نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)
سال:1397 | دوره:21 | شماره:44 |تعداد مقالات:12

چکیده: گستردگی و پیچیدگی دیوان ها و تشکیلات درباری درزمان حکومت های نیمه مستقل سامانی، غزنوی و سلجوقی در ایران پس از اسلام، تاثیر فراوانی در تحول و تطورسبک نثر منشیانه گذاشته است؛ با گسترش دربارها و دیوان ها علی-الخصوص دیوان رسالت بر اهمیت و جایگاه دبیران افزوده شد؛ به نسبت افزایش قدر و منزلت دبیران و منشیان، نثر منشیانه و مترسلانه نیز جایگاه ویژه ای یافت. به نظر می-رسد نثر ساده و مرسل در ادوار قبل با گسترش دربارها و دیوان ها به نثر مصنوع و متکلف تبدیل شده است و این رابطه از علل مهمی چون عوامل سیاسی، اجتماعی-فرهنگی و روان شناختی متأثر شده است که هر یک از این عوامل به نحوی از انحا در تصنع و تکلف نثر کاتبان و منشیان موثر بوده اند. دراین مقاله، علاوه بر آشنایی با دبیران، به تحول و تطور سبک نثر منشیانه و هم چنین، ارتباط آن با توسعه و گسترش تشکیلات درباری و دیوانی پرداخته شده است.

«نقالی های مکتوب»، داستان های بلند عامیانه ای هستند که در طی سنّت نقالی و داستان گزاری از شکل شفاهی-با حفظ برخی ویژگی های زبان مردم-به شکل مکتوب درآمده اند. سنّت داستان گزاری، سنّتی دیرپا در ایران بزرگ است که همواره منابع لازم برای آفرینش آثار ادبی ارزشمند را فراهم نموده است. داستان-هایی که از قلمرو ادبیات شفاهی به قلمرو ادبیات مکتوب وارد شده اند، دارای ویژگی ها و خصلت های منحصر به فرد محتوایی و ساختاری، تاریخی و فرهنگی هستند و هویت جداگانه ای دارند. این هویت جداگانه ما را ترغیب می کند تا این داستان ها را ذیل یک نوع یا ژانر ادبی خاص قرار دهیم. دانش انواع ادبی، زمینه را برای پژوهشگران فراهم می کند تا در یک چارچوب منظم، آثار ادبی را مطالعه کنند. پیش تر برخی محققان، «نقالی های مکتوب» را زیر انواع ادبی «رمانس»، «حماسه ی منثور»، «رمان شهسواری-قهرمانی» و «افسانه» قرار داده اند. در این مقاله سعی شده است با استفاده از سه متغیر درون متنی «محتوا، فرم و وجه» و چهار متغیر برون متنی «کارکرد، بافت، مخاطب، روابط بینامتنی»، «نقالی های مکتوب» به عنوان یک ژانر ادبی جداگانه با ویژگی های خاص معرفی شود.

زاد آخرت یکی از آثار فارسی ابوحامد محمّد غزالی (م: 505 ق. ) و ترجمه ی کتاب دیگری از او به نام بدایة الهدایه است که فصولی درباره ی برخی از مباحث کلامی بدان افزوده شده است. این کتاب که گزیده ای از قسمت های مختلف کیمیای سعادت است، در سال های 1268ق. و 1276ق. در هند به شیوه ی چاپ سنگی به طبع رسیده است. در سال 1352ش. مراد اورنگ زاد آخرت را از روی نسخه ای بی تاریخ به شماره ی 5552 متعلق به کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی به چاپ رساند. این چاپ به دو دلیل عمده ی «علمی و یکسان نبودن شیوه ی تصحیح» و «معتبر نبودن نسخه ی مورد استفاده» با کاستی های فراوان همراه است و تصحیحی علمی و انتقادی به شمار نمی رود. این جستار به معرفی کامل اثر، چاپ اورنگ و اشکالات و نواقص آن پرداخته است تا خوانندگان و پژوهشگران به روشنی دریابند که با وجود اشکالات و ابهامات فراوان در چاپ اورنگ و نیز با توجه به اهمیت اثر و نویسنده ی آن و دستیابی به نسخ دیگری از زاد آخرت، تصحیح دوباره ی این اثر ضروری و اجتناب ناپذیر است.

رومن یاکوبسن (1982-1896) زبان شناس و نظریه پرداز روسی با پذیرفتن دیدگاه سوسور (1913-1857) درخصوص دو محور جانشینی و هم نشینی، زبان را به دو قطب استعاری و مجازی تقسیم کرده و بر این باور است که قطب استعاری مخصوص شعر و بر مبنای رابطه ی شباهت در محور جانشینی است و قطب مجازی مخصوص نثر و بر پایه ی رابطه ی مجاورت در محور هم نشینی شکل می گیرد. بر اساس این دیدگاه در تاریخ بیهقی که غلبه ی زبان با قطب مجازی است، در میان کارکردهای مختلف زبان، کنایه به عنوان یک ویژگی سبکی و متعلق به قطب مجازی زبان از اهمیت خاصی برخوردار است. بیهقی با تصرف در ساختار نحوی جمله ها که غالباً در محور هم نشینی زبان صورت می گیرد، از کنایه برای تجسّم و عینیّت بخشی به مفاهیم ذهنی بیشترین بهره را برده است. کنایات تاریخ بیهقی را می توان به دو دسته ی زبانی و ادبی تقسیم کرد که اغلب آن ها در معنای اولیه ی خود دارای مصداق عینی هستند و به عبارتی لازم معنای آن ها قابلیت تحقق در واقعیت بیرونی را دارد و این مسأله با آنچه یاکوبسن می گوید که قطب مجازی زبان از ویژگی های بارز نثر مخصوصاً ادبیات رئالیستی است، هم خوانی و هماهنگی بسیار دارد.

در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی شیوه های اثرپذیری روزبهان از آیات و احادیث و رویکرد تأویلی او در مشرب الارواح بررسی می شود. روزبهان بقلی در مشرب الارواح مشهور به هزارویک مقام ضمن تبیین مبانی سلوک طرح منسجمی دربابِ مقام های عرفانی ارائه می دهد. هر یک از این مقام ها با استناد به تعبیری قرآنی یا لفظی از احادیث ساخته وپرداخته می شوند. هنجارگریزی ها و قاعده ستیزی های بسیاری در طرح مقام های عرفانی در این اثر مشاهده می شود. شیوة بهره گیری روزبهان از آیات قرآن و احادیث نیز در این اثر با نوآوری های بسیاری همراه است که در این پژوهش به بررسی آنها پرداخته می شود. نتایج این بررسی نشان می دهد گرایش روزبهان به تأویل آیات و احادیث با اقتباس لفظی و معنایی به ساخت اصطلاح واره های جدیدی در عرفان اسلامی منجر می شود. علاوه بر این، بی توجهی به بافتِ همراه و بافت موقعیتی زمینة بافت گردانی و ارائة تفسیری اشاری از آیات را فراهم می کند. از دیگر ویژگی های درخور توجه اقتباس های روزبهان رعایت تناسب های لفظی و هم آوایی ها در طرح مقام های عرفانی است که غالباً در فرایند ناخودآگاه تجربه بر زبان ظاهر می شوند.

کتاب قصص الخاقانی، شامل تاریخ مختصر صفویان تا پایان روزگار شاه عبّاس دوم است، بویژه تاریخ مفصّل این پادشاه تا تفصیل فراوان در زمینه فتح قندهار و پایداری بعد از فتح در برابر سپاه شاه جهان گورکانی؛ همچنین این کتاب، شرح حال برخی از دانشمندان، حکیمان و بسیاری از فرمانها و مکاتبات سیاسی را در بردارد. پژوهش حاضر، با روش توضیحی-تحلیلی به بررسی سبکی نوشته یاد شده میپردازد و میکوشد از رهگذر کاوش، در سه سطح زبانی، ادبی و فکری اثر به ارزیابی و نقد سبک شناسانه، اقدام کند. از جمله ویژگیها و جلوههای سبکی این کتاب در سطح زبانی، فراوانی افعال پیشوندی، مرکّب، ماضی استمراری و استفاده از فعل «نمود» و در سطح ادبی، فراوانی تنسیق الصّفات، تتابع اضافات، بکاربردن سجع، نمود بیشتری دارد. در سطح فکری نیز توجّه ویژه به وقایع تاریخی مهم، مبحث قوانین دربار شاهان و تفکّرات شخصیِ ولی قلی بیگ، نمایان است، همچنین وی با استفاده از استعداد خویش و جانبداری از شاه عبّاس دوم در پی آن است که افتخارات و امتیازاتی حصول کند.

تحلیل گفتمان انتقادی روشی برای تحلیل متن است و جامع ترین الگو را در این زمینه، نورمن فرکلاف (1989) ارائه کرده است که در سه سطحِ توصیف، تفسیر و تبیین، رابطه ی متن را با بافت موقعیتی آن آشکار می سازد. با گسترش شیوه های جدید در تحلیل متون، بررسی متون کهن از این افق های تازه ضروری می نماید. هرچند متون عرفانی بیشتر با انگیزه های درونی و به دور از مبارزه با سیاست و اجتماع نگاشته می شدند؛ اما از تاثیر اجتماع و دوران خود مصون نبوده اند و گفتمان های مسلط بر آن ها، متاثر از شرایط دوران آن هاست. قرن پنجم یکی از دوره های مهم در تصوف است و رساله ی قشیریه یکی از متون برجسته ایست که در همین دوران به وسیله ی ابوالقاسم قشیری در پیِ ایجاد انحراف در تصوف، برای تبیین اصول و عقاید صوفیه نگاشته شده است. در این پژوهش باب آخر از این اثر را که دربرگیرنده ی سفارش به مریدان است؛ بر اساس نظریه ی فرکلاف تحلیل نموده ایم. نتایج بررسی نشان می دهد که ایدئولوژی قشیری در شیوه ی استفاده از عبارات و کلمات آشکار می شود. گفتمان های مسلط بر این باب شامل تعظیم صوفیه، تسلیم مرید در برابر پیر و زهد هستند که علاوه بر بازنمایی اوضاع اجتماعی و فرهنگی و سیاسی، به بازتولید شرایط جدید و بهبود وضع موجود نیز کمک نموده اند.

کتاب مستطاب نفثه المصدور، یکی از کتب بسیار مهم و معتبر در حوزه ی ادبیّات و تاریخ است. متن بسیار دشوار و مصنوع این کتاب باعث شده که علی رغم کوشش تحسین برانگیز استاد امیر حسن یزدگردی در تصحیح و شرح آن، پاره ای از مطالب همچنان مبهم بماند و یا برخی از توضیحات ایشان صحیح نباشد. این متن دشوار همواره از جهات گوناگون مورد بحث بوده است. نگارنده در این مقاله بر آن بوده است تا به برخی از این ابهامات و خطاها پرداخته و از برخی مشکلات و دشواریهای متنی این اثر مهم گره گشایی کند. برای این منظور پس از مقدّمه ای کوتاه درباره معرّفی نفثه المصدور و نیز اهداف و پیشینه ی این پژوهش، بلافاصله سراغ اشکالات مورد بحث رفته و به توضیح و تشریح آنها همّت گماشته ایم. هدف این است که علاقه مندان به این کتاب مهمّ، به گونه ای روشن تر و روان تر از این اثر تمتّع جویند.

طنز و مطایبه یکی از گونه های ادب غنایی است که همواره از سوی نویسندگان و شاعران ادب رسمی مورد توجه بوده است. همان طور که طنز در ارزش گذاری هنر رسمی، در پوشش خنده و مضحکه، هدف های جدی را دنبال می کند و افق ها و قلمروهای آن در مسائل اجتماعی بسیار گسترده است، در فرهنگ عامه و به خصوص افسانه های عامیانه نیز قابل تأمل است. طنز در افسانه ها مانند سایر متون نوعی نقد به مقولات زندگی و به گونه ای سخن جدی در قالب شوخی است که می تواند به تمام عرصه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی منتقدانه نگاه کند. این پژوهش با رویکرد تحلیل محتوا از نوع کیفی و استقرای تام به تحلیل شیوه های پرداخت طنز و مطایبه در مجموعه ی «فرهنگ افسانه های مردم ایران» از علی اشرف درویشیان و رضا خندان پرداخته است. از اهداف این پژوهش نشان دادن شگردهای طنز و مطایبه در افسانه های عامیانه ایرانی و بررسی بسامد آنها در کنار کارکردهای مختلف طنز در افسانه ها بوده است. براساس نتایج تحقیق، از جمله شگردهای طنزپردازی در افسانه های عامیانه؛ بلاهت، رندی، ناهماهنگی و ناسازگاری اجزا، آدم نمایی، نام طنزآمیز، عنوان طنزآمیز و دیگر شگردها است. از کارکردهای مختلف طنز در افسانه های عامیانه می توان به کارکرد سرگرمی، خاصیت انتقادی و روح اصلاح گری و ترویج ارزش های اخلاقی و تربیتی اشاره کرد. بسیاری از شگردهای ذکر شده در افسانه های عامیانه با بیان تابوها و مسایل جنسی مطرح می شود؛ زیرا فرهنگ عامه بر خلاف فرهنگ رسمی با سانسور کمتری همراه است و آزادسازی تنش های درونی نیز از دیگر کارکردهای طنز عامه محسوب می شود.

بستان السیاحه اثر حاج میرزا زین العابدین شیروانی، یکی از مهمترین آثار عصر قاجار است. این اثر دایره المعارف مانند، علی رغم ارزشهای زیادی که دارد، چندان که باید و شاید شناخته و شناسانده نشده است. این جستار در پی آن است که این اثر را با رویکرد سبک شناسی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد؛ بر این اساس، اثر مذکور به شیوه ی توصیفی و تحلیل در سه سطح فکری، زبانی و ادبی مورد مطالعه قرار گرفته است. دستاورد پژوهش نشان میدهد که موضوع غالب در این اثر از منظر اندیشگانی، فلسفه و عرفان، تاریخ و جغرافیا، طب، نجوم، موسیقی، مذهب و نحله های مختلف فکری و مذهبی، جامعه شناسی، مردم شناسی و. . . است. از نظر زبانی، مقوله هایی چون ترکیبات بدیعی، واژه های هندی، نوادر لغات، حذف، کاربرد صورت قدیمی ماضی استمراری و. . . بسامد بالایی دارد و حضور انواع تجنیس و تسجیع و بهره گیری از انواع تشبیهات خیال انگیز و تناسب های گسترده و. . . شاخصه های اصلی سطح ادبی آن محسوب میشود.