جستارهای باستان شناسی ایران پیش از اسلام
سال:1400 | دوره:6 | شماره:2 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:12

تپه اهرنجان از شاخص ترین محوطه های نوسنگی شمال غرب ایران است که با هدف شناخت گستره آثار تاریخی در اطراف، تعیین عرصه، تدوین نقشه گستردگی و هم چنین ساماندهی محوطه به عنوان یک اثر پارک موزه ای، گمانه زنی شد. نتایج گمانه زنی مشخص کرد که بر خلاف عرصه ظاهری که محدوده ای به وسعت 1300 مترمربع باقی مانده، عرصه حقیقی محوطه 6/2 هکتار بوده که به دلیل فرسایشات بادی، نزولات جوی، تعرض کشاورزان، ساخت منازل مسکونی و غیره، بخش زیادی از آن تخریب شده است. از مهم ترین پرسش ها در خصوص این محوطه، چگونگی ارتباطات و تعاملات منطقه ای و فرامنطقه ای آن با مناطق هم جوار است. فرض بر این است که با توجه به قرار گرفتن محوطه در یک موقعیت راهبردی و شاه راه ارتباطی از یک سو با قفقاز جنوبی و شرق آناتولی و از سوی دیگر با فلات مرکزی و جنوب دریاچه ارومیه، در راستای مبادلات تجاری و فرهنگی شکل گرفته است و انبوه سنگ های ابسیدین با تنوع رنگ های متفاوت و سنگ های مادر در سطح آن، بر این مدعا قوت می بخشد. در این پژوهش یافته های حاصل از گمانه زنی مطالعه و گونه شناسی شد و مشخص گردید که در این محوطه ابتدایی ترین اجتماع انسانی تشکیل یافته و ابداعات و نوآوری هایی در صنایع کشاورزی، دامداری و ابزارسازی و تجارت با مناطق هم جوار شکل گرفته است. از آنجاییکه بیشتر گمانه زنی ها در بستر لایه های نوسنگی اهرنجان صورت گرفته است، وسعت 6/2 هکتاری این محوطه در دوره نوسنگی گواه بر وجود یکی از مهم ترین مراکز نوسنگی در این بخش از شمال غرب ایران دارد که به همراه قره تپه محوطه های قبل از حاج فیروز را تشکیل می دهند.

دشت ورامین که برروی مخروط افکنه جاجرود واقع شده است، شرایط مناسبی برای ایجاد استقرارگاه های انسانی فراهم کرده است. حاصل رسوب گذاری این مخروط افکنه که مناسب کشت و زرع بوده، به همراه آب و هوای گرم و خشک و شرایط مطلوب محیطی، توانایی اسکان و تغذیه جمعیت های انسانی را در این دشت از دوره پارینه سنگی تا عصر حاضر فراهم آورده است. در اواخر هزاره ششم و تا نیمه هزاره پنجم قبل از میلاد، فرهنگ موسوم به چشمه علی در نواحی وسیعی از ایران و حتی خارج از مرزهای فعلی ایران رایج بوده که با وجود تشابه کلی، در جزییات، ویژگی هایی خاص هر ناحیه خود داشته است. یکی از این نواحی، دشت ورامین است. ایجاد و یا ویرانی استقرارگاه ها، تحت تاثیر مستقیم عوامل محیطی است و بدون شناخت این عوامل، شناسایی ابعاد اجتماعی، اقتصادی و حتی معنوی انسان های گذشته، سخت و مشکل می نماید. درحقیقت پایه مطالعات باستان شناسان، جست وجو و یافتن تعاملات مابین جوامع انسانی و محیط پیرامون آن و همچنین فناوری هایی است که گروه های انسانی برای سازگاری خود با محیط، اقدام به ابداع آن ها کرده اند. هدف این پژوهش، بررسی عوامل محیطی در تشکیل استقرارگاه های فرهنگ چشمه علی در دشت ورامین است. از این رو مهم ترین پرسش این است که چه وابستگی و ارتباطی مابین ساختارهای اقلیمی و محیط زیستی با شکل گیری استقرارگاه های فرهنگ چشمه علی در دشت ورامین وجود دارد؟ پژوهش حاضر از نظر روش، توصیفی و تحلیلی است. روش جمع آوری داده در این پژوهش، از نوع مشاهدات عینی، توصیف و مطالعه تطبیقی است که به دو روش میدانی و کتابخانه ای، به همراه استفاده از نرم افزارهای جغرافیایی و سنجش از دور به تحلیل و نتیجه گیری پرداخته است.

هماهنگی و انسجام اجزای تشکیل دهنده در یک اثر هنری از اصول مهم و شناخته شده، است. استفاده درست و ارتباط صحیح بین اجزا و شیوه ی ارایه ی آن ها باعث ثبات و تعادل می شود که در دید نخست جلوه می نماید. سامان بخشی عناصر بصری در هر اثر هنری کلیتی وحدت یافته را در مقابل دیدگان بیننده قرار می دهد. هدف اصلی پژوهش حاضر تجزیه و تحلیل ترکیب بندی سفال های منقوش هندسی و جانوری چشمه علی درباره ی بررسی و تحلیل عوامل موثر بر حفظ تعادل و نظم بصری است. شمال ایران مرکزی در دوره ی انتقال به مس سنگی (4300-5200) شاهد بروز سفال هایی با ویژگی های تصویری و ساختاری جدید متمایز از دوره های قبل بود. سفال های منقوش چشمه علی(4600-5200) به دلیل ظرافت در ساخت، کیفیت پخت مناسب، فراوانی و خلق نقوش قابل توجه بوده است. این پژوهش به این سوال که کدام عامل موجب نظم بخشیدن به عناصر بصری و حفظ ثبات و تعادل در ترکیب بندی سفال های منقوش هندسی و جانوری چشمه علی گردیده، پاسخ داده است. روش تحقیق به صورت کیفی و شیوه ی گردآوری اطلاعات از طریق مشاهده و استفاده از اسناد و مدارک است. نتایج نشان گر آن است که کیفیت خطوط در کنار نقوش اصلی و نقوش مکمل باعث حفظ تعادل و نظم بخشی بصری در ترکیب بندی سفال های منقوش هندسی و جانوری چشمه علی گردیده است.

محوطه قلعه سرسختی با وسعت تقریبی 1. 5 هکتار در داخل روستای سرسختی علیا از توابع شهرستان شازند واقع شده است. این محوطه برای اولین بار در سال 1356ه. ش مورد شناسایی قرار گرفت و در سال 1387 عملیات تعیین عرصه و پیشنهاد حریم آن با ایجاد گمانه های مختلف به انجام رسید. با توجه به اهمیت محوطه در مطالعات باستان شناسی منطقه و وجود قطعات مختلف سفال از دوره های فرهنگی متفاوت در محوطه، برنامه کاوش و لایه نگاری محوطه با هدف شناسایی دوره های فرهنگی آن بویژه در دوره مفرغ قدیم به اجرا درآمد. نتایج بدست آمده از لایه نگاری محوطه نشان دهنده وجود آثاری از دوره های نوسنگی جدید، مس سنگی قدیم، میانی، جدید، مفرغ قدیم و جدید، اشکانی، قرون میانی اسلامی و دوره قاجاریه است. یکی از مهمترین یافته های فرهنگی محوطه، شناسایی قطعات سفال مربوط به دوره مفرغ قدیم(کورا ارس) است که به دلیل ناشناخته بودن این فرهنگ در این بخش از سرزمین ایران، دارای اهمیت باستان شناسی است. یکی از پرسش های اساسی در مطالعه نمونه سفال های کورا ارس محوطه، مشخص کردن چگونگی و نحوه حضور اقوام کورا ارسی در منطقه است. به نظر می رسد اقوامی کورا ارسی پس از عبور از دشت فامنین همدان از طریق رودخانه قره چای وارد دشت کمیجان و از آنجا به دشت چراء و سپس شهرستان شازند سرازیر شدند.

نان و غلات بخش مهمی از رژیم غذایی ایرانیان باستان را تشکیل می داد. ارزش غذایی بالای نان باعث شده بود که نان در فرهنگ مردم ایران نیز از جایگاه برجسته ای برخوردار باشد. علی رغم چنین اهمیتی پژوهش های اندکی در ارتباط با نان در ایران باستان انجام شده است. سوال اینجاست نان در تغذیه و فرهنگ ایرانیان باستان چه جایگاهی داشته و شکل ظاهری و فرایند پخت آن چگونه بوده است؟ هدف این پژوهش مطالعه جایگاه فرهنگی و غذایی نان و شناخت انواع آن از نظر غلات مصرفی، شکل و تکنیک پخت در ایران باستان است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده های باستان شناسی، منابع تاریخی و متون دینی و اساطیری برجای مانده از ایران باستان جهت نیل به اهداف پژوهش مورد استفاده قرار گرفت. همچنین روش هایی که با تکیه بر مطالعات زبان شناسی برای پخت نان در ایران باستان پیشنهاد شده بود با روش پخت برخی نان های سنتی در ایران کنونی تطبیق داده شد. نتایج مطالعه نشان داد که غلات مهمترین ماده مصرفی برای پخت نان در ایران باستان بود. دو پیشرفت مهم در فرایند پخت نان، یعنی استفاده از خمیرمایه برای عمل آوردن خمیر و استفاده از تنور برای پخت نان، در ایران باستان رخ داد، اما روش های قبلی برای عمل آوری خمیر و پخت نان به طور کامل کنار گذاشته نشد؛ در نتیجه ایرانیان هم نان فطیر و هم نان خمیر مایه ای می خوردند و با آن که استفاده از تنور، تولید نان در مقیاس وسیع را ممکن ساخته بود، روش قدیمی پخت نان بر خاکستر داغ همچنان استفاده می شد.

یکی از منابع مهم در جهت شناخت مذاهب و فرهنگ پیشینیان، مطالعه تدفین های باستانی است. تدفین بخشی از فرهنگ معنوی و مادی یک قوم محسوب می شود و در هر منطقه از ویژگی های خاصی برخوردار است، از آن جا که نحوه خاکسپاری برخاسته از تفکرات، عقاید و فرهنگ جامعه است، با مطالعه آنها می توان به بازسازی روند تکامل فرهنگی جوامع باستان پرداخت. گورهای سنگ چین از فراوان ترین آثاری هستند که از بررسی های باستان شناسی مناطق مختلف جنوب شرق کشور شناسایی و ثبت شده است. این گورها معمولا بر بستر صخره ‍, ای ایجاد شده اند. در بررسی باستان شناسی زه کلوت جازموریان در منطقه جنوب شرق ایران تعدا قابل توجهی از این گورها شناسایی شده و نشانگر آن است که در این منطقه شیوه ی تدفین پشته سنگی (قبور سنگی) مرسوم بوده و نمونه های مشابه با گورهای پشته سنگی زه کلوت از لحاظ فرم و پراکندگی از مناطقی همچون غرب، جنوب غرب فلات ایران و خارج از مرزهای ایران از پاکستان، افغانستان، آسیای مرکزی و حوزه ی جنوبی خلیج فارس گزارش شده است. هدف پژوهش حاضر بررسی و مطالعه گورهای پشته سنگی از لحاظ فرم، پراکندگی گورها در منطقه و تاریخگذاری آنها بر پایه مطالعه تطبیقی با مناطق همجوار است. در تحقیق پیش رو با انجام بررسی میدانی و پیمایش در منطقه، قبور مورد نظر را شناسایی و تجزیه و تحلیل کرده و با ارایه مستندات باستان شناسی از قبیل: طبقه بندی ساختار قبور و مقایسه گونه شناختی نمونه های سفالین به معرفی، دسته بندی و ارایه گاهنگاری نسبی این سنت تدفین پرداخته است. نتایج گونه شناسی سفال و مقایسه آن با کاوش های علمی انجام شده موید تاریخ گذاری قبور پشته سنگی می باشد.

بر مبنای چند کتیبه از شلمانسر (شلمنصر) سوم پسر آشورنصیرپال دوم، سرآغاز حضور مادی ها و پارسیان در غرب فلات ایران به سده نهم پیش از میلاد منتسب می شود. این در حالی است که هم بر پایه دلایل استنتاجی از همین کتیبه و هم پیرو مدارک دیگر، چنین تفسیر مطلقی نمی تواند صحت علمی داشته باشد. این که دامنه فتوحات آشوریان تا پیش از شلمانسر سوم، آن اندازه به حدود شرقی سرزمین شان گسترده نشده بود که چشم انداز این شاه، یک معیار قضاوت قرار گیرد؛ از یک سو و وجود کتیبه هایی کهن تر با محتوای مشابه از طرف دیگر، مهم ترین نقض کنندگان برداشت یادشده در زمینه دیرینگی حضور دو جمعیت ایرانی تبار مذکور در منطقه به شمار می آیند. در این مقاله ابتدا به تحلیل مساله ماد و مانیا (مانای) و ماهیت این دو جمعیت پرداخته شده است، سپس روش شناسی نظریه مذکور درباره ی عیار استدلال کهن ترین حضور این دو جمعیت در غرب فلات و بر مبنای کتیبه های یادشده از شلمانسر سوم، بررسی شده است و در ادامه، به تحلیل مدارکی پرداخته می شود که در همین راستا، استنادهایی قابل توجه از هزاره های قبلی را نشان می دهند، همچنین در مقاله پیش رو به محتوای کتیبه ای از سارگن اکدی و بررسی چند سکونت گاه خاص با ویژگی های مرتبط به موضوع مقاله پرداخته شده است. این پژوهش نشان داد که یا باید روش شناسی استنتاجی در این گونه مسایل را دگرگون کرد و یا اگر همین روش مبنای کار قضاوت قرار گیرد، باید محتوای دیگر متون را نیز به منظور استنتاج علمی، معیار قرار داد.

ایران و یونان به عنوان دو تمدن بزرگ و کهن سال، هر یک اساطیر مختص به خود را در رابطه با آفرینش دارند و هر کدام در اساطیر خود مساله آفرینش را مطرح کرده اند. پرداختن به این مساله، مقایسه، تحلیل و تعمق در اساطیر این دو تمدن که به عنوان کهن ترین نظام های اساطیری شناخته می شوندف ضرورتی اجتناب ناپذیر است. هدف از این مقاله، مقایسه ویژگی های مشترک و افتراق این دو تفکر اسطوره ای در موضوع آفرینش است. در این مقاله که به شیوه توصیفی تحلیلی با رویکرد مقایسه ای و به صورت کتابخانه ای نگاشته شده است، تلاش شده با تکیه بر مولفه های مشترک اساطیری به واکاوی اسطوره های آفرینش دو تمدن ایران و یونان پرداخته شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که علی رغم تفاوت ها در مولفه هایی مانند، مراحل آفرینش، آفرینش نخستین انسان، گناه و هبوط نخستین انسان اساطیری، نقش خدایان در اساطیر آفرینش، آفرینش دوباره و پایان جهان در روایت های اساطیری ایران و یونان، شباهت هایی مانند تقدم آفرینش کیهان بر انسان و تمرد انسان از فرمان خدایان نیز وجود دارد.

با روی کار آمدن ساسانیان و پیروزی آنان بر اشکانیان، دستگاه حکومتی با نسبت دادن نسب خود به هخامنشیان و بیگانه خواندن اشکانیان، سعی بر کمرنگ نمودن مظاهر حکومت پیشین داشت ولیکن در قرون اخیر با افزایش مطالعات باستان شناسی بسیاری از زوایای پنهان این دوران آشکار شد و مشخص گردید اشکانیان سهم فراوانی در انتقال فرهنگ و هنر به ساسانیان داشته اند. هدف پژوهش بررسی چگونگی روند تاثیرگذاری هنر اشکانی بر هنر ساسانی با مطالعه هنر دوران اشکانی و ساسانی، با استناد به آثار معماری، نقوش برجسته و سکه است. سوال پژوهش حاکی از آن است که نقشمایه های هنر ساسانی در چه زمینه هایی و تا چه اندازه متاثر از هنر اشکانی بوده است؟ روش تحقیق توصیفی-تطبیقی است و داده ها از مطالعات اسنادی حاصل شده اند. نتایج بیانگر آن است که با وجود تلاش حاکمان ساسانی برای کمرنگ نمودن مظاهر دولت اشکانی، بخش عمده ای از هنر اشکانی تاثیر انکار ناپذیری بر هنر دوره بعد گذاشته، به نحوی که این تاثیر در هنر معماری، ساختار بصری سکه و نقوش برجسته ساسانی به وضوح قابل مشاهده است و این تاثیر در اوایل دوره ساسانی و در زمینه معماری بیشتر بوده است. نقوشی همچون الهه ی نیکه و حیوانات مثل اسب و گراز و نقوش گیاهی مانند کنگر و گل لوتوس رایج در هنر نقوش برجسته ساسانی وامدار هنر دوران اشکانی است و همچنین با استناد به سکه ها، مضامین مذهبی آتشدان، ماه و ستاره، دیهیم بخشی و شمایل کلی سکه های ساسانی متاثر از سکه های دوره اشکانی است.

هنر رسمی هخامنشی، اغلب در نقش برجسته های دیواری و صخره ای ظهور یافته و بنای اصلی آن در زمان داریوش اول گذاشته شده است. نقش برجسته های صخره ای بیستون و آرامگاه داریوش دو یادمان اصلی و کتیبه دار هخامنشیان هستند که به طور متناوب در زمان سلطنت داریوش اول مصور گشته و بسیاری از نقوش و ویژگی های هنر رسمی هخامنشی، ابتدا در آن ها به ظهور رسیده اند؛ از این رو، مطالعه و مقایسه این دو یادمان مصور، به شناخت بهتری از هنر هخامنشی و روند شکل گیری آن منجر خواهد شد. هدف پژوهش حاضر این است که با مطالعه و مقایسه نقوش و ویژگی های تصویری نقش برجسته های بیستون و آرامگاه داریوش، به شناسایی شباهت ها و تفاوت های میان این آثار در راستای آگاهی از چگونگی و میزان تاثیرپذیری نقش برجسته آرامگاه داریوش از نقش برجسته بیستون، و شناخت بیش تر از تحولات صورت گرفته در اوایل شکل گیری هنر رسمی هخامنشی دست یابد. سوالات پژوهش این است: 1. تاثیرپذیری نقش برجسته آرامگاه داریوش از نقش برجسته بیستون چگونه و تا چه اندازه بوده است؟ 2. کدام یک از نقوش و ویژگیهای هنر هخامنشی برای بار نخست در نقشبرجسته آرامگاه داریوش پدیدار شده اند؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی_تحلیلی و با رویکرد تطبیقی انجام گرفته، و اطلاعات آن به شیوه کتابخانهای جمعآوری شده است. نتایج پژوهش نشانگر آن است که به واسطه بازنمایی تمام عناصر اصلی نقش برجسته بیستون در نقشبرجسته آرامگاه داریوش، این نقش برجسته تا حد زیادی از نقشبرجسته بیستون تاثیر پذیرفته است. همچنین، بعضی از نقوش و ویژگی های تصویری هنر رسمی هخامنشی، ابتدا در نقش برجسته آرامگاه داریوش پدیدار شده و سپس در آثار دیگر هخامنشی بازتاب و گسترش یافته اند.

انسان در هیچ مرحله ای از توسعه تمدن، قادر نبوده است که خود را از زیورآلات و اشیا تزیینی جدا سازد. دوره ساسانی را می توان به عنوان دوره اوج هنر صنعت و فلزکاری ایران قبل از اسلام نام برد، هنر جواهرسازی و ساخت زیورآلات در این دوره به اوج کمال خود رسید. طی کاوش های باستان شناختی انجام شده در گورستان های دوره ساسانی شمال ایران، مجموعه ای از زیورآلات به دست آمده که بیانگر هنر و فرهنگ اقوام ساکن در این منطقه در دوره ساسانی است. پرسش اصلی این است که تاثیر جایگاه اجتماعی و اقتصادی افراد بر روی گور آوندها و همچنین فن ساخت و نقوش روی زیورآلات منطقه شمال ایران در دوره ساسانی چگونه بوده است؟ هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل زیورآلات از لحاظ نوع جنس، فن ساخت و نوع نقوش به کار رفته است تا تصویر کلی از اوضاع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دوره ساسانی شمال ایران به دست آید. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و ترکیبی از مطالعات موزه ای و کتابخانه ای انجام شد. نتایج بیانگر آن است که برخی از گورها با زیورآلات بی ارزش و برخی دیگر دارای زیورآلات با ارزش تری نسبت به گورها دیگر هستند، این مساله بیانگر یک تضاد طبقاتی بارز بین مردمان این منطقه است که در دوره ی دوره ساسانی زندگی می کردند. در ساخت این اشیاء از روش ریخته گری، چکش کاری، ملیله کاری، لحیم کاری و در تزیینات زیورآلات از نقوش جانوران افسانه ای، جانوری، گیاهی، انسانی و هندسی استفاده شده است.

چهارطاقی های ساسانی به عنوان مهم ترین نماد معماری مذهبی این دوره شناخته می شوند. این سازه ها باوجود آن که به صورت کلی شبیه به یکدیگر به نظر می رسند، اما در جزییات تفاوت های قابل ملاحظه ای با یکدیگر دارند. یکی از مهم ترین ابهامات موجود در خصوص چهارطاقی های مذهبی ساسانی، کیفیت مذهبی آن ها است. در این پژوهش سعی شده تا گونه ای از چهارطاقی های ساسانی که فقط دارای راهروی پیرامونی بوده و فاقد هرگونه الحاقات دیگر معماری هستند مطالعه شوند تا ارتباط آن ها با نوع آتش مقدس مشخص گردد، به همین منظور چهارطاقی های قطب آباد و مزایجان که در نواحی شرقی فارس قرار دارند برای مطالعه در نظر گرفته شده اند، تا ضمن بازنگری در پلان هر دو بنای مذکور، درک بهتری از کارکرد مذهبی آن ها بتوان ارایه کرد. در این نوشتار سعی شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که گونه ی مذکور دارای چه رتبه ی مذهبی از منظر ارتباط با آتش های مقدس سه گانه است؟ این پژوهش بر اساس هدف از نوع پژوهش های بنیادی و از منظر ماهیت و روش تحقیق به صورت تاریخی و توصیفی-تحلیلی است. روش گردآوری داده ها نیز در این پژوهش به صورت میدانی –,کتابخانه ای هست. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر این نکته است که چهارطاقی های دارای راهروی پیرامونی که فاقد الحاقات معماری جانبی هستند، می توانند به آتش «دادگاه» منتسب گردند. این پژوهش از این منظر می تواند مهم باشد که ضمن بازنگری در پلان بناهای مطالعه شده در نوشتار، کارکرد نوینی را برای گروهی از چهارطاقی های مذهبی دوره ی ساسانی ارایه می دهد.