پژوهشنامه نهج البلاغه
سال:1394 | دوره:3 | شماره:11 |تعداد مقالات:7

آزادی یکی از نیاز ها و حقوق اولیه انسان می باشد و برای آن تعاریف و تعابیر مختلفی ارائه شده است. آزادی را می توان به آزادی طبیعی (فطری)، اجتماعی و معنوی تقسیم کرد و انواع آن را در جوامع مدنی بر این مبنا تبیین نمود. در این مقاله انواع آزادی از دیدگاه و سیره ی امام علی (ع) در نهج البلاغه به عنوان حقوق مسلم مردم در یک حکومت اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد و می تواند معیار مناسب برای کشورهای اسلامی باشد. نتایج تحقیق بیانگر آن است که امام علی (ع) انواع آزادی مشروع را در گفتار و عمل برای همه مردم تحت قلمرو حکومت خود به رسمیت می شناخت و از آن حمایت می کرد. آن حضرت معتقد بود که انسان باید در مقام فکر و اراده و عمل، آزادی و استقلال داشته باشد و آزادی فردی را تا زمانی که به مصلحت اجتماع آسیب نرساند، مورد تاکید قرار می داد. آن حضرت سعی داشت با مخالفان خود از طریق روشنگری و منطق و با رفتار احترام آمیز مواجه شود و چنین روشی را سنت پیامبر اسلام (ص) در مواجه با مخالفان قلمداد می کرد.

امام علی (ع) در خطبه ی یکصد و یازدهم نهج البلاغه، بسیاری از صنایع ادبی و تمهیدات زبانی را هنرمندانه به خدمت گرفته است. یکی از شیوه های سبک ساز ایشان، استفاده ی گسترده از ساخت های همپایه است. امام (ع) روش های مختلفی، از جمله تقویت موسیقی و آهنگ کلام و تاکید بر سخنان، با هدف انتقال پیام های خود، از این ساخت ها استفاده نموده است. ساخت ها ی همپایه در این خطبه، دو سازه ای، سه سازه ای و زنجیره ای است. این ساخت های همپایه شامل: جمله های اسمیه، جمله های فعلیه و اجزای جمله است که از لحاظ معنایی دارای روابط مختلفی مانند تضاد، ترادف، بیان علت، تناوب و توالی است. در این پژوهش تلاش شده است به روش تحلیلی-توصیفی، انواع ساخت های همپایه در ابعاد گوناگون نحوی و ارتباط آن با حوزه های بلاغی، موسیقایی و محتوایی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

بر اساس نظریه ی بینامتنیت هر متن ادبی، آگاه یا ناخودآگاه، زایش و باز خوانشی از آثار ادبی پیش از خود یا معاصر با خود است. نهج البلاغه از هنگام ظهور تاکنون [بعد از قرآن کریم] همواره به عنوان یکی از منابع مهم و کلیدی ادبای عرب و ایران به شمار می رود. در این میان الگوپذیری شاعران کلاسیک سرای ایرانی از سخنان و مفاهیم ارزشمند امیر مومنان (ع)، برجسته تر است، به گونه ای که انواع بینامتنیت نهج البلاغه در بسیاری از سروده های کلاسیک فارسی، به وضوح قابل رویت می باشد. هدف پژوهش حاضر شناخت، معرفی و بیان میزان بینامتنیت کلام امام (ع) در الفاظ و مضامین اشعار کلاسیک فارسی است، این تحقق به روش توصیفی - تحلیلی و با استقراء الفاظ و مضامین گهربار نهج البلاغه در اشعار برجسته ترین شاعران ادب فارسی صورت پذیرفته است. با تحلیل و بررسی روند بینامتنیت در اشعار موردنظر (متن حاضر) و نهج البلاغه (متن غایب) درمی یابیم که گونه های بینامتنیت به صورت واژگانی و مضمونی و گزارشی و روابط بینامتنی میان متن حاضر و غایب به صورت نفی جزیی، نفی متوازی ، نفی کلی، تجلی یافته است. شایان ذکر است که بینامتنیت مضمونی از میان انواع بینامتنی و نفی متوازی از میان روابط بینامتنی، در شیوه ی نگارش اشعار بررسی شده، از انواع دیگر، از بسامد بیشتری برخوردار است.

نهج البلاغه دربردارنده ی حکایت های زیادی است و این حکایت ها بیشتر تاریخی می باشند. قدر مسلم هدف امام (ع) در نهج البلاغه حکایت گویی نیست و حکایت ابزاری است برای بیان مسائلی از قبیل امور عقیدتی، سیاسی و نظامی. بنابراین ایشان در روایت به تطویل سخن نمی گویند و به-دنبال شرح و تفصیل حوادث رخ داده نیستند. با تکیه بر مولفه های نقد جدید در ادبیات داستانی، همگونی ها و مانندگی های بسیاری بین حکایت های نهج البلاغه با گونه ی ادبی مدرن یعنی داستانک می یابیم که از آن به عنوان کمینه-گرایی یا مینی مالیسم یاد می شود. جستار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر عناصر داستانک به بررسی حکایت حمله ی لشکریان معاویه به شهر انبار که در خطبه جهاد آمده می پردازد. برآیند پژوهش نشان می دهد که این حکایت از بیش تر مولفه های داستانک برخوردار است و همگونی های بسیاری با شاخصه های این نوع ادبی جدید دارد و از جهت تکنیک های داستان نویسی ممتاز است و در زمره ی داستانک های مینی مالیستی جای می گیرد.

توجه به موضوع تصمیم-گیری اخلاقی با توجه به اهمیت دو موضوع تصمیم-گیری و اخلاق در زمینه دانش مدیریت، هر روز رشد بیشتری پیدا می کند و امروزه اندیشمندان علم مدیریت به این باور رسیده اند که مدیران در هنگام اخذ تصمیمات، باید مولفه های اخلاقی را نیز مدنظر قرار دهند، اما مساله-ای که وجود دارد آن است که چه تصمیمی، اخلاقی محسوب می شود. در این پژوهش تلاش شده است الگویی از تصمیم گیری اخلاقی مدیران، مبتنی بر آموزه های کتاب شریف نهج-البلاغه ارائه شود. بدین منظور از استراتژی پژوهشی داده بنیاد استفاده گردیده است و حاصل امر، استخراج 641 گزاره ، 50 مفهوم و 14 مقوله بوده است. در این راستا ابتدا تک تک گزاره های نهج البلاغه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و سپس مفاهیم کلیدی استخراج گردیده است. در گام بعد، مقوله های تحقیق، متشکل از مفاهیم مستخرج قبلی، مورد شناسایی قرار گرفته و در سه نوع محوری، اصلی و زمینه ساز دسته بندی گردیده-اند. برخی از مهم ترین مولفه-های شناسایی شده عبارتاند از: التزام به حق، عدالت، حسن تدبیر، فهم و ادراک صحیح، محوریت منافع و مصالح عامه، صداقت و امانت داری. مقوله های شناسایی شده، معیارهای الگوی تصمیم گیری اخلاقی مبتنی بر نهج البلاغه به شمار آمده و الگوی نهایی تحقیق را تشکیل داده است.

یکی از شبهاتی که توسط برخی تشکیک کنندگان درباره ی نهج البلاغه مطرح گردیده است، شبهه ی وجود دقت وصف و غرابت در تصویر در خطبه های 155، 165 و 185 مربوط به توصیف خفاش، طاووس، مورچه و ملخ می باشد، به نحوی که در این خصوص بیان داشته اند در آثار اولیه ی عربی و اسلامی هیچ گونه اثری از وجود دقت وصف و غرابت در تصویر وجود نداشته و این-گونه توصیفات از طریق ترجمه ی کتاب های یونانی، فارسی ونظیر آن به زبان عربی رایج گردیده است و بر این مبنا مدعی جعل این خطبه ها توسط سید رضی (ره) شده اند. مقاله ی پیش رو درصدد است ضمن تحلیل محتوایی خطبه های مذکور، با ذکر توصیفات دقیق در آیات قرآن کریم و احادیث رسول خدا (ص) و بیان شواهدی از وجود دقت وصف در ادبیات جاهلی و مقارنت کلامی بین آنها و خطبه های مذکور ،بی اساس بودن شبهه مذکور را اثبات نماید.

عقلا در مفاهمه خود، شرایط و فضای زمانی و مکانی را در نظر می گیرند، لذا درک کامل این مفاهمات، فارغ از این مساله، امری مشکل و در برخی موارد غیرممکن است. دریافت مفاهیم نهج البلاغه نیز بدون توجه به فضا و موقعیت های صدور کلام امیرالمومنین (ع)، دریافتی ناقص خواهد بود. دانستن فضای صدور کلام امام علی (ع) سبب درک مفهوم و مصداق کلمات به کاررفته در سخنان آن حضرت، برطرف شدن ابهام و یافتن پاسخ برخی شبهات وارده به متن نهج البلاغه و نیز کشف مطابقت سخنان حضرت با مقتضای حال مخاطبان آن می شود. از سوی دیگر می توان شخصیت امیرالمومنین (ع) و معاصران ایشان را از این رهگذر شناخت و شیوه ی تربیتی و حکومتی آن حضرت را با فهم فضای صدور عبارات این کتاب شریف ممکن ساخت. بخش عمده ای از فضای صدور نهج البلاغه را می توان با تحلیل متن نهج البلاغه، مراجعه به مسانید و مصادر این کتاب و بهره گیری از برخی منابع حدیثی و تاریخی به دست آورد.