تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی
سال:1390 | دوره:- | شماره:10 |تعداد مقالات:10

لالائی ها نخستین نمونه ادبیات شفاهی زنانه اند. یکی از درون مایه های لالائی ها، مذهب است که مادران به وسیله آن، تعالیم دینی و اخلاقی را به طور ناملموس به فرزندانشان می آموزند. برآنیم تا این تعالیم را در لالائی های پارسی و تازی را مورد بررسی قرار دهیم. می توان از جمله نقاط اشتراک لالائی های مذهبی پارسی و تازی از: در پناه خداوند قرار دادن فرزند، در پناه قرآن قرار دادن فرزند، دعا برای خواب خوش فرزند و تعلیم واجبات اسلامی نام برد. برخی از مضامین مختص لالائی های مذهبی پارسی شامل: دعا برای خدمت فرزند به آستان حضرت رضا (ع)، حضرت معصومه (س) و یا شاهچراغ (ع) می باشد. برخی از درونمایه های ویژه لالائی های مذهبی تازی عبارتند از: ذکر نام مکه یا کعبه، به کار بردن دو جمله لا اله الا الله و محمد رسول الله.

شکوائیه، عنوانی است برای اشعاری که مضمون و محتوای آنها شکوه و شکایت از درد و رنج های سراینده آنهاست. این گرایش در آثار تمام بزرگان و به طور کلی در اشعار همه شاعران به نوعی یافت می شود. در آثار برخی از بزرگان شعر فارسی، استخوان بندی آثار را می سازد و یا بخش اصلی اشعار را تحت تاثیر قرار می دهد.اهمیت شکوائیه ها بیشتر در شناساندن اوضاع روزگار سرایندگان آنهاست، زیرا علاوه بر آشکار ساختن وضع نامطلوب زندگی شاعر، از جامعه آرمانی او و تضاد ایده های وی با حاکمیت و وابستگی های عوام مردم نیز تصویر روشنی به دست می دهد.وقار شیرازی نیز از جمله شاعرانی است که بخش وسیعی از دیوان خود را به این موضوع اختصاص داده؛ به طوری که می توان از خلال این شکوائیه ها به اوضاع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی عصر او پی برد.موضوع این پژوهش «بررسی شکوه در دیوان وقار شیرازی» است. در پژوهش حاضر سعی شده است که شکوائیه های دیوان وقار شیرازی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و سپس با دسته بندی آنها از لحاظ محتوایی و تجزیه و تحلیل و استنباط آنها، نگرانی ها و دغدغه های شاعر را مورد تحلیل قرار دهیم و به این ترتیب، نه تنها به احوال و رفتار شخصی وی، بلکه با وضعیت جامعه عصر او بیشتر آشنا شویم.

از آن جایی که مرزبان نامه، یکی از امهات آثار تعلیمی کهن پارسی است، به سبب شیوه روایت گری و بعد تعلیمی از جایگاه ویژه، برخوردار است. این مقاله سعی دارد به تحلیل جایگاه راوی در روایت و داستان های مرزبان نامه بپردازد. در این مبحث، نشان داده شده که روایت گری در مرزبان نامه با یک راوی صورت نگرفته است. راوی کسی است که قصه از زبان او نقل می شود. این راوی می تواند به طور آشکار یا پنهان در قصه حضور داشته باشد. راوی هر روایت در سطحی ویژه قرار می گیرد، در نتیجه برای روایت شنو نیز می توان سطوحی را در نظر گرفت (در حقیقت روایت شنوها در هر روایت متفاوت اند). زیرا هر روایت همان طور که راوی دارد، ناگزیر در مقابل روایت شنو (مخاطب) نیز دارد. روایت شنو با خواننده داستان متفاوت است. همچنین راوی نسبت به چگونگی حضور در داستان، می تواند درون داستانی یا برون داستانی باشد و از طرف دیگر راوی بر اساس نسبتی که با داستان دارد، دخیل در داستان یا جدا از داستان است.

یکی از پیشینیان محققان ادبی، یعنی ارسطو در خصوص نحوه تاثیر بیان شاعر در مضامین ادبی و عاطفی گفته است: عظمت بیان شاعر در این است که اصل تقلید و محاکات را ماهرانه نشان دهد، گروهی دیگر بر این عقیده اند که: شیوه طرح مطالب را از محتوای موضوع، مهم تر جلوه داده اند، چنان که فرمالیست های روسی، بحث ادبیات کلام (Literatiness) را مطرح کرده اند.پس زبان ادبی، جز ظاهر الفاظ، شباهتی به زبان عادی ندارد، بنابراین شاعران در بیان ادبی خود به آرایه های ادبی از جمله تشبیه، استعاره، کنایه، مجاز و همانندهای آن متوسل شده اند تا بدین وسیله بتوانند مضامین را با تمسک به صور خیال و نکته آفرینی ها در سروده های خود با نازک اندیشی نمایان سازند و رباعی نیز یکی از ناب ترین قالب های شعر فارسی و یکی از اصیل ترین و کهن ترین انواع آن ...

هفت پیکر (هفت گنبد)، که چهارمین منظومه از پنج گنج حکیم نظامی است، حاوی داستانک های رمزی و به ظاهر مجزایی است که مهم ترین ویژگی و عنصر این داستان ها جنبه پندآموزی آن ها و تحول تدریجی خصوصیات قهرمان اصلی داستان (بهرام گور) است. در این منظومه بدیع، دو جریان موضوعی به یکدیگر پیوند خورده اند، یکی زندگی «بهرام» که بر اساس ترتیب زمان حوادث آن است و دیگر داستان هایی که در برابر قهرمان منظومه، ناپایداری و بی اعتباری این جهان را آشکار می سازند و خواننده را وا می دارند تا درباره معنای زندگی و نقش خود، در آن بیندیشد. در حقیقت این داستان ها بهانه ای است تا نظامی، به بیان حقایقی حکمت آمیز از شیوه درست زندگی بپردازد. داستان روز شنبه، یکی از این داستان های حکمت آمیز است که می تواند تمثیلی از سلوک عارفانه و ماجرای عبرت آمیز هبوط آدم از بهشت باشد.

زنان، همان خواهران و مادران و دختران و همسران ما هستند که از دیدگاه ما، مردان، پاک ترین و نجیب ترین و زیباترین و دوست داشتنی ترین انسان های روی زمین اند و هیچ گونه بد گمانی یا بد اندیشی درباره آنها را بر نمی تابیم، اما از زمان های باستان، دیدگاه های متفاوتی درباره برابری حقوق و آزادی زن و مرد مطرح است. متاسفانه، بنیاد این بحث ها و داوری ها بر نوعی کج اندیشی استوار است که همان تصور نادرست برتری مرد بر زن است و چون خشت اول کج نهاده شده است، حاصل تمام این مباحث هم نادرست بوده است و اگر این تصور باطل اصلاح نشود، سخن هم به جایگاه اصیل خود بر نمی گردد. خوشبختانه در آثار ادبی ما به این مهم توجه شده است، در شاه نامه فردوسی، بسیاری از چهره های حماسی زنان، بر مردان پیشی می گیرند و تدبیر و چاره اندیشی آنان، شگفت انگیز و کارساز است.گروهی بی هیچ دلیلی مرد را مظهر کمال انسانیت می دانند و زنان را از لحاظ جنسی و فکری کمتر می بینند، بی آنکه به این نکته مهم بیندیشند: چه کسی گفته است، مرد انسان کامل است؟! و زن نمی تواند با او برابر باشد!نظامی در دو مثنوی معروف خود، جایگاه های اجتماعی متفاوت زنان را به تصویر کشیده است. لیلی که اسیر سنت های خانوادگی و قبیله ای عرب است و شیرین که در جامعه نسبتا آزاد ایران و ارمن پرورش یافته است، هر یک اصالت و نجابت خود را به گونه ای دیگر به نمایش می گذارند.

سعدی شیرازی، شاعر شیرین کلام قرن هفتم، جامعه ای آرمانی را در بوستان طراحی کرده است که جامعه ای توحیدی است. و در آن از خداوندی متعال، بخشنده، دستگیر، کریم، خطابخش و پوزش پذیر سخن به میان می آورد که دو جهان در برابر علم او قطره ای بیش نیست. در این جهان مطلوب، پروردگار محبوب و معبود بندگان صادق است و آنان همواره در ایمان و عشق به او پایدار و با ثبات هستند. به نظر سعدی، یاد چنین خداوندی در همه احوال می بایستی بر زبان انسان جاری باشد و فرد نباید از ذکر حق غافل شود تا بر صراط مستقیم بماند و از جامعه آرمانی بیرون نرود. این فکر سعدی در بوستان، شباهت فراوانی به بیانات امام علی (ع) دارد، چون اندیشه سعدی در بوستان بر مبنای اندیشه ناب اسلامی است که از کلام الهی گرفته می شود و امام علی (ع) نیز آن را بخوبی و با تسلط کامل در نهج البلاغه، پرورش داده است.

جلال آل احمد از نویسندگان پرکار دهه چهل (ه‍.ش) در آثار خود، بارها مسائل اجتماعی، سیاسی و عقیدتی را به چالش کشیده است؛ انتقاد از مسائل جامعه نه تنها در مقالات و سایر نوشته های او، بلکه در داستان های کوتاهش نیز نمود دارد.از پنج مجموعه داستان کوتاه چاپ شده از وی، چهار مجموعه، دارای داستان هایی بهره مند از عناصر طنز هستند؛ آل احمد در این مجموعه ها فلاکت و عقب ماندگی عوام، رواج باورهای خرافی، بی اعتنایی افراد نسبت به اجتماع و شهروندان، سیاست بازی و روش های نامطلوب مبارزه برای رسیدن به شهرت، از بین رفتن اصالت های فرهنگی و تعصبات دینی را در قالب داستان مورد انتقاد قرار می دهد و برای مطرح کردن این موضوعات، مانند بسیاری از آثار انتقادی دیگر از قالب طنز استفاده می کند.آل احمد، افزون بر بهره گیری از طنز در درون مایه داستان هایش، از طنز کلامی (طنز در بیان راوی داستان یا شخصیت های اصلی آن) نیز استفاده می کند و برای این منظور، سازوکارهای طنزآفرینی را در خدمت داستان قرار می دهد.

هوم، گیاهی است که از آن عصاره ای گرفته می شود و بیش ترین کاربرد آن در آیین های دینی است. گیاه مذکور در هند سومه نامیده می شود و در ایران باستان نیز هئومه نام داشته است؛ به جهت شباهت در نام و کاربردهای این گیاهان، می توان به ریشه قدیمی تر آن، یعنی زمان هندو ایرانی پی برد. به جهت اهمیت و رازآمیز بودن گیاه و خواص مختلفی که داشته است از جمله سکرآوری و نیروبخشی، با گذشت زمان، ویژگی های خاصی به این گیاه نسبت داده شد و حتی به صورت خدایی تجسم یافت. این گیاه و عصاره گرفته شده از آن اهمیت خاصی در شکل دهی به اندیشه های انسان اولیه ساکن سرزمین های هندی-اروپایی داشته است. لازم به ذکر است که مشابه این گیاه و نوشیدنی حاصل از آن، با کمی تفاوت در جزئیات و کاربردها، نزد تمامی اقوام کهن ساکن زمین دیده می شود.

وطن پرستی در معنای وسیع کلمه، یکی از شاخص های اصلی شعر عصر مشروطیت محسوب می شود. این مهم با آنکه در ایران مسبوق به سابقه بود اما پس از یک فترت چند صد ساله، مجددا در این دوره احیا گردید. تجاوزات پی در پی همسایگان و دخالت های منافع طلبانه فرنگی ها که با تحقیر و تخفیف ملت ایران همراه بود از یک سو و ضعف و زبونی دولتمردان در مدیریت جامعه وصیانت از تمامیت ارضی کشور از سویی دیگر، غرور هر ایرانی وطن خواهی را جریحه دار می کرد. لذا شعرا نظر به رسالت اجتماعیشان، به عزم برانگیختن شور و شعور مردم از حس مقدس وطن خواهی، تیغ دو لبه برای کوتاه کردن دست درباریان و بریدن پای بیگانگان ساختند. البته وطن پرستی آنان عموما عاطفی و عاری از نضج و عمق فکری و فلسفی بود. به همین منظور، رویکردشان به وطن، ترکیبی از تمامی باورهای مختلف وطن خواهی اعم از: ناسیونالیسم، انترناسیونالیسم، شوونیزم و حتی در معنای مسقط الراس و زادگاه بوده است. در این نوشتار به جهت در آمیختگی نگاه وطن پرستانه شعرا، و با توجه به پیشینه ذهنی و زبانی آنان سعی بر این است که انگیزه ها و سطوح وطن دوستی در شعر شاعران برجسته و تاثیر گذار این برهه بررسی شود.