پژوهشهای نهج البلاغه
سال:1397 | دوره:17 | شماره:57 |تعداد مقالات:8

مبنای اندیشه امام علی7 بر پایه الگوی اعتدال بنیان نهاده شده است. حقیقت دوگانه اعتدال، یعنی اعتدال به مثابه «روش» و اعتدال به مثابه «بینش»، با ماهیت توازن بخش و تقارن آمیزش، گاه در میانه و گاه در طرف صورت بندی خواهد شد. با تکیه بر نظریه تشکیک، فهم دوگانه اعتدال در تناسب با مدرج سازی پدیده ها و امکان راهیابی به معنای اعتدال و چگونگی مفهوم سازی آن برای کاربست مفید و موثر در عرصه جامعه و سیاست فراهم خواهد شد. مدعای نوشتار حاضر بر آن است که اعتدال چارچوبی مشروعیت بخش در اندیشه امام علی7 است که بر محور، اجتناب از «افراط گرایی» و در مسیر «توحید» قرار گرفتن هدف گذاری شده است. عناصر سه گانه عقلانیت، دیانت و اخلاق، امکان صورت بندی اعتدال به مثابه بینش را فراهم خواهد نمود. با در نظر گرفتن این سه عنصر به صورت پیوسته و مدرج، اعتدال به مثابه بینش انتظام خواهد یافت. این سه عنصر، سه جزء و رکن وجودشناسانه، قوام بخش و تفکیک ناپذیر اعتدال در اندیشه امام علی7 به شمار می روند.

توجه به عرفان عملی، زمینه سازی برای سیر الی الله و وسعت بخشیدن به آموزه های آن، از اهداف تعلیم و تربیت اسلامی به شمار می آید. با توجه به آنکه آموزه های عرفانی نهج البلاغه تاثیر قابل توجهی بر اندیشمندان مسلمان متاخر، نظیر امام خمینی (ره) داشته است، عنایت به چگونگی و میزان تاثیر پذیری امام خمینی از کلام امیرالمومنین علی7 در نهج البلاغه و از آن جمله مفهوم "یقظه" که یکی از مراحل ابتدایی عرفان عملی است، امری بایسته اهتمام می باشد. نظر به تاثیرگذاری وافر تربیت اسلامی بر ارتقای فرهنگی کشور، تبیین خط مشی های ترسیم شده توسط امام علی7 و بنیانگذار انقلاب اسلامی (ره) در این زمینه ضرورت دارد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، پس از تبیین مفهوم "یقظه" با رویکرد بینامتنی به عنوان یکی از روش های نوین در خوانش و تحلیل متن، ارتباط و میزان تاثیر پذیری آرا و نظریات امام خمینی (ره) را در پرتو عناصر مشترک از کلام امام علی7 در نهج البلاغه بررسی می کند. در این راستا، این پرسش مطرح است که امام خمینی (ره) در موضوع یقظه تا چه میزان از کلام حضرت علی7 در نهج البلاغه تاثیر پذیرفته اند؟ فرضیه تحقیق آن است که مفهوم "یقظه" با تکرار محدود در آثار امام خمینی به کار برده شده است اما در اکثرکاربردهای این مفهوم، امام خمینی با تاثیرپذیری مستقیم از نهج البلاغه، ارتباطی تنگاتنگ را با آن داشته است. نتیجه پژوهش با تمرکز بر شاخص آشکار شدگی یا پنهان سازی در ارتباط این متون، نشان می دهد که نحوه تعامل نهج البلاغه با آثار امام خمینی در موضوع یقظه به صورت ضمنی است و رابطه آن ها از نوع رابطه نفی متوازی به شمار می آید.

شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی از جمله شروح برجسته نهج البلاغه هستند. مولفان این شروح در یک نگاه کلی با صبغه ی مشترک کلامی و ادبی به شرح سخنان امام علی7 پرداخته اند. از جمله خطب بی نظیر نهج البلاغه در بازشناسی وقایع تاریخی گذشته بر امام، خطبه شقشقیه است که البته ابن ابی الحدید و ابن میثم مفصل به شرح آن همت گماشته اند. ابن میثم خطبه شقشقیه را متواتر معنوی می داند و نه متواتر لفظی؛ گرچه ابن ابی الحدید در اینکه عبارات امام به تواتر رسیده سخنی صریح ندارد، اما در فرازهایی دیگر، تواتر صدور سخنان امام علی7 مبنی بر شکایت از تظلم به حق خویش بر او ثابت شده است. ابن میثم با دید تشیع گونه و واقع بینانه ی خود و ابن ابی الحدید با نگاه کلامی اعتزالی خود و البته متعصبانه به شرح محتوایی و تاریخی عبارات امام پرداخته و در فقره های مختلف شرح عبارات دست به توجی هات و مغالطات ناصواب زده که بررسی آن ضروری می نماید. این مقاله با بررسی توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی رویکرد ابن ابی الحدید و ابن میثم از خطبه شقشقیه می پردازد.

دراین پژوهش توحید ازدیدگاه امام علی7 درنهج البلاغه مورد بررسی قرار گرفته، که مقایسه ی بین نظر آن حضرت و آنچه وهابیت بعنوان توحید مطرح کرده است بیان شده، تا تفاوت این دو دیدگاه روشن گردد به طوری که حضرت ساحت قدس الهی را، از هرگونه شرک در ذات و صفات و افعال خداوند تبارک و تعالی دور دانسته است. و ذات او را منزه، از جسمیت و ترکیب و حلول در اجسام توصیف کرده است، اما وهابیت معنایی ازتوحید ارائه داده است که، ساحت قدسی خداوند را در حد یک موجود جسمانی، دارای مکان و از آسمان به زمین می آید که بر روی کرسی کنار پیامبر(صل الله علیه) می نشیند، و با مردم صحبت می کند بر این اساس خدا را، هم ردیف انسان ذکر کرده است. این پژوهش، به روش تحلیلی توصیفی، تفاوت های این دو دیدگاه را بررسی می کند و امتیاز مهم دیدگاه حضرت علی7 را بر دیدگاه وهابیت بیان کرده است.

اثبات جانشیی پیامبر گرامی اسلام 9 در قالب استدلال منطقی، امری است که در بیانات حضرت علی 7 در ضمن خطبه ها و نامه های ایشان در نهج البلاغه قابل توجه است. حضرت در این مسئله به صرف ادعای حق جانشینی بسنده نکرده است، بلکه ادعای خویش را با مستندات کافی و استدلال های قوی و منطقی همراه ساخته است. در این نوشتار تلاش شده است خطبه ها و نامه هایی که حضرت در آن ها به مسئله خلافت پرداخته و در برابر مخالفین به شایستگی های خویش احتجاج نموده اند، بررسی و در قالب های معمول و پذیرفته شده منطقی نشان داده شود. نتایج نشان می دهد که ادله ایشان بر اثبات جانشینی خویش پس از رحلت پیامبر اسلام 9، علاوه بر استحکام مقدمات براهین، از ساختار و شکل منطقی صحیحی نیز برخوردار است؛ به گونه ای که جای هیچ گونه شبهه و تردیدی باقی نمی گذارد. توانایی، شایستگی، خویشاوندی و توصیه های پیامبر اسلام 9، مبنای استدلال های ایشان قرار گرفته است. در رویارویی با مخالفین، حضرت از قیاس جدلی نیز بهره می گیرد. هر چند در برهه ای از زمان، مصالح جامعه اسلامی ایجاب می کرد که حضرت برای پرهیز از تفرقه، طریق سکوت را برگزیند.

یکی از مهمترین جنبه های شاخصه های ادبی-بلاغی زبان نهج البلاغه اشتمال آن بر واژگان، ترکیب ها و تعابیر خاص است. این مقوله در دو سطح به گزینی ها و خلق واژگان و تعابیر خاص در کلام امام(ع) قابل بررسی است. به گزینی های نهج-البلاغه اختصاص دارد به به گزینی در انتخاب واژگان و کلمات و انتخاب تعابیر و عبارات خاص که امام(ع) از بین انواعی از واژگان دارای معنای نزدیک به هم و یا هم معنا، به گزینی کرده و یک واژه را به بهترین صورت و مناسب ترین وجه از نظر معنا و ظاهر انتخاب می نماید که با بررسی فروق اللغوی می توان دقت این انتخاب و گزینش امام(ع) را کشف نمود. خلق تعابیر و واژگان جدید در نهج البلاغه، استخراج آن دسته از کلمات و تعابیر خاص در نهج البلاغه است که امام(ع) آنها را برای اولین بار به کار برده و یا در معانی خاصی که قبلا استعمال نمی شده به کار گرفته اند، در وجهی دیگر از خلق واژگان و تعابیر در نهج البلاغه، نوگزینی های امام علی(ع) است که در آن فرایند یک وا ژه ی موجود در زبان عربی را انتخاب شده و مفهوم جدیدی به آن اعطا می شود که بی ارتباط با مفهوم اولیه نیست و این فرایند از شاهکارهای نهج البلاغه محسوب می شود. غرابت واژگان و عباراتی که امام(ع) را در استفاده از آنها منفرد کرده و پس از استفاده ایشان رایج شده نیز از نمونه های دیگر خلق تعابیر و واژگان در نهج البلاغه است که نشانه ای بر مرجعیت ادبی امام علی(ع) می باشد

دیربازی است مصلحان و اندیشمندان اسلامی، اتحاد و همبستگی ملل اسلامی را یکی از ضروری ترین نیازهای امت اسلامی می دانند و همواره جهت نائل شدن بدین هدف راهکاره هایی را ارئه داده اند. بی تردید شناسایی و تحلیل واقع گرایانه، مولفه ها و عوامل وحدت آفرین جامعه مسلمین از نگاه تیزبین امیرالمومنین علی(ع)، بسیار حائز اهمیت و راه گشا خواهد بود؛ بدین منظور در این نوشتار با بهرمندی از سخنان حکیمانه آن حضرت، به توصیف و تحلیل مبانی نظری و اعتقادی، ایجاد وحدت امت اسلامی، پرداخته شده است. با تاملی در رهنمون های امام علی(ع)، می توان به این محورهای اساسی و تاثیر گذار اشاره داشت: توحید، اسلام، قرآن، سنت نبوی، امامت و رهبری عادل و بصیر. پس آن گاه که آحاد جامعه در نظام وحدت درآیند وهمه در مسلک وحدت به خرامند و به مبانی آن تمسک یابند، جامعه به ساحل مقصود نزدیک و از نزاع و جدال دور می ماند.

چکیده موضوع این پژوهش، پاسخگویی در جامعه با نگاهی به آموزه های علوی است و تلاش می کند به منظور دستیابی به تبیین پاسخگویی با روشی توصیفی-تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهد که در رویکرد برگرفته از کلام حضرت امیر علیه السلام، چه مکانیزمی برای پاسخگویی کارگزاران و مدیران عالی در جامعه وجود دارد و اساسا توقع پاسخگویی از یکدیگر در تعامل های اجتماعی مبتنی بر چه خاستگاه هایی است؟ مقاله با بحثی درباره مفهوم نظارت و پاسخگویی آغاز می شود و در ادامه از هدف های پاسخگویی در بخش دولتی و گونه های متفاوت آن سخن به میان می آورد. هدف های پاسخگویی می تواند در برگیرنده مواردی همچون ابزار موثر برای نظارت بر قدرت، تضمینی بر کاربرد صحیح منابع ملی و ابزاری برای ارتقاء مدیریت خدمات عمومی باشد. در عین حال، بررسی ها نشان می دهد که پاسخگویی بر اساس کلام حضرت امیر علیه السلام مشتمل بر پاسخگویی در قبال مسولیت، پاسخگویی در قبال مردم، پاسخگویی در قبال بیت المال (اموال عمومی) و پاسخگویی در قبال عملکرد است.