تاثیرگذار در بروز و هدایت ناآرامی در دو کشور تونس و مصر مورد بررسی قرار گیرد.

پژوهش حاضر، به تحلیل گفتمان گروه داعش(دولت اسلامی عراق و شام) به عنوان یکی از جنبشهای سیاسی مذهبی شکل گرفته در دنیای اسلام می­, پردازد. جنبش فوق ضمن تاثیر پذیری از عوامل بین المللی، از یک فضای گفتمانی خاصی برخوردار است. اهداف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی عناصرگفتمانی موجود درگروه داعش، مشخص ساختن پادگفتمان وگفتمان های مقابل گروه داعش، مشخص ساختن دال های مرکزی و شناور حاکم بر گفتمانِ گروه داعش و تعیین مفصل بندی حاکم بر گفتمان این گروه است. برای تحقّق اهداف مذکور، از نظریه گفتمان لاکلائو و موفه، به صورت توأمان به عنوان مبانی نظری و روش پژوهش بهره گرفته شد. این نظریه از سویی به دلیل تاکید برمفاهیمی نظیر دال مرکزی، دال های شناور، ضدیّت، هژمونی و. . . به عنوان مفاهیم کانونی برای تحلیل پدیده های سیاسی و اجتماعی در سطح کلان مناسب است و از سویی دیگربه علت برخورداری از مبانی روش شناختی، قابلیت استفاده از آن به عنوان روش تحقیق نیز وجود دارد. در این تحقیق، متون مربوط به مجلّة گروه داعش که به دو زبان انگلیسی و عربی، در 15 شماره توسط این گروه منتشر گردیده است؛ به عنوان جامعة آماری انتخاب گردید. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که دال مرکزی گفتمان حاکم بر داعش، خلافت ­, اسلامی است. دال­, های شناور در گفتمان گروه داعش نیز در ارتباط با دال­,مرکزی فوق معنادار گشته و بر این اساس دالهایی نظیر دشمن-جهاد-هجرت و خلیفه (امام) به عنوان دال­, های شناور این گروه شناخته شدند

مقاله حاضر درصدد است تا از حیث جامعه­, شناختی و با تمسّک بر نظریه چارچوب اسنو و بنفورد، جنبش ارتجاعی داعش را مورد تحلیل قرار دهد. سؤال اصلی مقاله این است که عوامل ظهور و افول داعش بر اساس نظریه چارچوب اسنو و بنفورد چیست؟ بدین­, سان، نوشتار پیش­, رو تلاش می­, کند، با روشی قیاسی و از طریق جمع­, آوری اطلاعات، اسناد و مدارک کتابخانه­, ای به این مهم پاسخگو باشد. یافته­, های تحقیق نشان می­, دهد، اول آنکه نظریه چارچوب، امکاناتی را جهت ادراک بسیج جهانی جنگجویان در ملحق­, شدن به داعش فراهم می­, کند. دوم آنکه بر همین اساس، عواملی چون احساس بی­, عدالتی نسبت به وضع موجود، داعش به مثابه راه­, حلی در بهبودی موقعیت اجتماعی و اعتباربخشی به خشونت­, های تروریستی در جهت هویت­, بخشی جنگجویان مؤثر بوده است. سوم آنکه با توجه به فرایند رقابتی که میان بازیگران و تأثیرگذاران عرصه اقدام جمعی در نظریه چارچوب وجود داشت، چالش­, های مقابله­, ای از قبیل مخالفت بازیگران دولتی، اختلافات داخلی سران و اعضای داعش و مغایرت نظر و عمل به­, وجود آمد که به عرصه ای برای افول جنبش ارتجاعی داعش تعیّن یافت. از دستاوردهای کلیدی این تحقیق می­, توان به ربط وثیق جامعه­, شناسی با تروریسم و توجه افزون­, تر نسبت به تفسیر نارضایتی و دیگر عناصر اندیشه ای، مانند حمایت از ارزش ها و اعتقادات در یک جنبش اشاره کرد؛ که تا پیش از این با خلأ تحقیقاتی مواجه بوده است.

گفتمان سیاسی نقش عمده ای در جهت دهی افکار دارد و نقش آفرینی گفتمانی در امور سیاسی در کنار تصمیمات عمده ی سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی قرار می گیرد. ازهمین رو، مقاله ی حاضر برای تبیین برخی ابعاد گفتمانی موضوع هسته ای به عنوان یکی از مهم ترین مسائل مربوط به ایران در سطح بین المللی، به بررسی تصویر گفتمانی ارائه شده در سخنان باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا درباره ی این موضوع طی دو دوره ریاست جمهوری می پردازد. مجموعه ای از 377 سخنرانی اوباما طی سال های 2009 تا 2016 بر مبنای دیدگاه ون دایک درباره ی "مطالعات انتقادی گفتمان" با به کارگیری ترکیبی از جستجوی واژگانی و چند مرحله کُدگذاری کیفی مورد مطالعه قرار گرفت که حاصل آن استخراج تصویری گفتمانی متشکل از هفت مقوله ی اصلی بود: تهدید هسته ای ایران؛ جدیت آمریکا برای مقابله؛ ترجیح راه حل صلح آمیز؛ استفاده از همه ی گزینه ها؛ همراهی جهانیان با آمریکا؛ پاسخ به فشارهای داخلی؛ و دستاورد توافق هسته ای. این مقولات نشان گر وجود طرحی مستتر در سخنان اوباما برای همراه سازی مخاطبان با تصمیمات و اقدامات سیاسی، اقتصادی، و نظامی آمریکا است. آگاهی انتقادی مخاطبان نسبت به این نوع تصاویر گفتمانی می تواند به ارزیابی آگاهانه از جریانات گفتمانی منجر شود و از مطالعات انتقادی گفتمان می توان برای ایجاد این آگاهی بهره برد.