تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی
سال:1390 | دوره:- | شماره:9 |تعداد مقالات:10

شعر تعلیمی، یکی از گسترده ترین و دراز آهنگ ترین انواع شعری ادب فارسی است. اشعار و آثار تعلیمی گاهی به صورت مستقل و جداگانه است همانند منظومه ها و داستان ها و قطعاتی که منحصرا به تعلیم و پند و حکمت و اخلاق می پردازد و گاهی هم در میان دیگر آثار ادبی پراکنده است. بدان گونه که گاهی مفاهیم و مضامین اخلاقی، حکمی، مذهبی و پندیات در منظومه های غنایی و حتی حماسی و یا قصاید مدحی به کار رفته که نه تنها جنبه شاعرانه این قبیل آثار را کم نمی کند بلکه با شور و احساس خاصی باعث جذابیت این قبیل آثار می گردد. یکی از منظومه های غنایی ناشناخته ادب فارسی (که آن را می توان طولانی ترین ده نامه ادب فارسی به حساب آورد و تا کنون مورد غفلت واقع گردیده) منظومه محب و محبوب است که یکی از آثار نفیس متعلق به قرن هشتم هجری است که در قالب مثنوی در شرح عشق و عاشقی به شیوه ده نامه های ادب فارسی سروده شده و تاکنون به زیور چاپ آراسته نگردیده است. در این مثنوی غنایی، مضامین و معانی تعلیمی و حکمی فراوانی موجود است که شاعر به اقتضای زمینه انفعالی و ذوقی در جای جای این داستان عاشقانه به کار برده است. این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار به مایه ها و زمینه های تعلیمی و اخلاقی در این منظومه غنایی بپردازد.

بشر همواره از بی عدالتی، خشونت و ظلم موجود در جامعه به هم ریخته دنیای امروز رنج برده است، و برای تسکین خود سعی کرده تا دنیای ایده آلی را در ذهنش خلق کند. این دنیای تخیلی که «آرمان شهر» یا «مدینه فاضله» نامیده شده است، پناهگاه خیالی خوبی را برای بشر فراهم آورده تا او را از مشکلات زندگی بگریزاند که در دنیایی آزاد و فارغ از هرگونه هراس، با امنیت بیاساید. «آرمان شهر» تجلی آرزوی نویسنده برای تکامل و بقا است. این مساله دغدغه فکری همه انسان های بیدار در طول تمام عصرها بوده و هست و بازتاب آن در پهنای ادبیات فارسی به وضوح دیده می شود.پژوهش حاضر، تلاشی پیرامون این موضوع در آثار فریدون مشیری، شاعر نامدار معاصر است. در این تحقیق سعی بر آن است که تصویری روشن و شفاف از آرمان خواهی شاعر برای یک جامعه مطلوب و ایده آل ارائه گردد. با انجام این پژوهش نگارندگان به این نتیجه رسیدند که آنچه فریدون مشیری به عنوان آرمان شهر به دنبال آن است شامل مدینه ای با ویژگی هایی از قبیل توجه به ابعاد انسانی، عدالت اجتماعی، مهرورزی و عشق میان همه انسان ها است. روش پژوهشی که در این مقاله به کار رفته روش کتاب خانه ای با استفاده از فیش برداری است.

احمد گلچین معانی (1295-1379)، شاعر و پژوهشگر معاصر از جمله شاعرانی است که به آرایه تکرار توجه خاصی دارد و غالبا نیز موجب افزایش و زیبایی موسیقی کلامش می شود.تکرار، کاربرد بیش از یک بار کلمه یا کلماتی در جمله یا بیت و نیز یکی از مختصات سبک ادبی است و بیشتر در بدیع لفظی به قصد تاکید، تعظیم، تنبیه به کار می رود. هرچند تکرار، در سخن عادی خوشایند نیست، اما در سبک ادبی از جمله در شعر گلچین برای مقاصد بلاغی، آرایش های کلامی و یا برحسب ضرورت های شعری استفاده می شود. در این جستار، با تجزیه و تحلیل دیوان گلچین به کاربرد انواع، شیوه ها و ویژگی های تکرار در اشعار وی پرداخته می شود.انواع تکرار به صورت های مختلفی، همچون: تکرار واج، هجا، واژه، عبارت و جمله و مضامین به شیوه های هنرمندانه در شعر گلچین به کار می رود. گلچین برای ایجاد موسیقی کلام از انواع تکرار، بیش از عوامل دیگر بهره می برد.

از زمان های پیشین، ایرانیان در میان مردمان مختلف دنیا به طرفه گویی معروف بوده اند. بنابراین شگفت نیست، که امثال سایر نزد ایرانیان مانند بسیاری از ملل جهان سابقه ای طولانی داشته باشد، اما به جهت آنکه اغلب دانشمندان ایرانی پس از اسلام برای نوشتن آثار خود زبان عربی را انتخاب می کردند، به تدوین و تنظیم کتاب های امثال و حکم به زبان فارسی توجه چندانی نشده است. اما از معاصران، مرحوم علی اکبر دهخدا یکی از کم نظیرین کتب امثال و حکم را به زبان فارسی تدوین کرده است که به امثال و موضوعات گوناگون اشاره دارند و نیازمند است به صورت موضوعی تقسیم بندی شوند.امثال و حکم دهخدا در چهار جلد که از طرف موسسه انتشارات امیرکبیر چاپ شده، شامل موضوعات گوناگونی است، که با توجه به حجیم بودن آن هر خواننده و مراجعه کننده ای برای استفاده باید ساعت های زیادی به ورق زدن های مکرر و خسته کننده بپردازد، اما با تهیه فرهنگ موضوعی امثال می توان کمک کرد تا محققان و خوانندگان از طریق موضوع یا مفهومی که در ذهن دارند، با استفاده از آن با کم ترین فرصت به موضوع مورد نظرشان دست یابند.

با توجه به سابقه کهن بیان داستان های تمثیلی از زبان حیوانات در ملل مختلف (فابل های ازوپ در قرن ششم قبل از میلاد، پنجاتنترای هندی، مزرعه حیوانات، کلیله و دمنه، مرزبان نامه و ...) که نسبت دادن ویژگی های انسانی به حیوانات، امری معمول بوده است. در ادب فارسی نیز از زبان حیوانات و طنزهای ظریف و تاثیرگذار خلق کردن، غنا و تحرک و پویایی بیشتری به مباحث ادبی بخشیده است. آن ها مثل آدمیان عمل می کنند، سخن می گویند، مکر می ورزند، می جنگند، گول می خورند و ... ویژگی هایی که گاه نزدیک به یکدیگر و گاه تقریبا متفاوت تکرار می شوند و در نهایت وجهه نمادین می یابند. مثلا در مثنوی، طاووس نمونه ای از مردم منافق و دو رنگ است، در منطق الطیر نمونه اهل ظاهر است، در سیرالعباد الی المعاد گرگ و سگ و موش و خوک، نماد حرص هستند. افعی نماد حسد و نهنگ نماد هوی و شهوت است و حکایت «گربه و موش» خود حکایت اندر خم دیگری است. گربه منافق است و مکار و با دست و روی شستن ادعای زهد دارد و دزدی می کند به همین سبب در روز قیامت اجر و مزدی نخواهد داشت و موش زیر بر است و ناپاک و ... در این مقال به بررسی جایگاه فرهنگی و نقش نمادین گربه و الزاما موش در اوراقی از متون ادبی، از جمله موش و گربه عبید زاکانی و گربه و موش شیخ بهایی، توام با دیدگاه های نقد جامعه شناسی پرداخته خواهد شد.

«مدرنیسم» اصطلاحی است که در حوزه های گوناگون: فلسفه، جامعه شناسی، علوم سیاسی و ... کاربرد گسترده ای دارد، اما مدرنیسم در عرصه ادبیات به نظامی زیباشناسانه پس از جنگ جهانی اول گفته می شود که شامل گسست کامل از سنت های هنری و فرهنگی است. در ایران هر چند شعر نو با نیما آغاز می شود، اما مدرنیسم از دهه چهل و با آغاز تحولات اجتماعی و «مدرنیزاسیون» کردن جامعه تاثیرات خود را در ادبیات نشان می دهد و شعر مدرن با ویژگی هایی هم چون: نسبی نگری، فرد گرایی، تعهدگریزی، گرایش به نثر، تصویرگرایی و... از این دوره شروع می شود. منوچهر آتشی هرچند از پیروان نیماست، ولی از همان آغاز خود را به عنوان شاعری نوگرا می شناساند. هر چند نمی توان ادعا کرد، آتشی شاعری کاملا مدرن است و تمام ویژگی های شعر مدرن در اشعار او دیده می شود، اما وجود بسیاری از این ویژگی ها را در اشعار وی می توان نشان داد.

در شاه نامه هر کدام از پهلوانان و جنگ آوران، پرچمی با نقش و نگار مخصوص به خود داشته اند که در حکم شناسنامه و نماد هر یک از آنان محسوب می گردیده و بسیار مقدس شمرده می شده است و چون نقش پرچم، با لیاقت و شخصیت هر پهلوان متناسب بوده لذا درفش کاویانی از همه مهم تر و مقدس تر بوده است. این پرچم نماد طغیان و نهضت حق طلبانه علیه ظلم و ستم است که ابتدا به دست کاوه آهنگر برافراشته گردید و طومار ستمگری ضحاک را درهم پیچید. در این مقاله به طور گذرا به نقش و رنگ پرچم پهلوانان اشاره ای می شود و به طور مبسوط به پیدایش و اهمیت و قداست درفش کاویانی پرداخته می گردد تا مبرهن شود که این پرچم علاوه بر قداستی که در بین ایرانیان داشته، موجبات رعب و وحشت دشمنان را فراهم می آورده است.

زهد و کناره گیری از دنیا، از جمله مضامین موجود در متون ادب فارسی است. فرهنگی که پیشگامان و پیروان خود را به صفت آزادگی متصف ساخته است و مصداق بارز آن، دوری از مصاحبت و همنشینی با صاحبان قدرت است. از آن جا که زهد، بیشتر جنبه دینی و روحانی دارد، در این گفتار، به طبقات دیگری از جمله حکما، خردمندان و قناعت پیشگان نیز اشاره کرده ایم تا روشن شود که اجتناب کنندگان از قدرت، تنها زهاد نیستند و تنها انگیزه پرهیز هم، توجه صرف به امور اخروی نیست. آنچه در این مقاله به آن پرداخته شده، اندیشه های زاهدانه و تاثیر آن در کناره گیری از دنیا و قدرت های مادی است. همچنین با نگاهی تازه، زهد را زیر ذره بین نقد قرار داده ایم تا نشان دهیم تمامی کسانی که در زمره این گروه به شمار می آیند، الزاما قدسی مآب نیستند، هرچند که شاهد مدعای ما در این مجال، تنها متون نظم و نثر فارسی است که البته می تواند بازتابی از حقایق روزگار باشد.

«شاه نامه» شاه کار ادبی، تاریخی و ملی است؛ از این رو تاثیرات آن بر فرهنگ و ادب ما غیر قابل انکار است. بی شک «شاه نامه» یکی از مهم ترین آثاری است که در طول هزار سال تاریخ پر فراز و نشیب ایران در جهت حفظ میراث پرافتخار نیاکانمان و شناخت و اعتلای هویت های ملی، فرهنگی و زبانی ما بیش ترین تاثیر را به جا گذاشته است. راز ماندگاری و تاثیر گذاری آن یکی این است که فردوسی داستان ها و روایت های کهن ملی را پایه کار خود قرار داده است و دیگر اینکه این داستان ها را در زیباترین صورت هنری و ادبی ارائه کرده است. از این رو شاه نامه پژوهی در متن مطالعات ملی قرار دارد. در این مقاله کوشش شده است تا نخست با معلوم کردن منبع و یا منابع و مآخذ فردوسی در سرودن «شاه نامه»، پیوند جنبه های هنری و ادبی «شاه نامه» را با سرچشمه هایش دریابیم؛ سپس میزان امانت داری و وفاداری فردوسی به منبع یا منابع مورد استفاده اش و در عین حال خلاقیت هنری و ادبی او را مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم.

بخش عظیمی از هفت پیکر، به انعکاس دانش های کهن، به ویژه دانش نجوم و فرهنگ صابئین، اختصاص دارد و فهم این منظومه بدون آشنایی با اصطلاحات نجوم احکامی و فرهنگ صابئین دشوار است، ستارگان و صفات منسوب به آن ها در هفت پیکر کار برد ویژه ای دارد، به نظر می رسد نظامی با اندیشه های صابئه در تضاد است، و درپی اثبات خرافه ای بودن کنش های عقیدتی آنان و بی پایه نشان دادن باورهای دینی آن ها ابتنای، داستان های هفتگانه را، برانگیزه، براندازی باورهای صابئین، قرار داده است.او در طراحی عاقبت کار بهرام، مترصد بوده، غیرعلمی و خرافه بودن نظرات این گروه را، به اثبات برساند.صابئین در قرون وسطی، نماینده شرک، بت پرستی و پرستش ستارگان،؛ بوده اند. آنان، در باور ظهور و تجلی روح الهی، از طریق سیارات، به آموزه های نو افلاطونی، نظر داشتند؛ در باور آنان، جهان دارای روح تلقی می شد، سرچشمه و جریان حیات و عقل را نیز، از علتی نخستین می دانستند، که واحد و ناشناختنی است.