ادبیات و زبانهای محلی ایران زمین
سال:1398 | دوره:5 (دوره جدید) | شماره:4 (پیاپی 26) |تعداد مقالات:6

ادبیات شفاهی و عامیانه، بستر مناسبی برای شناخت آداب و رسوم مردم هر منطقه است. در بیشتر مناطق سرزمین ما ترانه های محلی فراوانی رایج است؛ یکی از انواع این ترانه ها، اشعاری است که درباره آیین های ازدواج در میان مردم رایج بوده است و در شهرهای مختلف، به نام های گوناگونی خوانده می شود. در میان این اشعار می توان رسم ها و آیین های مختلف مردم را بازیافت. در شهرستان جهرم استان فارس نیز بخش عمده ای از اشعار محلی به ترانه هایی با موضوع جشن عروسی و ازدواج اختصاص دارد. هدف از این پژوهش که به شیوه میدانی و کتابخانه ای انجام شده است، بیان ویژگی های اشعار عروسی و طبقه بندی آن ها از لحاظ مضمون و محتواست. یافته های این پژوهش نشان می دهد که اشعار عروسی در شهرستان جهرم به دو بخش عمده قابل تقسیم است: الف) اشعاری در توصیف عروس و داماد؛ ب) اشعاری که بیانگر رسوم و آداب و عادت های مردم این شهر است که بخش های گوناگونی دارد؛ مانند حنابندان، جهیزیه بردن، حمام کردن و خلعت پوشیدن داماد، مراسم خداحافظی عروس و آماده کردن اتاق عروس و داماد.

پیش از ظهور زرتشت، ایرانیان به دو گروه از خدایان (اهوراها و دیوها) اعتقاد داشتند. انتشار آموزه های زرتشت، عامل تقدس زدایی از دیوها در ایران است. اوسنه های عامیانه، گنجینه ای بسیار مهم در شناسایی ویژگی های فرهنگی و چگونگی تکوین بسیاری از باورها و نگرش ها در جوامع اند. هدف پژوهش حاضر، پاسخ به این پرسش است که آیا اوسنه های عامیانه گردآوری شده از خراسان ایران و کشورهای همزبان افغانستان و تاجیکستان می تواند نشان دهنده سیر تحول نگرش جامعه ایرانی نسبت به دیوها باشد؟ در برخی از اوسنه های عامیانه، دیوها دارای سجایای اخلاقی هستند؛ مثلا شخصیتی قدرشناس دارند، به قهرمان داستان کمک می کنند، خوب و خوش اخلاق هستند و کارهای تخصصی انجام می دهند. در برخی از داستان های عامیانه، آدمیزاد به دیوها ظلم می کند و حتی آنان را بدون دلیل به قتل می رساند، در حالی که دیوها به کشتن آدمی رضایت نمی دهند. در بسیاری از داستان ها، تحت تاثیر اصلاحات دینی، نقش منفی به دیو نسبت داده شده، اما داستان هایی که در آن ها دیوها ایفا کننده نقش مثبت هستند، نشان از پیروزی خاطره پرستش دیوها بر آموزه های زرتشت دارد.

ادبیات غنی ایران زمین و به تبع آن، سرزمین آذربایجان با تاریخ و فرهنگ گره خورده است و بازی های بومی و محلی نیز به عنوان بخشی از فرهنگ جامعه، جزیی از همین ادبیات گران سنگی شده است که به قلم ادبایی که دغدغه فرهنگی سرزمین شان آن ها را میراث دار این گنجینه گرانبها کرده، ضبط گردیده است. از طرف دیگر، فرهنگ عامه می تواند خاستگاه آثار فاخر هنری و ادبی باشد، همان طور که آبشخور بزرگ ترین و ماندگار ترین اثر هنری محمد حسین شهریار شد. شهریار به دلیل گذراندن دوران کودکی خود در طبیعت بکر روستای خشکناب، بازی های محلی آذربایجان را که در دوران کودکی با آن ها مانوس بود، در دل اشعار ترکی خود جای داده است. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های شفاهی در بین مردم، تعداد 9 بازی از انواع بازی های آذربایجان را با استناد به اشعار این شاعر، تحلیل و بررسی می نماید. دقت در این بازی های مهیج که به اقتضای زندگی در طبیعت و فرهنگ عشیره ای ایجاد شده اند نشان می دهد که همه این بازی ها، متناسب با فرهنگ ساده روستایی، گروهی و ساده بوده اند و به تبعیت از زندگی ساده مردم و متاثر شدن از طبیعت، اغلب به ابزار خاصی نیاز نداشته اند و یا ابزار استفاده شده برای آن ها، جزیی از طبیعت بوده است.

یکی از جایگاه هایی که در اغلب زبان ها تمایلی به تولید همخوان از آن نیست، جایگاه تولید ملازی است. تعداد اندکی از زبان هایی که در این جایگاه، همخوان تولید می کنند تنها دارای یک همخوان انسدادی اند. در خصوص زبان فارسی، اکثر دستورنویسان و زبان شناسان بر این نکته توافق دارند که در این زبان، گونه معیار تنها یک واج انسدادی ملازی وجود دارد و این واج انسدادی ملازی، همخوان انسدادی ملازی واکدار است که می تواند در بافت های مختلف، واج گونه های متفاوتی تولید کند. به رغم این وضعیت در گونه معیار، در برخی از گونه ها به نظر می رسد که دو همخوان ملازی وجود دارد. پژوهش پیش رو می کوشد تا با بررسی ویژگی آکوستیکی همخوان انسدادی ملازی در گویش نی ریزی این مهم را ارزیابی کند. داده های موجود در این پژوهش، گفتار گویشورانی است که با استفاده از نرم افزار PRAAT، تجزیه و تحلیل شده است. پژوهش حاضر نشان می دهد که در این گویش، علاوه بر واج /G/، واج /q/ که در برخی از دوره های تطور زبان فارسی دیده شده است، وجود دارد.

در دوره مشروطه و پس از آن، شاعران زیادی در سرزمین بختیاری پای در عرصه شعر و ادب نهاده اند که بسیاری از آنان ضمن تسلط بر زبان و ادبیات فارسی معیار و سرودن اشعار خود به زبان فارسی، آثاری نیز با گویش بختیاری ارایه نموده اند و در این میان، تعدادی از شاعران بختیاری نیز به صورت ویژه به سرودن اشعار خود به گویش بختیاری پرداخته اند. از پیشگامان برجسته و مشهور شعر بختیاری در این دوران، می توان از «ملا زلفعلی بختیاری» نام برد که آثار او سرآغاز تحول بزرگی در شعر گویشی بختیاری معاصر به شمار می رود. ملا زلفعلی بختیاری از پیشروان شعر گویشی بختیاری، پیش از داراب افسر است. اشعار وی با واژه های اصیل بختیاری، بیانگر تبحر و اشراف فراوانی است که وی به گویش بختیاری داشته است. از ملا زلفعلی دو اثر مهم و تعدادی اشعار پراکنده بر جای مانده است؛ «معراج نامه» و «حدیث کساء» که نشان از قدرت شاعری و توانایی این شاعر در گویش بختیاری دارد. معراج نامه را در شرح معراج پیامبراکرم (ص) و جانبداری از لرهای بختیاری و منظومه حدیث کساء را در ستایش خاندان نبوت و امامت سروده است. با توجه به اهمیت ملا زلفعلی در سرودن شعر گویشی (بختیاری) و نشان دادن جایگاه او در این زمینه، این مقاله به معرفی شاعر و بررسی اندیشه های محوری شعرش می پردازد. این تحقیق، به روش توصیفی-تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای نگارش یافته است.

گویش اردکان فارس یکی از گویش های جنوب غربی ایران است که در بعضی از مناطق شهرستان سپیدان استان فارس از جمله مرکز آن؛ یعنی شهر اردکان رایج است. در این پژوهش سعی شده است با تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده از طریق پرسشنامه و مصاحبه با گویشوران بالای 35 سال، به بررسی و توصیف موشکافانه دستگاه فعلی گویش اردکان فارس پرداخته شود و مباحث مصدر، ریشه فعل، افزونه های صرفی، زمان های مختلف، وجه، افعال سببی و مجهول بررسی گردد. از آن جا که گویش اردکان فارس دارای ساخت ارگاتیو است در این پژوهش برای نشان دادن این ساخت، چگونگی صرف افعال لازم و متعدی در زمان های مختلف گذشته ساده، گذشته نقلی، گذشته استمراری، گذشته ملموس، گذشته دور و گذشته التزامی و کاربرد آن ها در جمله با هم مقایسه و به وجوه مختلف فعل در این گویش ازجمله وجه اخباری، وجه التزامی و وجه امری پرداخته شده است. همچنین طرز تشکیل افعال سببی و مجهول نیز بررسی گردیده است.