مطالعات زبانی و بلاغی
سال:1396 | دوره:8 | شماره:15 |تعداد مقالات:8

مقاله حاضر می کوشد به نقد فرمالیستی شعر با «چشم ها»ی احمد شاملو بپردازد. بدین منظور این تحلیل بر مهم ترین مولفه نقد فرمالیستی یعنی «آشنایی زدایی» متمرکز است و هدف آن آشکار کردن تمهیدات و صناعات به کاررفته در این شعر و بررسی چرایی و چگونگی ایجاد حس و لذت زیباشناختی است. شعر «با چشم ها» بی اطلاع از زمینه و زمانه اجتماعی مرتبط، لذت بخش و احترام برانگیز است. در این میان، رویکرد فرمالیستی ابزاری برای خوانش دقیق این شعر فراهم می آورد و مخاطب را با تمهیدات و صناعات اثر آشنا می کند. در نهایت آشنایی زدایی به مثابه ابزار این روش، ارتباط اجزا، ،موسیقی واژگان، لحن و معنا، تنش ها و نحو را با شعر یعنی جسمانیت کلمات به هم پیوسته روی کاغذ بر مخاطب آشکار می کند. جای گشت فرم ها، واژگان و مفاهیم و معانی و موسیقی آشنا با تاکید انواع گریز با نوع عادت شکن آن توضیح می دهد و از ادراک عادت زده مخاطب غبارروبی می کند. رویکرد تحلیلی- توصیفی شعر با «چشم ها»، نشان می دهد که شاملو برای نمونه با کاربرد ترکیب های آرکائیک در «از کیستان نرفته»، ابهام در نسبت دادن صفت به مضاف یا مضاف الیه در «دریچه خورشید چارطاق»، واج آرایی در «من درد در رگانم حسرت در استخوانم» و نیز هنجارگریزی تصویری در تکرار عمودی و سه ضربی «قطره، قطره، قطره» و... چگونه به انواع هنجارگریزی برای خلق شعرش توسل جسته است. تحلیل هنجارگریزی ها نشان می دهد «با چشم ها» ذهن، زبان، اندیشه و ادراک مخاطب را در سه سطح زبان، مفاهیم و اشکال ادبی به بازی می گیرد و همین پررنگ ترین دلیل حضور آن در ذهن و روان مخاطب است.

آرایه های بلاغی موجب جذابیت اثر ادبی می شود و موسیقی دل نشینی به کلام می بخشد. حس آمیزی که از جمله این آرایه هاست، به تلفیق دو یا چند حس اطلاق می شود، به گونه ای که با ایجاد موسیقی معنوی به تاثیر سخن می افزاید. این تعبیر را نخست در قرن نوزدهم شارل بودلر (1867-1821 م) مطرح کرد. وی حس آمیزی را در 9 ترکیب جای داد و برای هریک اصول خاصی مطرح کرد. پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلیتلاش می کند انواع حس آمیزی بودلر را در شعر دو شاعر نابینای عربی و فارسی، ابوالعلاء معری (1057-937 م) و شوریده شیرازی (1857- 1927 م) تحلیل کند، با این هدف که زیبایی های شعر نابینایان- که از تخیلی عمیق نشأت می گیرد- تبیین شود. نتایج پژوهش بیانگر این است که هر دو شاعر می کوشند در پیوند میان حواس، تصاویر مربوط به حس بینایی، به ویژه حس بینایی- بساوایی را برجسته کنند تا با این کار نقص جسمانی خود را از نظر خواننده پنهان نمایند.

تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی است که از دل جریان زبانشناسی انتقادی دهه 1970 میلادی برخاست و توانست در تحلیل گفتمان های خبری و آشکارسازی روابط ایدئولوژیک حاکم بر آنها بسیار موفق عمل کند. تحلیل انتقادی اخبار و محصولات رسانه ای یکی از پربسامدترین و پربازده ترین شاخه های تحلیل گفتمان انتقادی بوده است. در پژوهش حاضر رویکرد جدیدی به تحلیل اخبار با عنوان الگوی معناشناختی ارزش گذاری ارائه می شود که بیش تر رهیافتی معناشناختی دارد و می تواند متون خبری را در سطوح تازه ای مبتنی بر ویژگی های معنایی تحلیل نماید. در مقاله حاضر، ضمن معرفی این رویکرد نوین، یک نمونه خبر از روزنامه واشنگتن پست با موضوع پرونده هسته ای ایران و مذاکرات ایران با کشورهای غربی نیز در این چارچوب تحلیل می گردد تا میزان کفایت این انگاره در عمل نیز به نمایش گذاشته شود. پژوهش حاضر ضمن معرفی ویژگی های انگاره ارزش گذاری، در پی آن است که مشخص کند کاربرد این انگاره چه ارزش افزوده ای را به تحلیل های انتقادی اخبار می افزاید. یافته های تحقیق نشان داد که با توجه به ویژگی های معناشناختی، به ویژه در چارچوب معناشناسی ارزش گذاری وایت (2006)، می توان سطوح تحلیل تازه ای به تحلیل های انتقادی افزود و با توجه به مواردی مانند تاثیر عاطفی، بهادهی و داوری به تحلیل نقش معنایی عناصر زبانی در تحلیل گفتمان پرداخت. در شرایطی که تحلیل گفتمان انتقادی به عنوان رویکردی رایج و متداول در عرصه تحلیل کلام مطرح است، انگاره هایی همچون الگوی معرفی شده در پژوهش حاضر می تواند راهگشای پژوهش های کلامی آتی باشد.

اکسپرسیونیسم یا تعبیرگرایی مکتبی است در ادبیات، نقاشی و سینما که در اوایل قرن بیستم در مهد تفکر، آلمان به-وجود آمد. در ادبیات، اکسپرسیونیسم روشی است که جهان را از دریچه عواطف و احساسات می نگرد که می توان آن را نشانه تمایلات هنرمندانی تلقی کرد که در جامعه صنعتی و روبه رشد اوایل قرن بیستم زندگی می کردند و بر آن شدند که ضمن ارائه تعریفی از جامعه سرمایه داری و ملال و عذاب تمدن امروز، با هدف ایجاد شیوه های موثر و کارآمد در برابر بحران -های پیش روی انسان مدرن، گرد هم آیند تا با ارائه الگو هایی در برابر نظم موجود و نفی قالب های سنتی، زمینه های آزادی بشری را فراهم آورند.از سوی دیگر با نظر به اینکه اکسپرسیونیسم دیدگاهی اجتماعی- فرهنگی به مسائل زندگی انسان دارد، در ادبیات، پرداختن به این مقوله مسائل مختلف ادبی به ویژه جنبه های زبانی و بلاغی را تحت الشعاع خود قرار می دهد، از این رو در این جستار برآنیم تا ضمن ارائه مختصاتی از مکتب اکسپرسیونیسم و پیوند آن با ادبیات، به بررسی جنبه های مختلف شعری از بزرگ بانوان شاعر ایرانی از جمله : پروین اعتصامی، فروغ فرخزاد، سیمین بهبهانی، ژاله اصفهانی و طاهره صفارزاده از منظر این مکتب و ساختار زبانی و بلاغی مربوط به آن بپردازیم.

بخش گسترده و مهمی از فرهنگ و ادبیات عامه هر ملت، ادبیات شفاهی یا فولکلور است. این نوع ادبی شامل عادات، سنن، افسانه ها، قصه ها، باورها، آیین ها، ترانه ها، آداب و رسوم و ضرب المثل ها و بخش بسیار گسترده ای است که عمدتا در عصر حاضر به ویژه پس از آشنایی ایرانیان با نوشتار و ادبیات غرب، مورد توجه قرار گرفت. این کاربردها در نثر فارسی و به خصوص در نوع ادبی داستان و رمان بیشتر از شعر بود. در این میان، جلال آل احمد از داستان نویسان و نویسندگان معاصری است که در آثار خویش بسیار از ادبیات عامیانه بهره گرفته است، پس از جمال زاده و صادق هدایت این آل احمد است که از این نوع گسترده در زبان داستان استفاده کرده است، ازآنجاکه وی در بین توده مردم زندگی می کرد و در حقیقت یکی از آنان بود، داستان ها و آثار او پر از کاربردهای ادبیات عامیانه است، به طورکلی عناصر فولکلوریک به کاررفته در داستان های آل احمد را می توان به پنج دسته اصلی ضرب المثل، اصطلاحات ضرب المثلی (مثل واره ها)، مثل های داستان دار، واژگان و اصطلاحات مردمی و کنایات تقسیم کرد. این مقاله بر آن است تا به بررسی جایگاه این نوع ادبی در آثار داستانی جلال آل احمد بپردازد و با ارائه مواردی از امثال و حکم و کنایات موجود در آثار او و توضیح و تبیین آن ها، چهره ادبیات عامه یا بخش هایی از آن را در داستان معاصر و به ویژه آثار آل احمد روشن و اهمیت این نوع کاربردی را در ایجاد ارتباط با خواننده و مقبولیت عام آثار او مشخص کند.

شعر علاوه بر اینکه سبب رشد جنبه های فردی و اجتماعی، تقویت ذوق زیبایی شناسی و غنای دایره واژگانی کودک می شود، ممکن است تاثیر منفی بر کارکرد زبان او داشته باشد. عدول از هنجارهای معیار، استفاده نادرست از کلمات، و جمله بندی غیراصولی موجب جایگزینی نامناسب ساخت های دستوری در ذهن کودک می شود، ازاین رو لزوم مطابقت کلام با مقتضای حال مخاطب و القای مناسب پیام، ضروری می نماید که شاعران شعر کودک، ابتدا به فصاحت شعر سپس به بلاغت آن بپردازند و الگوهای زبانی را با توجه به گروه سنی مخاطب انتخاب کنند و به کار ببرند، زیرا کودکان کلمات و سخنان ساده را بهتر درک می کنند و استفاده از زبان بزرگ سال و ساختار نادرست دستوری در شعر کودک، سبب ایجاد عیوب فصاحت، لغزش های زبانی و در نتیجه، درک نکردن اغراض شعر می شود. مهم ترین عیوب فصاحت در شعر کودک غرابت استعمال، مخالفت با قیاس، ضعف تالیف و تعقید لفظی و معنوی است.

صاحبان آثار ادبی برای بیان موثر تر افکار و اندیشه های خود از ارتباط های کلامی و غیرکلامی سود می جویند. هرچند شاعران و نویسندگان برای بیان زیبایی شناختی از زبان ادبی بهره می برند از ارتباط های غیرکلامی غافل نیستند. ارتباط-های غیرکلامی تمامی محرک های غیرکلامی در یک محیط ارتباطی است که هم به وسیله منبع و هم استفاده آن از محیط به وجود می آید و دارای ارزش های پیامی بالقوه برای فرستنده و گیرنده است.این ارتباط شامل تمامی حرکات بدنی، مشخصه های ظاهری، خصوصیات صدا و نوع استفاده از فضا و فاصله است و اغلب از طریق بدن و به طور ناآگاهانه صورت می گیرد که وسیله مطمئنی برای انتقال پیام از شخصی به شخص دیگر نیست، اما واضح تر از زبان شفاهی است. در این مقاله کوشیده شد تا مصداق های ارتباط های غیرکلامی که شامل ظاهر فیزیکی، اشاره و حرکت، چهره و رفتار چشمی، فضا و بوم پایی (قلمرو جویی)، بساوایی، محیط و طبیعت اطراف و زمان می شود در داستان حسنک وزیر کاویده و به نقش آن در موثر شدن زبان بیهقی اشاره شود. دستاورد پژوهش ناظر بر این است پیام غیرکلامی «رفتار آوایی» برای بیان احساسات و هیجانات شخص عامل از جمله اعتراض، ناراحتی، تواضع و فروتنی، عدم برقراری ارتباط، تمسخر، عدم علاقه و... ، بالاترین بسامد و پیام غیرکلامی «بساوایی» به دلیل توصیف شخصیت های درباری ای که معمولا از این پیام غیرکلامی بندرت استفاده می کنند جز در موارد خشونت و درگیری، کم ترین بسامد را داشته است، با این که موارد هشت گانه ارتباط های غیرکلامی در منابع مربوط به حوزه آمده است، به نظر می رسد که توصیف ها و فضا سازی های بیهقی در روایی کردن متن نیز نوعی از ارتباطات غیرکلامی به شمار آید که در این منابع به آن اشاره نشده است.

در این پژوهش تلاش شده است تا نسل جدیدی از لطیفه های موسوم به رفاقتی در زبان فارسی با توجه به اصول همکاری مکالمه ای [1] گرایس (1975) در کاربردشناسی بررسی شود. یکی از جنبه های کاربردشناسی زبان، بررسی معانی ضمنی پاره گفتارها و معانی بافتی است. درواقع افراد همیشه منظور خود را واضح و صریح مطرح نمی کنند و این مساله موفقیت در امر ارتباط متقابل را با مشکلاتی مواجه می کند. اصول چهارگانه همکاری مکالمه ای گرایس (1975) یکی از مهم ترین عواملی است که به ایجاد موقعیتی طنز می انجامد. هدف این پژوهش، بررسی نقض اصول همکاری مکالمه ای گرایس و نقش آن در تولید لطیفه هایی است که به تازگی در گفت وگوی روزمره فارسی زبانان بسیار رواج پیدا کرده است. این تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی است و روش انجام آن میدانی می باشد. داده های آن نیز سی لطیفه، پیامک و گفت وگوی اینترنتی افراد است که به طور تصادفی انتخاب شده اند، این داده ها بر اساس چارچوب نظری تحقیق، که شامل اصول همکاری گرایس و راهکارهای آن، نقض و تخطی از آن راهکارهاست، تجزیه وتحلیل شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که پیامدهای نقض اصول گرایس سبب دروغ گفتن، کنایه زدن، تمسخر، استعاره، اغراق، پنهان کاری، تاکید بر موضوع بحث، توهین، تمایل نداشتن به ادامه بحث، ابهام، تناقض، غافلگیر کردن مخاطب، تغییر موضوع بحث و شوخی در ارتباطات فارسی زبانان می شود.