پژوهشنامه ادیان
سال:1401 | دوره:15 | شماره:31 |تعداد مقالات:12

جاناتان زیتل اسمیت از مهم ترین منتقدان رویکرد دین پژوهی تطبیقی میرچا الیاده می باشد که آثاری در زمینه هایی نظیر «روش شناسی مقایسه ای»، «طبقه بندی ادیان» و نیز دین در جهان معاصر پدید آورده است. تمرکز یک جانبه بر تشابه و همسان پنداری و کشف الگوهای مشابه در مطالعات تطبیقی ادیان، رویکرد الیاده بود که روش پژوهشی غالب در مطالعات ادیان شده است. در واقع مهم ترین نقد بر مکتب الیاده، عدم التفات جدی به جزییات تاریخی، زمینه های فرهنگی و اجتماعی، عناصر اقتصادی و سیاسی در دین پژوهی می باشد. زیتل اسمیت، روش تطبیقی الیاده را به «استعمار» موضوع پژوهش متهم نموده و تطبیق را تنها نشانگر عوامل مشترک و مشابه ندانسته است. او در پی ارایه یک الگوی تطبیقی بینابینی دربردارنده تفاوت ها و نیز شباهت ها بوده و به بررسی و نقد روش های اصلی تطبیق-قوم شناختی، دایره المعارفی، ریخت شناختی، تکاملی و مقایسه کل نگرانه الگوهای دینی-می پردازد. در نهایت، رویکرد «مورفولوژیکی-ساختاری» با تاکید بر مفاد تاریخی و انسان شناختی را روش تطبیقی مقبول تری نسبت به بقیه می داند.

دین، حوزه حاصلخیزی از معناست که فارغ از توحیدی یا غیر توحیدی بودن، یکی از پربارترین، معنادارترین و تاثیرگذارترین نظام های معنایی است که بشر، تجربه کرده و هرگز نتوانسته است (حداقل به طور کامل) از دایره نفوذ و تاثیر آن عبور کند. متن حاضر به دنبال بررسی نظری تاثیر دین (به عنوان یک نظام معنایی جمعی) بر همبستگی و کنش اجتماعی سیاسی در نظریه های جامعه شناسی دین کلاسیک (با تاکید بر وبر و دورکیم) و خوانش های نوین از آن است. از دید جامعه شناسان دین مدرن مانند ترنر، برگر و لوکمان، دوران حاضر، بیش از آنکه سکولار باشد، دورانی از تجربه رویکردهای پساسکولار و یا بازگشت امر قدسی به زندگی فردی و اجتماعی است. ریشه این نظریه های نوین که به آنها رویکردهای نیودورکیمی اطلاق می شود، در دیدگاه امیل دورکیم به دین، به عنوان عنصر اصلی انسجام و همبستگی اجتماعی و تاکید بر خصلت نامیرایی دین است. آنچه اکنون به عنوان الهیات عملی ظهور کرده است، نوعی دینداری مبتنی بر کنشگری اجتماعی و سیاسی است که فرد را به عنوان یک شهروند، به نظام معنایی جمعی و قدسی شده، پیوند می زند، حتی اگر این امر قدسی، بازتعریف، در دسترس و ابهام زدایی شده باشد.

حرکت یکی از مقولات مهم در فلسفه، کلام و عرفان اسلامی است. این جایگاه در عرفان با موضوع آفرینش و در نسبت مستقیم با تجلی حق قرار دارد. در عرفان کیهانی، مفهوم «حرکت» جایگاهی محوری در آفرینندگی و موجدیت حق، تبیین مراتب هستی و توضیح وجه نموداری عالم دارد که بر مجازی و بی اعتباری بودن جهان مادی تاکید می کند. با توجه به وام گیری های بسیار عرفان کیهانی از عرفان إبن عربی در مقوله حرکت و تبیین آن، این مقاله با بررسی حرکت در عرفان کیهانی، نحوه این وام گیری و میزان کامیابی آن را با روش توصیفی تحلیلی بررسی کرده است. اگرچه عرفان کیهانی در تبیین مفهوم حرکت بسیار متاثر از عرفان إبن عربی است، اما در بهره برداری از آن و ترسیم چارچوبی دقیق و روشن ناکام مانده است. نبود انسجام در تبیین جهان شناختی و روش شناختی، کاستی در نسبت مقوله حرکت با عشق و تشتت در تبیین آن؛ هم چنین، ابهام در تبیین مرتبه غایی صعود انسان از جمله این ناکامی هاست که مقوله حرکت در عرفان کیهانی را با ابهامات و نواقص بسیار همراه کرده است. کاستی های محتوایی و روشی متعدد این جریان سبب شده تا هیچ گاه قوت و قدرت لازم برای هم جواری با دیگر اندیشه های عرفانی را کسب نکند.

از نظر هیدگر تفکر را نمی توان فقط به مابعدالطبیعه، علم و تکنولوژی، سوژه مداری، تمثل و منطق گرایی منحصر کرد. بلکه تفکر معنوی لوازمی دارد که مهم ترین آن پرسش گری و به راه افتادن در مسیر اندیشه است. از نظر وی تفکر و تشکر هم ریشه بوده و با لوگوس یا گفتار پیوند دارد. هرچند ویژگی اصلی تفکر این است که در طلب وجودی باشد که او را به سوی تفکر فرا می خواند. از نظر مولانا نیز از طریق دانش های نظری یا حصولی نمی توان به معرفت حقیقی دست یافت. بلکه تفکر ذیل ادراک عارفانه یا حضوری قرار گرفته و بر یاد، شهود، ذوق و عشق دلالت می کند. از نظر وی لازمه اصلی تفکر، سلوک است که در مرتبه عالی آن، انسان کامل با اتصال به حق، به یقین و معرفت خواهد رسید. بنابراین علی رغم تفاوت های آشکار آنها از نظر خاستگاه فکری و مبانی اندیشه، اما عناصر مشترکی نیز در اندیشه آنها به چشم می خورد. چنان که هیدگر و مولانا معتقدند دلیل باوری و تعقل گرایی به تنهایی نمی تواند به تفکر منجر شود. بلکه تفکر، شهودی یا معنوی بوده که از طریق انکشاف و گشودگی رخ خواهد داد.

ارایه الگوها و راه کارهای اخلاقی در ارتباط با بهبود رابطه انسان با انسان و همچنین رابطه انسان با محیط زیست امروزه بسیار مورد توجه است. مفهوم عبودیت و بندگی از مفاهیم مهم دینی در اسلام و به طور خاص در عرفان و تصوف اسلامی می باشد. هدف از این تحقیق ترسیم نمونه ای از اخلاق نوع دوستی و دگردوستی عملی و پاسداشت محیط زیست، با توجه به میراث کهن، غنی و ارزشمند تصوف اسلامی است. در منابع عرفان اسلامی برای مفهوم بندگی خداوند شروط و اصولی ذکر گردیده است که عمل، کاربرد، رعایت و پایندی به آنها منجر به بروز رفتار اخلاقی شایسته نسبت به انسان و طبیعت می شود. این تحقیق به روش کتابخانه ای انجام گرفته است و توصیف و تحلیل داده های جمع آوری شده نشان می دهد که اصول ضروری منش بندگی از دیدگاه عرفان اسلامی، شامل: تواضع و فروتنی، فقر و بی ملکی و خدمت، احسان و نیکوکاری می باشد. دستاورد این تحقیق نشان می دهد که تواضع منجر به تعامل بهتر انسان با انسان و دیگر موجودات می شود و از خود برتربینی و رفتار سلطه گرانه پیشگیری می کند و اعتقاد به فقر و بی ملکی منجر به قناعت بیشتر و حرص کمتر انسان در تملک و مصرف منابع زیست محیطی می شود و اصل احسان و نیکوکاری منجر به خدمت و نیکوکاری به انسان و طبیعت می شود.

سخنان متناقض پولس درباره شریعت درنامه هایش، متفکران را به بحث در این باره وا داشته است. مساله این است که پولس با آنکه خود، فریسی متعصب و شریعت مداری بوده و اعتقاد داشته که شریعت روحانی و مقدس است و همه-شریعت باید انجام شود، موضوع آزادی از شریعت را مطرح می کند و تصریح می کند که هیچ کس با اعمال شریعت پاک و درستکار شمرده نمی شود. در اینجا این سوال مطرح می شودکه اگرکسی با اعمال شریعت پاک و درستکار شمرده نمی شود، پس چرا خداوند شریعت را عطا کرد؟ به نظر می رسد راز نگاه منفی پولس به شریعت در پاسخ او به این سوال نهفته است. پولس معتقد است که اعمال شریعت، ثمره ایمان و نشانه نجات هستند ولی بدون ایمان نجات بخش نبوده بلکه سبب محکومیت و هلاکت ابدی می شوند و غضب الهی را بیشتر برمی انگیزند. بنابراین او، دراین باره که چگونه انسان می تواند پاک و درستکار شمرده شود و نجات یابد، همواره گفته است: «از طریق مسیح» و «نه به وسیله اعمال شریعت». بحث پولس در اینجا علیه شریعت نبوده، بلکه بحثی بسیار خاص و نیازمند تبیین است. در این مقاله به بررسی دیدگاه پولس درباره شریعت و رابطه آن با نجات به روش توصیفی-تحلیلی پرداخته می شود.

در مسیحیت سه زن جایگاه خاصی دارند: حوا، مریم مادر عیسی ناصری و مریم مجدلیه. دو زن نخست در ارتباط مستقیم با الوهیت هستند. حوا نماد ورود شر به ذات انسان و مریم نمونه ی تطهیر و پرهیزگاری است. مریم مجدلیه انسانی است که طریق خود را بر میگزیند و نماد ایمان به مسیح و پرهیزگاری است. او از این جهت الگویی است برای دیگران. در غرب از قرون وسطی او را زن بدکاره ای درنظر گرفتند که به عیسی ایمان آورد و ادبیات وسیعی در باره ی شخصیت او تا امروز شکل گرفته است. اما در متون عهدجدید او نمونه زنی است که ضمن وفاداری به عیسای ناصری از بنیانگذاران دین جدید است و به عنوان یک رسول به تبلیغ پیام مسیحیت میپردازد. در متون گنوسی او حکیمی است که با معرفت الهی آشنا است و با آن رمزگشایی میکند و طریق باطنی در دینداری را رواج میدهد. از این جهت مورد انتقاد پطرس حواری که نمونه ی دینداری ظاهری و شریعتمدار است قرار میگیرد. آباء یونانی کلیسا با نگاهی مثبت به او، از پرهیزگاری و تجربه ی باطنی او سخن می گویند.

لوکمان دین را نظامی معنایی تعریف می کند که انسان را از ماهیت بیولوژیک خود فراتر برده و به کنش گر صحنه ی اجتماعی تبدیل می کند. از آنجاکه درک مبانی فلسفی علم برای فهم و تفسیر دقیق نظریه ها و نتایج پژوهش مهم است و بنیان اندیشه ی محقق و میزان انسجام نظریه او را روشن می کند، در نوشتار حاضر مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و روش شناختی این تعریف بررسی شده است. لوکمان در هستی شناسی موضعی بینابین دارد؛ در این که دین در رابطه بیناذهنی افراد به وجود می آید برساخت گرا و در این که به عنوان نهاد، قدرت کنترل اجتماعی دارد واقع گرا به نظر می رسد. او در معرفت شناسی و روش شناسی، برساخت گرا است و معتقد است پدیدارشناسی رهیافتی است که می تواند چارچوبی برای درک مفاهیم و اندازه گیری واقعیت اجتماعی از موضع برساخت گرا به دست بدهد اما در روش میان جامعه شناسی به عنوان علم و پدیدارشناسی به عنوان فلسفه تمایز می نهد و پدیدارشناسی را هم چون زمینه نظری برای اندیشه خویش به کار می گیرد.

الیزابت شوسلر فیورنزا از متالهان فمینیست است. او ضمن تعهد به اصول مسیحی با ارایه الگوی هفت گانه هرمنوتیکی خود، یعنی هرمنوتیک تجربه، سلطه، سوءظن، سنجش و ارزیابی انتقادی، تجسم خلاقانه، خاطره و بازسازی و نیز تغییر و صیرورت درصدد تاویلی متفاوت از متن مقدس است. او با هرمنوتیک سوءظن در خوانش مردمحور متن مقدس تردید ایجاد می کند. وی سپس ویژگی های زبانی و دستوری متن زن ستیز را آشکار و سعی می کند تا نوشته های دگرگون شده را به حالت نخستین بازگرداند. فیورنزا همچنین با «هرمنوتیک اعلان» آشکار می سازد که چه واقعیاتی حذف و تحریف یا دچار تغییر شده اند. در ادامه با «هرمنوتیک یادآوری» تمام گذشته قابل استفاده زنان غایب را روایت می کند تا در نهایت، با توسل به «هرمنوتیک تجسم و بازسازی» به خلاقیت و نوفهمی در الاهیات فمینیستی دست یابد. فیورنزا در لابه لای هرمنوتیک هفت گانه خود، بحث ضرورت گذار از مفهوم کهن الگویی به الگوی آغازین را مطرح می کند تا از متن مقدس و تفسیرهای آن ثبات زدایی کند و بدین ترتیب امکان تفسیرهای جدید را فراهم کند. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر روش انتقادی، ضمن پرداختن به الگوی هرمنوتیکی تاکید دارد که برای بازآفرینی و دگرگونی الاهیات زنانه نگر رهایی بخش، باید در کنار عوامل جنسیتی متنی، به عوامل چندجانبه فرامتنی نیز توجه کرد. همچنین باید «مجموعه سیستم سلطه محور» را در تمام ابعاد هرم قدرت در نظر گرفت. علاوه بر آن، ضروری است هم زمان با ساختارشکنی، به بازسازی بلاغی نیز توجه نشان داد تا بتوان زنان را از «هوشیاری کاذب»ی که سلطه مردسالاری آن را در بطن متن مردمحور مقبولیت بخشیده و به نوعی درونی سازی کرده است، آگاه کرد تا بتوانند در راستای مبارزه برای رهایی از آن تلاش کنند.

ابراهیم ابوالعافیه و اسحاق لوریا، از عرفای بنام یهودی، قرایتی متفاوت و نو از فرآیند آفرینش و نجات ارایه داده اند که با سنت توراتی بسیار متفاوت است، البته هر دوی آنها تعالیمشان را در قالب تفسیر تورات مطرح کرد ه اند. ابوالعافیه همسو با سنت اولیه قبالایی، بر این باور است که آفرینش از طریق سلسله ای از فیضانات الهی صورت گرفته است. نجات نیز به مثابه بالا رفتن از نردبان یا سیر معکوس فرآیند آفرینش است که در طی آن روح دوباره به عالم الوهیت می پیوندد و رستگار می شود. اما لوریا فرآیند آفرینش را با استفاده از مفهوم صیمصوم (عقب نشینی خداوند) توضیح می دهد و معتقد است که انسان ها گرفتار زادمرگ های مکررند. اما، با برخی اعمال، از جمله مناسک دینی، مراقبه و توبه می توان فرآیند طولانی تناسخ را کوتاه کرد. پس انسان در فرآیند نجات خود نقش مهمی دارد.

مسیحیت جریانی اصلاحی در دین شریعت محور یهودیت بود که بعد از حدود نیم قرن، با پذیرش غیریهودیان در آن، مسیر جدایی از یهودیت را در پیش گرفت. با گسترش این آیین، احتمالا در حدود یک قرن پس از میلاد، کلیسای اولیه به تدریج شکل گرفت. روح القدس یکی از مضامین و مقوله های مشترک بین یهودیت و مسیحیت است که به باور مسیحیان و از دیدگاه عهدجدید، نقشی مهم در تاسیس و شکل گیری کلیسای متقدم و بقای آن داشته است. همراهی روح القدس با عیسی از بدو تولد و در تمامی برهه ها، هم چنین پرگشتن رسولان از او در پنطیکاست و حضور روح القدس هنگام تعمید نوکیشان یهودی و غیریهودی، از جمله کارکردهای موثر روح در بقا و گسترش مسیحیت است. هم چنین روح القدس از طریق تقویت معنویت و وحدت کلیسا و مومنان نقشی موثر در این راستا ایفا نموده است. و باز، یکی از ماموریت های اثرگذار روح در سرنوشت کلیسا را باید هدایت و یاری کردن رسولان و کلیسا به خصوص با تایید ورود مستقیم غیریهودیان به جرگه نوکیشان مسیحی دانست.

مکتب گنوسی، از تاثیرگذارترین مکاتب الهیاتی و جریان های عرفانی و باطنی سده های اولیه پیشامسیحی و پس از آن است که طریق نجات و رهایی را، مبتنی بر شناخت حقیقت الوهیت می داند و برخی از عمیق ترین اندیشه های معرفتی و فلسفی آن روزگار در حوزه خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی و فرجام شناسی را در نظام فکری خویش دارد. این عنوان بر نحله های کهنی اطلاق می شود که زیر اثر هلنیسم یا یونانی مآبی پس از اسکندر، ادیانی چون یهودیت، مسیحیت و زرتشتی و نیز مکاتب فلسفی و الهیاتی آن زمان، از جمله مکاتب هرمسی، افلاطونی و افلاطونی میانه، به گونه کیش و طریقه عرفانی و تلفیقی گسترده ای در آسیای غربی رواج یافت که در تبادل آراء و اندیشه ها، از آن ادیان و نحله ها اثر پذیرفته و بر آنان نیز اثرگذار بوده است. این مقاله می کوشد تا با بررسی مبانی فکری و محورهای اساسی آموزه های هرمسی، افلاطونی و افلاطونی میانه، در موضوعاتی همچون الوهیت و ثنویت موجود در هستی، جهان و فرجام آن، انسان و قرابت او با خداوند، هبوط روح و عروج آن و مفاهیمی از این دست، به واکاوی و یافتن خاستگاه های اندیشگی جهان بینی گنوسی بپردازد و از این رهگذر، به شباهت ها و نیز تفاوت های این نظام های الهیاتی با یکدیگر دست یابد.