پژوهشهای نهج البلاغه
سال:1397 | دوره:17 | شماره:58 |تعداد مقالات:9

ازآنجاکه مهم ترین هدف از ایجاد این قبیل نهادها و سازمان های بین المللی، بسط و گسترش همکاری و صلح بین المللی بوده است، انسان با تشکیل جوامع کوچک و بزرگ و برقراری رابطه باهم نوع خویش، می کوشد ارتباطی بر پایه همزیستی مسالمت آمیز را تجربه کند و به رفع نیازهای خود بپردازد. در سایه این گونه روابط است که انسان می تواند در روابط بین الملل عاری از جنگ و خونریزی و مملو از تفاهم و توافق و دوستی، به طور آزادانه به اهداف متعالی خود دست یابد. این مقاله درصدد است ضمن تاکید بر اصالت صلح و همزیستی مسالمت آمیز به بررسی دیدگاه های قرآن پرداخته و بر اساس روش توصیفی تحلیلی، به این پرسش اصلی پاسخ دهد که چه آموزه های درقرآن و نهج البلاغه به صلح و همزیستی مسالمت آمیز در روابط بین الملل منجر می شود؟ بر پایه این پرسش مفروض مقاله این است که تعالیم قرآن و نهج البلاغه مبتنی بر برابری، برادری، سعادت و کمال انسان هاست ازاین رو می تواند با همپوشانی با حقوق و سازمان های بین الملل صلح و امنیت جهانی را محقق سازد. در روابط بین الملل نیز اصل همزیستی مسالمت آمیز برای جلوگیری از جنگ و کشتارهای قومی و ایجاد جهانی امن و نحوه مناسبات، مبتنی بر اصول حق حاکمیت، برابری حقوق، مصونیت و تمامیت ارضی، عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها، احترام به حق کلیه ملت ها در انتخاب آزاد نظام اجتماعی خویش و فیصله مسائل بین المللی از طریق مذاکره واقع شده است. سازمان های بین المللی از منظر اسلامی نه تنها فرصتی برای رشد و گسترش همکاری های بین المللی محسوب می گردند، بلکه عاملی مهم برای گسترش هنجارها و ارزش های مشترک بین المللی نیز به حساب می آیند.

درحکمت249 از مجموعه حکمت های منسوب به امیرالمومنین علیه السلام تعبیری درباره ی امام حسن علیه السلام نقل شده است که نیازمند بررسی ودقت است. این حکمت امام حسن را به گونه ای معرفی کرده است که در هنگامه ی سختی و پیش آمدهای ناگوار نمی تواند مددکار ویاری رسان جبهه ی حق باشد. چنین گفتاری با جایگاه امامت درشیعه هماهنگی ندارد. در این مقاله مستندات این حکمت در منابع مختلف شناسایی شده و پس از توضیح مفردات آن، درباره ی دلالت حکمت به تفصیل بحث شده است، سپس محتوای آن را با جملات قطعی ومعتبر علی علیه السلام که درباره ی امام حسن علیه السلام فرموده اند، سنجیده و سپس به عملکرد ایشان در جنگ جمل و صفین اشاره شده است، ونشان داده ایم که این دو سه جمله ربطی به علیه السلام ندارد وبه ظن قوی جعلی است.

بررسی سرشت و حقیقت انسان و ابعاد وجودی او، از موضوعاتی است که همواره مورد توجه عالمان دین، فیلسوفان و روانشناسان بوده است. اندیشمندان در طول تاریخ و روان شناسان در یک قرن اخیر کوشیده اند، وجود تشابه و تفاوت شخصیت های مردم را بررسی کنند. و انواع شخصیت های متفاوت را بیان کرده ا ند و نتوانستند به طور واقعی به شخصیت انسان پی ببرند. ما معتقدیم از طریق کتاب های دینی مثل قرآن و نهج البلاغه بهتر می توان شخصیت واقعی انسان را شناخت و تقسیم بندی کرد. خطبه 32 نهج البلاغه انسان ها را به چهار گروه دنیا طلب یعنی 1-فاسدان بی کفایت که به دلیل ناتوانی به سراغ دنیا نمی روند، 2-ظالمان زورمدار که با زور و ظلم درپی دستیابی به دنیا هستند، 3-دنیاپرستان ریاکار که با تزویر و فریب دنیا را طلب می کنند و 4-زاهدین دروغین که درپی آنند تا مردم آنها را قانع و زاهد بپندارند. و گروهی که قابل مقایسه با این چهار گروه نیستند یعنی مردان خدا که دنیا را گذرگاه آخرت دانسته و با ایمان و عمل صالح آماده سرای آخرت می شوند، تقسیم کرده اند. در این مقاله ویژگی های این گروه ها و تفاوت آنها با یکدیگر مورد بررسی قرار گرفته است. این تقسیم بندی نشان دهنده اهمیت عقیده در ساختار شخصیت انسان و تشخیص خصوصیات متمایز کننده او است و نیز رفتار انسان را به شکلی خاص و مشخص که موجب تمایز او از دیگران شود جهت می دهد.

طاعت خداوند و رشد و تعالی به سوی حق مسبوق به معرفت به او و شناخت اسماء و صفات اوست. می توان گفت کمال معرفت، معرفت کامل (خداوند) است. اصل وجود خداوند برای غالب انسان ها امری مقبول است و لکن آنچه باعث اختلاف بنیادین میان خداباوران گشته است تفاوت آنها در تلقی از پروردگار می باشد که منجر به ظهور مکاتب و مذاهب متنوع شده است لذا در نهج البلاغه بیش از اثبات وجود خدا بحث از اسماء و صفات الهی است. نظام اسماء و صفات الهی در نهج البلاغه که منشا آرای گوناگون اندیشمندان مسلمان شده است، دارای شاخصه هایی است که بر محور معارف توحیدی در هر سه مرتبه ذات و صفات و افعال می باشد که اگر درست درک شوند خداباوران را به اخلاص در توحید نائل می سازد. شاخصه های این نظام عبارتند از: نفی صفات از ذات، اثبات بلاتشبیه صفات، امکان شناخت و راه های آن. . . می باشد. روش این مقاله تحلیلی توصیفی است.

استعاره از منظر زبان شناسی شناختی، نه تنها ابزار زیبایی شناسی، بلکه به عنوان ابزار فرازبانی شناخته می شود که نظام مفهومی انسان را شکل داده و اندیشه، رفتار و زبان او را جهت می بخشد؛ بر این اساس استعاره بخش گسترده ای از ارتباط های گفتاری را تشکیل داده و نمود آن در تجارب زندگی روز مره بشر مشهود است. در اندیشه های دینی نیز استعاره ها جهت درک مفاهیم انتزاعی نقش محوری دارند. مفهوم «بهشت» درهمه ادیان به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی و انتزاعی است. بر اساس ادله قرآنی نیز درک بهشت در نشات دنیا از تجربه مستقیم ما خارج است. بهشت از واژه مرکب اوستایی «وهیشت» به معنای عالم نیکوتر گرفته شده است. در خطبه های نهج البلاغه یازده واژه (از جمله: «الجنه»، ««دارمقام»، «دارالقرار» و. . . ) معادل با «بهشت» به کار رفته است. بدیهی است حضرت علی علیه السلام از حوزه های مفهومی عینی و سطح فهم همگان به ویژه اعراب صدراسلام جهت هر چه ملموس تر نمودن معنای مجرد «بهشت» بهره جسته است. در این پژوهش از خلال خطب نهج البلاغه، عبارات حاوی مفهوم «بهشت» در قالب استعاره های مفهومی، استخراج شده و حوزه انتزاعی بهشت اخروی، «از بیرون»؛ (بیرون فضای بهشت)، مورد بررسی قرار گرفته است. 149 استعاره مفهومی در قالب 11 نام نگاشت شناسایی شد و پربسامدترین نام نگاشت های استعاری و حوزه های مبدا مربوط به بخش بیرونی بهشت اخروی مشخص گشت. براساس دستاوردهای پژوهش، در خطبه های نهج البلاغه بیشتر از حوزه مبدا، «مکان» و «باغ سرسبز» برای بیان مفهوم بهشت اخروی از بیرون استفاده شده است.

امتداد وحیات سیاسی، وابستگی ونسبت خاصی با کنشگران قدرت وعملکرد عادلانه ی نظام سیاسی در زندگی اجتماعی دارد. هرگونه تسلط وتوزیع ناعادلانه ی قدرت در نظام سیاسی، می تواند مجالی برای لغزش در فضای خودکامگی وامکانی برای خشونت های سیاسی ایجاد کند. با توجه به این موضوع، چرخش یکجانبه ی قدرت، تمایل به فسادسیاسی را تشدید کرده و قدرت سیاسی ناعادلانه می تواند بر زوال و عدم تداوم سیاسی عادلانه تاثیر بگذارد. اما از سوی دیگر، اگر قدرت سیاسی متمرکز، بصورت هوشمندانه به حالت تعدیل وبراساس عدالت میان ساختار وشبکه ی سیاسی جامعه تنظیم و بازپخش شود، با چنین توانمندسازی درحوزه ی قدرت، می توان هم برکارآمدی نظام سیاسی وهم برسلامت حیات سیاسی جامعه افزود. براین اساس، تعدیل قوا وتنظیم قدرت در چرخه سیاسی، می تواند راهی برای کاهش خشونت های سیاسی و موضعگیری های افراد، علیه حاکمیت و بازیگران سیاسی در این حوزه باشد. دراین مقاله، با مطالعه ی گفتار ورفتارسیاسی امام علی علیه السلام درنهج البلاغه، درصدد فهم نسبت سه گانه مفاهیم: عدالت، قدرت ونظام سیاسی بوده و واین پژوهش تلاشی می کند تا با بررسی ارتباط این سه مفهوم، مسئله تداوم نظام سیاسی را از طریق تنظیم رابطه ی عدالت وقدرت، موردبررسی قراردهد. ازدیدگاه نگارنده، امام علی علیه السلام ضمن تبیین نسبت عدالت وقدرت، تاثیرآنها را بر تداوم نظام سیاسی توضیح داده، و از این طریق راهی برای برون رفت از خشونت واستبداد سیاسی و امکانی برای امتداد سیاسی عادلانه، دراندیشه ورفتارخود گشوده است.

عدالت از جمله مفاهیمی است که اندیشمندان، همواره به تعریف و تبیین آن در اعصار مختلف پرداخته اند. این مفهوم، تکلیفی الهی است که موجبات تعالی بشر در حوزه های مختلف زندگی را فراهم می کند. ریشه اصلی مساله عدالت را باید در درجه نخست در قرآن کریم و سپس در سخنان معصومین علیهم السلام به خصوص سخنان گهربار حضرت علی علیه السلام جستجو نمود. پژوهش حاضر قصد دارد تا با غور و تفکر در آیات نورانی کلام الله مجید و سخنان امیر مومنان علیه السلام در نهج البلاغه، تحلیلی بر مستندات قرآنی عدالت فرهنگی در نهج البلاغه را به روش تحلیلی توصیفی مورد بررسی قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که یکی از مهم ترین ابعاد مهم عدالت «عدالت فرهنگی» است. بر طبق آیات قرآن و سخنان حضرت علی علیه السلام پایه و درون مایه ی اساسی عدالت فرهنگی«توحید» است. همچنین مطابق آیات قرآن و نهج البلاغه عدالت در افعال خداوند در سه گستره مهم«تکوین»، «تشریع»، «جزا و پاداش» ظهور می کند. عدالت فرهنگی به معنای کارکرد فرهنگ در جامعه ای به ایجاد تعادل و توازن می باشد و این تعادل باید به سوی گریز از تمایل به رذایل اخلاقی باشد. عدالت فرهنگی از موضوعاتی است که برپایه ی توزیع عادلانه امکانات فرهنگی جامعه استوار است.

زندگی حضرت علی علیه السلام غالبا با جنگ و مبارزه سپری شده و ایشان از حدود 20 سالگی پا به میدان جنگ گذاشته و در اکثر جنگهای صدر اسلام به عنوان قهرمانی بی نظیر حضور داشته و ده ها قهرمان نام آور عرب بوسیله او کشته شدند و در دوران حاکمیتشان نیز جنگهای خونینی اتفاق افتاد که افراد بسیاری بدست ایشان به هلاکت رسیدند. این در حالی است که در زمان خلفای قبل، جامعه در آرامش بود و خبری از جنگهای داخلی نبود. با این وضع صلح گرا بودن حضرت چگونه توجیه می شود؟ در این پژوهش، با اتکاء به نهج البلاغه، ضمن بررسی و نقد برخی انتقادات و بیان دلایل و شواهدی بر صلح جویی امام علی علیه السلام، مخصوصا در جنگهای زمان خلافتشان، نگاه حضرت به جنگ و صلح، براساس آموزه های دین اسلام، به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف متعالی الهی، برسی شده و رویکرد امام به صلح و نفی جنگ و خشونت و مبانی و مقررات حضرت در این زمینه، به مخاطبین عرضه شده است.

یکی از مباحث مهم و پر تکرار در نهج البلاغه مفهوم «خدا» است، که به دلیل صورتی کاملا انتزاعی عمدتا در قالب صنعت استعاره های مفهومی طرح شده است، حضرت علی این صنعت را به عنوان ابزاری برای تفهیم مباحث پیچیده ای چون خدا، روح و جهان پس از مرگ و. . . استفاده کرده اند، این نوشتار با بررسی نقش استعارهای مفهومی در تبیین «مفهوم خدا» به دنبال کشف نقش مکانمندساز و تجربی استعاره های شناختی در نظام مفهومی نهج البلاغه و شرح و بیان آن بوده است. لذا با بررسی انگاره های نهج البلاغه به روش توصیفی-تحلیلی، معلوم گردید که درک مفهوم خدا به دلیل تجربه ناپذیری، مفهومی پیچیده است که ناگزیر ابهام آن، باید از طریق سازوکارهای استعاری میسر شود؛ از این رو، پس از تبیین پایه های نظری پژوهش، مهم ترین اصول کاربردی در استعاره ها؛ یعنی حوزه ای بودن، تغییر ناپذیری، همه جا حاضر بودن و خلاقیت و. . . معرفی و در قالب شواهدی از نهج البلاغه تبیین شد و در نهایت مفهوم خدا درعبارات نهج البلاغه با تکیه بر انواع استعاره های وجودی، جهتی و ساختاری مورد بازخوانی قرار گرفت و در قالب این نوع سازوکار شناختی مشخص شد که حضرت علی علیه السلام با انتقال از مفهوم مکانی که در تجارب و فرهنگ مخاطبان جریان دارد، مفهوم پیچیده و معنوی «خدا» را تبیین کرده اند.