پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی
سال:1398 | دوره:19 | شماره:4 (پپاپی 68) |تعداد مقالات:10

سال هاست که پژوهش گران گوناگون، هم چون دین شناسان و فرهنگ شناسان و زبان شناسان و باستان شناسان، به پژوهش درباره ی دین زرتشت از آغاز تاکنون پرداخته و می پردازند. این پژوهش ها آگاهی های ارزنده ای از این دین و باورمندان به آن به دست می دهد. بااین حال، هنوز هم پژوهش گرانی هستند که در تلاش اند تا گوشه های گاه نه چندان روشن این دین را در دوره های گوناگون روشن کنند. اگر سال هایی نه چندان دور پژوهش گران صرفاً براساس متن های تاریخی و نیز متن های دینی زرتشتیان به بیان دیدگاه های خود در این زمینه می پرداختند، امروزه کاوش های باستان شناسی و پژوهش های آنان به یاری پژوهش گران آمده است تا پرتویی نو بر این دین درگذر زمان انداخته شود. یکی از کتاب هایی که افزون بر متن های تاریخی و دینی از کاوش های باستان شناسی نیز بهره گرفته است کتاب درآمدی بر زرتشتی گری نوشته ی جنی رُز است که انتشارات آی بی تاریس آن را در سال 2011 منتشر کرده است. بانو جنی رز پژوهش گر میدان دین و آیین است و کارنامه ی پژوهشی او بیان گر فعالیت های پژوهشی پیاپی او در زمینه ی دین ایرانیان است بنابراین کتاب درآمدی بر زرتشتی گری برایندی ارزنده از چند سال فعالیت پژوهشی او در این زمینه است. کتاب درعین این که کتابی نو در این میدان است و عنوان درآمدی بر زرتشتی گری بر آن نهاده شده است، چنان که باید جامع نیست و ایرادهای چندی به آن وارد است که در این مقاله به نقد و بررسی این کتاب پرداخته می شود.

امروزه موزه ها در جهان نقش توسعه ای داخلی و خارجی دارند. «موزه» ها نهادی مؤثر در تعامل و همکاری بین المللی به شمار می آیند و در توسعة آموزش، مهارت های خلاق، و خودباوری فرهنگی در کشورها نقش مؤثری دارند. تجربه های جهانی حاکی از این است که موزه ها به مثابة نهادی پویا در جامعه در ارتقای دانش عمومی در حوزة میراث فرهنگی به طور مؤثری عمل می کنند و در کارآفرینی فرهنگی تأثیرگذار بوده اند. در آموزشْ دانش های مرتبط با حوزة میراث فرهنگی، مطالعات موزه، و دانش موزه داری ازجمله آموزش های پایه و تخصصی به شمار می آیند. باوجود اهمیت موزه و پتانسیل های بی بدیل موزه داری در کشور، چهارچوب مفهومی و عملیاتی موزه در ایران با فقر دانش حرفه ای روبه روست. انتشار کتاب مطالعات موزه تاحدودی این خلأ را پر کرده است و فرصتی برای علاقه مندان این حوزة مطالعاتی به وجود آورده است. کتاب حاضر هرچند به لحاظ علمی و محتوایی با انتقاداتی روبه روست، باتوجه به این که جزو پیش گامان در حوزة مبانی مطالعات موزه تلقی می شود فی نفسه حرکت ارزش مند و روبه جلویی تلقی می شود. در این نوشتار، کتاب حاضر عمدتاً به شکل محتوایی و علمی موردبررسی و نقد واقع می شود و پیش نهاد هایی در کل متن مقاله ارائه شده است که تدوین کنندگان درصورت صلاح دید و وارددانستن آن ها می توانند در چاپ بعدی این موارد را مدنظر قرار دهند.

درباب معماری مساجد صدر اسلام ایران تحقیقات بی شماری انجام شده است. در بیش تر این پژوهش ها، مساجد به صورت تک نگاری موردمطالعه قرار گرفته اند. در این بین، توجه محققان به ساختار فیزیکی و تحولات تاریخی سازه و تزئینات معطوف بوده است. این قالب کلیشه ای و تکراری در این کتاب، که خانم باربارا فینستر نوشته است، نیز رعایت شده است. هم چنین، در این کتاب به تحولات معماری مساجد اولیة ایران به تفصیل پرداخته شده است. نقد این کتاب از دو منظر ساختار شکلی و محتوایی ارزیابی شده است. این کتاب به مثابة یکی از کتاب های تحلیلی معماری صدر اسلام قابل تأمل است و می توان براساس استدلال های نویسنده، دریچه ای نو به معماری مذهبی ایران در قرون اولیة اسلامی باز کرد. درکنار نقاط قوت این اثر فاخر، نقاط ضعفی نیز دیده می شود که به طور کلی متوجه بخش تألیف و ترجمة کتاب است. انتخاب معادل های گنگ برای واژگان تخصصی و نیز برخی ایرادات محتوایی از مهم ترین موارد قابل ملاحظه به شمار می آیند.

امروزه با پیشرفت ها و شاخه زایی سریع حوضه های دانش، متخصصان نیز تلاش می کنند به سرعت با تألیفات خود به معرفی مبانی و توان مندی های این حوضه ها به مخاطبان بپردازند. کتاب مقدمه ای بر ژنتیک باستان شناسی نوشته ی کمال الدین نیکنامی و فرانک رمضانی نیز ازجمله ی این تلاش هاست. این کتاب، که انتشارات سمت در 424 صفحه آن را منتشر کرده، شامل یک مقدمه و ده فصل است. ویژگی های صوری و شکلی کتاب از استانداردهای لازم برخوردار است. گرچه برخی افتادگی ها و کاستی ها در حروف چینی و صفحه آرایی و به ویژه کیفیت برخی از تصاویر کتاب دیده می شود، درمجموع مخاطبان از جنبه های صوری کتاب راضی خواهند بود. اما ازنظر محتوایی کتاب، باوجود دربرداشتن موضوعات گسترده و متنوع، بسیار نامنسجم و با متنی پرنوسان و با آشفتگی واضحی گردآوری شده است که مخاطب به محض تورق آن را درمی یابد. همان طورکه با بررسی دقیق تر مشخص می شود، کتاب بدون رعایت اصولِ روشِ تحقیق و پژوهش، فقط برداشت هایی عین به عینِ چندصفحه ای از منابع معدودی است که پیش تر در این حوضه نگاشته شده و نگارندگان فقط با گردآوری کاملاً نامتعارف آن مطالب، به چاپ کتاب اقدام کرده اند که قطعاً با موازین نگارش و تألیف ناسازگار است.

سال هاست که باستان شناسان ایرانی و انیرانی در سرزمین های پیرامونی خلیج فارس و نیز در ژرف ناهای آن به پژوهش های باستان شناسی پرداخته اند و دستاوردهای ارزنده ای به ارمغان آورده اند. این دستاوردها بیش تر درقالب مقاله هایی منتشر شده است که بیشینه ی آن ها به زبان انگلیسی است. کتاب های متعددی نیز در این زمینه وجود دارد که البته به زبان انگلیسی چاپ شده است. اگرچه کتا ب هایی به قلم تاریخ پژوهان ایرانی و انیرانی نگاشته شده، نبود تک نگاریِ جامعی درباره ی خلیج فارس ازمنظر باستان شناسی به شدت محسوس و مشهود بود. به تازگی کتابی به زبان فارسی با نام باستان شناسی خلیج فارس در دوره ی اشکانی و ساسانی منتشر شده است که بررسی ها، کاوش ها، و مطالعات انجام شده ی باستان شناسان را در پهنه های شمالی و جنوبی خلیج فارس در دو دوره ی پردامنه ی تاریخ ایران یعنی دوره ی اشکانی و ساسانی دربرمی گیرد. از این روی، اهمیت موضوعی و حساسیت ملی حوزة خلیج فارس ضرورت نهادن این تألیف را در بوتة ارزیابی، نقد، و بررسی توجیه می نماید. نگاه نقادانه بر این اثر ارزش مند حاکی از وجود کاستی هایی چند در ویراستاری ادبی، انسجام و نظم منطقی بین فصلی و درون فصلی مطالب، مطول بودن عناوین برخی فصل ها، تناسب و هماهنگی نداشتن عنوان با محتوا در برخی فصل ها، نبود توازن در پرداختن به پیشینة پژوهش های کرانه های شمالی و جنوبی خلیج فارس ازمنظر توالی گاه نگاری و وجود نقایصی اندک در ارجاع دهی و نمایه است.

کتاب موردنقد در این نوشته جلد نخست از کتاب دوجلدیِ فرهنگ مصور باستان شناسی دوران پیش از تاریخ (انگلیسی فارسی) است. جلد نخست اساساً ماهیتی لغت نامه ای دارد، ضمن این که برای شماری از مدخل ها توضیحی کوتاه نیز آورده شده است. کتابِ موردبحث از جنبه های متعدد ازجمله صفحه آرایی، شیوة نگارش، و به ویژه ازنظر محتوایی واکاوی شده است. در این نوشته با مثال های متعدد بحث شده است که صفت «پیش از تاریخ» برای کتاب صرفاً عنوانی بی ربط است. هم چنین، جنبة «مصوربودن» کتاب، که در عنوان آن نیز لحاظ شده است، به طور جدی موردبحث قرار گرفته است؛ شمار قابل توجهی از تصاویر کتاب کاملاً بی مورد است و صرفاً بر حجم کتاب افزوده است. گذشته از این موارد، مسئلة مهم اشتباهاتی است که در معادل های پیش نهادی دیده می شود؛ این اشتباهات نه سَهوی، بلکه بینشی است. از دیگر ایرادهای کتاب معادل های نامأنوس و ناآشنا برای خوانندة (باستان شناس) فارسی زبان است که این مورد نیز با مثال های متعدد نشان داده شده است. درمجموع، دربین کتاب های مشابهی که پیش تر در زمینة واژگان باستان شناسی منتشر شده اند، این کتاب ازنظر کیفی یکی از نازل ترین آن هاست. به نظر می رسد که در تدوین کتابِ حاضر تأمل و دقت کم ترین جایگاه را داشته است.

آسیای مرکزی ازجمله مناطقی است که در روند زمان با فلات ایران برهم کنش های فراوانی داشته که عمدتاً در مطالعات باستان شناسان ایران مغفول مانده است و چون در مجموعة درس های باستان شناسی نیز به آن پرداخته نشده یا کم تر پرداخته می شود، دانشجویان از این حوزه مفاهیم چندانی نمی آموزند و این درحالی است که تأثیر فرهنگ های آسیای مرکزی بر فرهنگ های کهن ایران را نمی توان نادیده گرفت. فیلیپ کوهل، نویسندة این کتاب، با نگاهی دقیق و نسبتاً جامع سعی کرده تا بیشینة پژوهش های انجام شده در این ناحیه را موردبررسی قرار دهد و باتوجه به این که سالیان زیادی است که در این منطقه مطالعه و پژوهش کرده، با تسلط کامل به توضیح یافته ها و محوطه های باستان شناختی حوزة آسیای مرکزی از پارینه سنگی تا عصر آهن می پردازد. نسخة انگلیسی کتاب بسیار خوب تنظیم شده است؛ هرچند گاهی نکاتی هم چون عدم ارجاع به برخی مقالات به خصوص در حوزة ایران از ایرادات متن انگلیسی کتاب محسوب می شود. متأسفانه ترجمة فارسی ایراد بی شماری دارد که خواندن کتاب را با مشکل مواجه کرده است و از جذابیت آن به شدت می کاهد. حروف چینی ِپر از ایراد، عدم رعایت اصول نگارش فارسی و ایرادات املایی و نگارشی، ترجمة اشتباه، و حذف برخی از موارد کلیدی در ترجمه از اصلی ترین ایرادات ترجمه محسوب می شود.

شهر باستانی ری نمادی از زندگی اجتماعی و فرهنگی ایران تا پیش از ورود مغولان به شمار می رود. شکوفایی اقتصادی، فرهنگی، و اجتماعی این شهر در دوران اسلامی سبب شد که در برخی منابع تاریخی از آن با نام های عروس شهرها، ام البلاد، و شیخ البلاد نام ببرند. کتاب ری: از زمان پیدایش تا حملة مغولان؛ ازمنظر مطالعات باستان شناسی و تاریخ نگارانه جدیدترین مطالعات باستان شناسی و تاریخ شهرنشینی ری باستان است. این کتاب به قلم روکو رانته و همکاری قدیر افروند را انتشارات بریل هلند در سال 2014 منتشر کرد. کتاب یادشده از ترکیب داده های باستان شناسی حاصل دو فصل کاوش و حفاری باستان شناسی طی سال های 2006 و 2007 در دژ رشکان ری و متون تاریخی اطلاعات ارزش مندی درخصوص باستان شناسی، تاریخ، و شهرسازی ری در دوران باستان در اختیار خواننده قرار می دهد، ولی همانند هر اثر علمی دیگری شامل کاستی هایی است که در مقالة پیش رو بدان ها پرداخته می شود.

کتاب انسان خردمند، تاریخ مختصر بشر ازجمله ی پژوهش هایی است که در جهان با عنوان رویکرد تاریخ کلان طبقه بندی می شود. کتاب یادشده به قلم یووال نوح هراری از دانش آموختگان مشرب فکری جرد دایموند به رشته ی تألیف درآمده است. نویسنده درخلال چهار فصل عمده ی کتاب با عناوین انقلاب شناختی، انقلاب کشاورزی، وحدت بشر و انقلاب علمی کوشیده است فرازونشیب های داستان تطور انسان را از حوالی صد هزار سال پیش تا رسیدن به عصر مدرن روایت کند. گرچه نویسنده و مترجم و ویراستاران همگی از قلمی شیوا و جذاب برخوردارند، برخی ایرادات محتوایی منجر شده برخی انتقادات به رویکرد علمی نویسنده فراگیر شود. شاید مهم ترین نقد وارده به کتاب ساده انگاری بیش از اندازه و وسواس کم درخصوص ارائه ی مدل ها و تاریخ هاست. نویسنده در هیچ بخشی از کتاب توضیح نداده که چرا مبدأ انقلاب شناختی را هفتاد هزار و نه هم چون بیشینه ی پژوهش گران پنجاه هزار سال قرار داده است. هم چنین وی خواننده را درباره ی شخصیت اصلی کتاب (انسان خردمند) تاحدودی سردرگم رها می کند. این که مراد نویسنده انسان هوشمند ابتدایی (homo sapiens) است یا انسان هوشمند هوشمند (homo sapiens sapiens) هرگز مشخص نمی شود.

دورة هخامنشی یکی از مهم ترین ادوار تاریخی ایران به شمار می رود. در این دوره کوروش و جانشینانش بزرگ ترین دولت متمرکز آن دوران را پدید آوردند که باوجود تنوع بسیار آن ازنظر فرهنگی و قومی با نظام اداری بسیار پیشرفته ای مدیریت می شد. هخامنشیان با سیاست تساهل و تسامح توانستند تمامی نواحی را با خود هم راه کنند و ضمن اجازة حفظ هنر و فرهنگ بومی آن ها، هنر و فرهنگ خود را نیز وارد کنند. این امپراتوری مدلی موفق از حکومتی چندملیتی بود که بین النهرین، مصر، قفقاز، آسیای صغیر، و آسیای مرکزی را در بر می گرفت. کتاب بین النهرین و ایران در دوران هخامنشی گزارشی است از سمینار یادوارة ولادیمیر لوکونین که در سال 1997 م به چاپ رسید. ترجمة فارسی این کتاب را سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها در سال 1389 منتشر کرد. اگرچه کتاب مذکور به طور کلی مجموعه اطلاعات ارزش مندی دربارة دورة هخامنشی ارائه می دهد، همانند هر اثر علمی دیگری کاستی هایی دارد که در این مقاله بدان ها پرداخته می شود. در یک جمع بندی کلی نقطه ضعف اصلی این کتاب را می توان عدم انسجام و عدم ارتباط محتوای برخی از قسمت های کتاب با عنوان آن دانست.