پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1395 | دوره:6 | شماره:10 |تعداد مقالات:12

ادواتسنگی بهعنوان یکی از مهمترین یافتههای باستانشناسی مرتبط با دورهی نوسنگی بهشمار میروند. هرچند چنین یافتههایی، اساس تعریف و نامگذاری این دوره در ادبیات باستانشناسی دنیا بوده، اما معمولاً بهندرت و اغلب بهصورت سطحی، بهویژه در ایران، مورد توجه قرار گرفتهاند. این در حالی است که ادواتسنگی اغلب همگام با شروع کشاورزی و جهت آمادهسازی غذا توسط انسان تولید و استفاده شدهاند و همواره جزو جداییناپذیر شواهد باستانشناسی بهویژه در دوران پیشاز تاریخ بهشمار میآیند. علاوهبر مقوله معیشت و تولید غذا، با بررسی چنینیافتههایی اطلاعات مناسبی در ارتباط با کاربری فضایی، ساختار اجتماعی و نقش زنان در جوامع گذشته میتواند بهدست آید؛ اما مطالعه و ارزیابی این موضوعات نیازمند وجود نسبت بالای ادواتسنگی در کاوشهای گسترده در ارتباط با فضاهای معماری است. نظر به چنین مسائلی، این مقاله در پی معرفی و بررسی ادواتسنگی محوطهی چیاسبز شرقی در جهت بررسی مقوله تولید و آمادهسازی غذا توسط ساکنان آن است. طی فصل اول کاوش نجاتبخشی در این محوطه، گونههای مختلف سنگساب و هاون، دستههاون، دستاس و کوبنده بهدست آمد. بهنظر میرسد روند تولید و استفاده از گونههای مختلف ادواتسنگی در طول زمان توسط ساکنان چیاسبز شرقی همگام با روند کشت و اهلیسازی تمامعیار برخی از گونههای گیاهی بوده است. در این راستا، نسبت کوبندهها در لایههای تحتانی بیشتر بوده و با گذشت زمان بر میزان استفاده از سنگساب افزوده شده است. سنگساب در دیگر محوطههای نوسنگی منطقه نیز بهنحوی معنادار و در ارتباط با رشد و توسعه کشاورزی افزایش یافته است. از اینرو، بررسی ادواتسنگی چیاسبز شرقی هر چند بیانگر تولید و آمادهسازی غذا از ابتدای سکونت در آن بوده، اما نشان میدهد این مهم در طی زمان گسترش یافته و ساکنان محوطه اتکایی روزافزون به تولید و مصرف غذاهای گیاهی داشتهاند.

روشن شدن وضعیت باستانشناسی و توالی استقراری مناطق مختلف فرهنگی-جغرافیایی و معرفی آن به جامعهی باستانشناسی ضرورتی انکارناپذیر است. درهی خرمآباد به سبب شرایط مناسب و موقعیت ویژه آن دارای توالی استقرار از دورههای مختلف پیش از تاریخ تا اسلامی است. تا پیش از این شواهد مربوط به دورهی نوسنگی محدود به معرفی اشکفت سرخهلیزه بوده است. چرایی یافت نشدن استقرارهای فضای باز دورهی نوسنگی در درهی خرمآباد تا پیش از این و بررسی جایگاه نوسنگی این منطقه در غرب ایران بهدنبال نتایج حاصل از این پژوهش، و همچنین بررسی کلی و چگونگی وضعیت و توالی استقراری منطقه در دورهی مسوسنگ و ارتباط این استقرارها با همدیگر از پرسشها و اهداف اصلی این پژوهش است. مبحث حاضر که به بررسی این دو دورهی مهم از دورههای پیش از تاریخ درهی خرمآباد پرداخته، تلاش نموده است تا با تکیه بر نظرات و پژوهشهای باستانشناسان غربی در پیش از انقلاب و دو نمونه تاریخ رادیو کربن از دورهی مسوسنگ قدیم، نتایج حاصل از بررسیهای صورت گرفته در سالیان اخیر توسط باستانشناسان بومی و بازدید گزینشی از محوطههای این دو دوره در درهی خرمآباد و جمعآوری مصنوعات سنگی و دادههای سفالی از سطح آنها، به بررسی دورهی نوسنگی و مسوسنگ در درهی خرمآباد بپردازد. براساس گونهشناسی مصنوعات سنگی و ابزارهای شاخص دورهی نوسنگی همچون انواع ریزتیغهها، سنگمادرهای فشنگی با برداشت فشاری و وجود ابزارهای ساخته شده از سنگ ابسیدین که از سطح تپه رواهُل یافت شده، دورهی نوسنگی در این منطقه با عنوان فاز «رواهُل» معرفیمیگردد. دورهی مسوسنگ نیز بر پایه دورهبندی «الیزابت هنریکسون» از زاگرسمرکزی و با نگاه به فازبندی «فرانک هول» و «احمد پرویز» از درهی خرمآباد و با نگاهی نو براساس تجزیه و تحلیل دادههای سفالی و مقایسه گونهشناسی آنها با گونههای سفالی معرفی شده از محوطههای کلیدی منطقهی زاگرسمرکزی و مناطق فرهنگی همجوار به سه دورهی قدیم (فاز باغنو)، میانه (فاز دارایی) و جدید (فازهای قمری، کنجی و ماسور) تقسیمبندی شده است.

شرق مازندران که شامل چهار شهرستان: ساری، نکا، بهشهر و گلوگاه است؛ در جنوب و جنوبشرق دریاچه مازندران واقع گردیده که به سبب شرایط جغرافیایی و ظرفیّتهای زیست محیطی مناسب و مطلوب زمینهساز ایجاد استقرارهای انسانی در ادوار مختلف بوده است. نیک میدانیم شکلگیری نخستین استقرارهای بشر در طول تاریخ تا به امروز به شدّت تحت تأثیر محیط زیست پیرامون بوده است. به نوعی، این شرایط زیست محیطی است که سبب شناسایی و گزینش منطقه مشخصی برای استقرار در میان مردمان بوده و میباشد. شرق مازندران نیز از این موضوع مستثنی نیست؛ با وجود آنکه در طی چند سال اخیر مطالعات پیش از تاریخ این ناحیه پیشرفت چشمگیری داشته، امّا فقدان تحقیقات علمی و روشمندِ دوره مس و سنگ بسیار محسوس است. تحقیق حاضر از نخستین تلاشهای جدّی باستانشناسی برای بازشناسی این موضوع بهشمار میرود. 27 استقرار مس و سنگ شرق مازندران که تاریخ نسبیِ آنها به آغاز هزاره پنجم تا پایان هزاره چهارم ق. م. بر میگردد، در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفتهاند. در این خصوص پس از تاریخگذاری نسبی استقرارهای مس و سنگ که به روش گونهشناختی نمونههای سفالی صورت گرفت، موقعیّت جغرافیایی قرارگیری استقرارهای مذکور وارد نرم افزار Arc GIS شده و با فاکتورهای مختلف جغرافیای طبیعی و انسانی تجزیّه و تحلیل شده است. نتایج نشان از آن دارد که شکلگیری استقرارهای مس و سنگ این ناحیه به شدّت تحت تأثیر شرایط محیط زیستی ناحیه بوده است.

فعالیتهای جدید باستانشناسی در جیرفت، در جنوب استان کرمان، علاوهبر کشف شواهد آغاز شهرنشینی، منجر به شناسایی مدارک فلزکاری، اشیای فلزی، شواهد معدنکاری کهن و سربارههای استحالهی کانسنگها گردیده است. در مجموعهی اشیای بازیافتی از حفاران غیرمجاز از منطقهی معروف به «میل فرهاد»، در جنوب خاوری دشت جیرفت، یک سنجاق و دو میله مفرغی انتخاب و در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفتهاند. بر پایهی مقایسه آنها، با نمونههای مکشوف از کاوشهای علمی باستانشناسی، قدمت آنها به عصر مفرغ (اواخر هزارهی چهارم و سوم ق. م. ) برمیگردد. هدف نگارندگان شناخت آلیاژگری فلزات و مسائل فنی فلزکاری عصر مفرغ است که با پرسشهایی در زمینه ترکیبات عنصری و روشهای ساخت، زنجیره تولیدی و عملکردی اشیا و سازوکارهای اقتصادی-اجتماعی جوامع عصر مفرغ منطقه مورد مطالعه دنبال شده است. تولید اشیا با روشهای ذوب و قالبگیری و چکشکاری، دارا بودن زنجیره تولیدی و عملکردی در سطح منطقهای و فرامنطقهای و همچنین، وجود ساختار اقتصادی-اجتماعی و اداری پیشرفته در جوامع عصر مفرغ منطقه، پیشفرضهای مقاله حاضر هستند. نگارندگان، با استفاده از روش متالوگرافی، روشهای ساخت این اشیا را چکشکاری سرد و چکشکاری گرم، تشخیص دادهاند. عناصر موجود در آخالها، گویچهها و ناخالصیهای این اشیا، با استفاده از روشهای SEM-EDS و ICP-OES بررسی کمّی و کیفی شدند. ترکیب اصلیِ این سه آلیاژ از نظر فنی، مشابه فلزکاری عصر مفرغ منطقه جنوب خاوری ایران است؛ سنجاق و یکی از میلهها، از نوع آلیاژ مسِ آرسنیکی و میله دیگر، از مس تقریباً خالص میباشد. دیگر عناصر شناساییشده در آنها، نظیر: آنتیموان، روی، قلع، سرب، استرانسیم، آهن و نقره، با نتایج آزمایشهای شیمیایی کانسنگهای منطقه، همپوشانیِ بهنسبت دقیقی دارند. گونهشناسی این اشیا و تشابه فنی و ساختاری آنها، روابط بین محوطههای باستانی منطقهی جنوب خاوری ایران را با یکدیگر و همچنین، با سایر مراکز باستانی در فلات ایران و مناطق همجوار، قابل تحلیل میسازد.

متون دورهی آشور نو طی نیمه نخست هزاره اول و فاصلهی سالهای 866 تا 639 ق. م.، در منطقه غرب ایران به پادشاهی الیپی اشاره داشتهاند؛ اما ابعاد وجودی این پادشاهی تاکنون ناشناخته باقیمانده است. بهویژه در رابطه با مباحث جغرافیای تاریخی الیپی بهغیر از موقعیت نسبی آن در ارتباط با دیگر ایالتهای غرب ایران، دیگر جنبههای جغرافیای تاریخی این پادشاهی (قلمرو، ایالتها، مراکز حاکمیتی و. . . ) مبهم مانده است. در پژوهش حاضر با رهیافت تاریخی و با استفادهی جامع از اطلاعات منابع تاریخی و دادههای باستانشناسی و در پرتو سیمای جغرافیایی منطقه و نیز مطابقت دادههای مختلف، تلاش شده بازسازی قابل اعتمادی از جغرافیای تاریخی پادشاهی الیپی ارائه گردد؛ هرچند محدودیت منابع اجازهی پرداختن به جزییات را فراهم نمیسازد. براساس این مطالعه، اقوام ساکن لرستان شرقی در سالهای آغازین هزاره اول ق. م. توانستهاند پادشاهی الیپی را تأسیس کنند و نقش مهمی در رخدادهای سیاسی هزاره اول منطقه، بهویژه در میدان رقابت دو قدرت آشور و ایلام، بر عهده بگیرند. با توجه به تحلیلهای صورت گرفته، قلمرو پادشاهی الیپی در بیشتر طول حیات خود شامل محدودهی اصلی پیشکوه لرستان بوده که به چند ایالت با مراکز حاکمیتی تحت عناوین «شهرهای شاهی» و «شهرهای استحکاماتدار» تقسیم میشده است. بر این اساس پادشاهی الیپی از شمالشرقی و شرق با ماد، از شمال با بیتهمبان و از جنوب با ایلام مرز مشترک داشته است. با توجه به اقلیم خاص منطقه، شیوهی معیشت اصلی ساکنان منطقه مبتنیبر دامداری و کوچنشینی و در رتبه بعدی کشاورزی بوده و حاکمان محلی در مرکزی چون باباجانتپه استقرار داشتند. در کنار دامداری و کشاورزی، فلزکاری در این منطقه رونق فراوان داشته و بهنظر میرسد بیشتر مفرغهای مشهور لرستان به این پادشاهی تعلق داشته باشد. با توجه به مدارک زبانشناسی اکثر ساکنان این قلمرو کاسیزبان بوده و سابقه حضور طولانی در منطقه را داشتهاند.

عوامل محیطی همچون دوری و نزدیکی به منابع آب، پوشش گیاهی، اقلیم، شیب و مواردی از این قبیل در تمامی جهات زندگی مردمان دوران باستان، نقشی تعیینکننده داشته است. اختلاف در درجه اهمیت هر یک از این عوامل، میتواند از طرفی بهدلیل شدت تأثیرات عامل و از طرف دیگر بهدلیل نوع خاص معیشت و یا فرهنگ ناحیه باشد؛ اما آگاهی از این موضوع تنها با مطالعه یک محوطه امکانپذیر نیست، بلکه اینگونه پژوهشها مستلزم بررسی تمامی محوطههای یک منطقه جغرافیایی مشخص است. امروزه در مطالعات باستانشناختی، از اطلاعات بررسیهای باستانشناختی استفاده میشود که این روش در مقایسه با حفاری، علاوهبر عدم تخریب سایتهای باستانی، موجب صرفهجویی در هزینه و زمان نیز میشود. علاوهبر این، امکان مطالعه مجموعهای از آثار بهصورت واحد نیز از دلایل گسترش اینگونه مطالعات است. در این پژوهش، اطلاعات حاصل از بررسیهای باستانشناختی دشت میانکوهی سنقر وکلیایی و روابط بین استقرارگاههای ساسانی و محیط طبیعی هر یک از آنها، با استفاده از برنامههای مورد استفاده در علوم جغرافیا و آمار، مورد تجزیه و تحلیل و ارزیابی قرار گرفتند. روش تحقیق به این صورت است که ابتدا اطلاعات وضعیت جغرافیایی دشت جمعآوری گردید، سپس با دادههای مکانی محوطههای ساسانی تلفیق گردید. برای تلفیق دادههای پژوهش از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و دیگر برنامههای آماری همچون Excel استفاده شد. نتایج پژوهش نشان میدهد که درصد بالایی از محوطهها تحتتأثیر عوامل جغرافیایی شکلگرفتهاند؛ بهصورتی که اکثر محوطهها از نظر ویژگیهای محیطی از الگوی یکسانی تبعیت میکنند و از نظر مواردی چون: ارتفاع، میزان شیب، جهت شیب، نزدیکی به منابع، کاربری اراضی و وضعیت زمینشناختی، شرایط یکسانی دارند.

گاهنگاری تپه ی موسوم به هگمتانه، همواره مورد مناقشه باستان شناسان بوده است. محمدرحیم صراف، اولین کاوشگر ایرانی تپه ی مذکور، 12 فصل به طور متناوب از سال 1362 تا 1379 ه. ش. در این تپه به کاوش پرداخت، و همواره دو سؤال اساسی را مدنظر داشت: 1. گاهنگاری تپه؛ 2. ماهیت کاربری. صراف، در طی سال های کاوش خود و پس از آن، نتوانست جواب روشنی برای این دو سؤال بیابد. پس از وی آذرنوش، از سال 1383 تا 1387 ه. ش. چهار فصل در این تپه به کاوش لایه نگاری پرداخت و توانست جواب یکی از این سؤالات را روشن کند. این تحقیق، در راستای یافتن پاسخی روشن برای نخستین سؤال (گاهنگاری تپه)، با استناد به نتایج آزمایش رادیوکربن و گرمالیان صورت گرفته است. در همین راستا، ابتدا مدارکی که برای تاریخ گذاری نسبی محوطه مورد استناد قرار گرفته، بازبینی شده؛ سپس نتایج حاصل از آزمایش گرمالیان مرور شده؛ و در نهایت، آخرین نتایج آزمایش رادیوکربن ارائه شده است. دور دوم کاوش های باستان شناختی با هدف «آشکار ساختن توالی لایه شناختی و گاه شناختی محوطه، یعنی تلاش برای ابهام زدایی» انجام شد. در این دور از کاوش ها، با رویکردی لایه نگارانه به مطالعه ی دقیق لایه ها و شناخت توالی و تعیین قدمت آن ها پرداخته شد، و در همین راستا 15 نمونه ی سفال و آجر در بخش سال یابی گرمالین پژوهشکده حفاظت و مرمت تاریخ گذاری شد، و 9 نمونه زغال و استخوان در آزمایشگاه تحقیقاتی باستان شناسی و تاریخ هنر دانشگاه آکسفورد، مورد آزمایش رادیوکربن قرار گرفت؛ نتایج آزمایش گرمالیان در دومین دور کاوش مبین شکل گیری الگوی شاخص معماری تپه هگمتانه در بازه ی زمانی 58 تا 358 م. است، در نتیجه ی صحت آزمایش های گرمالیان دور نخست را نیز تأیید می نماید. نتایج آزمایش رادیو کربن در سومین فصل از دور دوم کاوش ها نیز، بیانگر شکل گیری الگوی شاخص معماری تپه هگمتانه در بازه ی زمانی 227 تا 68 ق. م. است؛ علاوه بر این، مقایسه سفال های به دست آمده از لایه های نمونه برداری شده نیز، نتایج آزمایش های گرمالیان و رادیوکربن را تأیید می نماید.

هترا، شهری با حدود سه قرن حیاتِ شهریِ پویا است که بهدلیل موقعیت خوب طبیعی، ارتباطی، استراتژیک و بهخصوص بهدلیل اعتقادات مذهبی ساکنانش بهسرعت رشد و توسعه یافت. هستهی اولیهی شهر که احتمالاً آشوری بوده، بهدلیل شرایط مساعد جغرافیایی مکان شهر، شکل گرفت و سپس با ساخت معابد برای خدایان، مرکز تجمع مردمان پیرامون خود گردید. این شهر در دورهی سلوکی، به علت گسترش راههای تجاری رونق یافت و در دورهی پارتیان با آشکار شدن اهمیت نظامی آن، در مقابل امپراتوری روم به شهری بزرگ در غرب قلمرو پارتی تبدیل شد. در این دوره بود که ساخت خندق و دیوارهای شهر آغاز شده و طی آن، شهر برای مدتی طولانی از حوادث دوران مصون ماند و به اوج شکوه خود رسید. هترا در این دوره، شهری نسبتاً مستقل از حکومت پارتی بود که در مواقع حملات نظامی رومیها، با پارتیان متحد میشد. با ظهور ساسانیان در نیمهی قرن سوم م.، دورهی طلایی هترا نیز پایان یافت و آثار تمدن آن فروکش کرد. در این مقاله با روش تفسیری-تاریخی و با بهرهگیری از شیوهی استدلال منطقی، به سؤالات تحقیق شامل: ساختار کالبدی فضایی شهر هترا، چگونه تابع عوامل مختلف ایجاد گردیده و یا تغییر نموده است؟ و همچنین: عناصر شهری هترا، چه تغییراتی در گذر زمان داشتهاند؟ پاسخ داده خواهد شد. جهت شناخت سیر تحول شهر هترا، در مرحلهی اول، بهصورت جزء نگر، هرکدام از عوامل فوق، بهگونهای مجزا از سایر عوامل و در دورههای زمانی مختلف، مورد بررسی قرار گرفته و شکلپذیری ساختار شهر نسبت به آنها مطالعه خواهد شد؛ در گام بعد، با نگاهی کلنگر، به جمعبندی یافتههای بهدست آمده، پرداخته خواهد شد؛ همچنین، عوامل مختلفی که از پیدایش تا فروپاشی هترا در شکلدادن به ساختار کالبدی-فضایی شهر مؤثر بودهاند؛ مورد بررسی و تحلیل قرار خواهند گرفت. از مهمترین آنها، میتوان از عوامل طبیعی-زیستمحیطی، آیینی-مذهبی، ارتباطی، اقتصادی-تجاری، نظامی-دفاعی، فرهنگی و حکومتی را نام برد.

نام ریو-اردشیر، بهصورت کامل و اختصاری بر روی مهرها و سکههای ساسانی و با ضبطهای مختلف در دیگر منابع نوشتاری همزمان یا نزدیک به دورهی ساسانی آمده است. منابع تاریخی و جغرافیایی سدههای نخستین و میانهی اسلامی اما به دو اسم مکان بهنام ریشهر (که آنرا صورت دگرگون شدهی ریو-اردشیر دانستهاند) اشاره دارند و از یکی با عنوان ریشهر توج، در ایالت اردشیرخوره و از دیگری با نام ریشهر در ایالت ارجان نام بردهاند. بنا به بُعد مسافت میان توج و ارجان و دیگر مشخصات ارائه شده، این گزارشها منطقاً نمیتوانند دلالت بر یک مکان واحد داشته باشند. این دوگانگی در اطلاعات ارائه شده دربارهی ریو-اردشیر/ ریشهر، ابهاماتی را در مکانیابی ریو-اردشیر ساسانی و سپس ریشهر سبب شده است. پژوهش حاضر، با بررسی مدارک باستانشناسی، مدارک مادی مربوط ساسانی، مدارک نوشتاری ایرانی و غیرایرانی همزمان یا نزدیک به دوران ساسانی و البته متون تاریخی و جغرافیایی اسلامی و کنار هم قرار دادن قراین موجود، بر این امر صحه مینهد که در دوران ساسانی و نیز اسلامی، دو مکان بهنام ریو-اردشیر یا سپس ریشهر وجود داشته است؛ یکی، در خوزستان یا منطقهی مرزی میان پارس و خوزستان بوده است و دیگری، در شبه جزیره بوشهر. ریشهر توج، همان ریو-اردشیر پارس، اسقف نشین پارس و هند در سدههای سوم تا ششم م. و ضرابخانهی سکههایی با نشان این شهر از اواخر سده چهارم تا میانهی سده هفت م. بوده است و مکان آنرا با محوطهای در شبه جزیره بوشهر، میتوان منطبق دانست و ریشهر ارجان، با ریو-اردشیر مذکور به روی مُهر آمارگر ریو-اردشیر، بهمن-اردشیر و ایران-خوره-شاپور مطابقت دارد که در نزدیکی ارجان و در ناحیهی زیتون در منطقهی مرزی میان پارس و خوزستان تاریخی قرار داشته است.

در روند شکلیابی و رشد فضاهای شهری، باید نقش و کارکرد فضاهای آرامگاهی و مشاهد مختلف، چون مزارهای اولیا و رهبران سرشناش دینی را مورد توجه قرار داد. تاریخ شکلگیری «تربتجام» امروزی که روستای «معدآباد» هستهی اولیه آن بود، به حدود قرن پنجم ه. ق. باز میگردد. با این تغییرات، شهر «بوزجان» در «ولایت جام» که تا قبل از این، از شهرهای مهم قرون اولیهی اسلامی بود، از رونق افتاد و تربتجام بهعنوان دارالحکومه، مرکزیت خود را بهدست آورد. فرآیند توسعهی کالبدی-فضایی مجموعهی شیخ جام و بهتبع آن تربتجام، از دورهی «ملوک کرت» فراهم گردید و بهتدریج شهری مهم از درون روستایی کوچک، متولد شد و بهویژه از دورهی ایلخانی تا اواخر تیموری، در پرتو نقش مذهبی و سیاسی خود، در تمام زمینههای اقتصادی، سیاسی، ارتباطی و فرهنگی، با شتاب روبه توسعه نهاد. در مطالعهی حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر تربتجام از آغاز شکلگیری آن، با عنایت به دو دستهی «عوامل بیرونی» (حکومت، ارادهی نخبگان سیاسی-اداری شهری) و «عوامل درونی» (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی و مذهبی) تا اواخر حکومت پهلوی، مورد ارزیابی قرار میگیرد. روش پژوهش، منطبق بر روشهای توصیفی-تحلیلی و روش تحلیل تاریخی، بهصورت مطالعهی اسنادی و کتابخانهای، مبتنیبر بررسی منابع مکتوب، بهویژه متون تاریخی و جغرافیایی و تطبیق عکسهای هوایی و نقشههای موجود و فعالیتهای میدانی در بافت کهن شهری میباشد. بر این اساس، با تکیه بر مهمترین عوامل مؤثر در فرآیند گسترش شهر جام، یعنی حضور «شیخ احمد جام» در روستای معدآباد، موقعیت طبیعی و اقلیمی منطقه و محور ارتباطی-مواصلاتی آن، با شهرها و مناطق همجوار، هستهی اولیه شهر و محدودهی آن، با توجه به مستندات موجود در طی ادوار مختلف تاریخی تعیین گردید و شهر جام، به اوج توسعه و رونق خود در دورهی تیموری و پهلوی، دست یافت.

از جمله نقاط کلیدی در مطالعات باستانشناسی دوره اسلامی استان اردبیل، مناطق جنوبی آن شامل شهرستانهای خلخال و کوثر است که به جهت موقعیت سوق الجیشی مناسب عامل ارتباط مناطق مرکزی ایران با دشت اردبیل، دشت مغان و منطقهی قفقاز بوده است. در این راستا سؤالات متعددی مطرح است که مهمترین آنها شامل، 1) چه مدارک باستانشناختی در زمینهی اهمیت منطقهی شهرستان کوثر و موقعیت مناسب ارتباطی این منطقه وجود دارد؟ 2) تأثیر موقعیت سوقالجیشی در تشکیل راههای تجاری و امکانات بینراهی شهرستان کوثر چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی بوده و با استفاده از پژوهشهای میدانی (بررسی، شناسایی و مستندنگاری یافتههای باستانشناسی) و مطالعات کتابخانهای (بهویژه متون مورخان و جغرافیانویسان دورهی اسلامی) بوده است. مهمترین راههای شناسایی شده در این شهرستان، جادهی فرامرزی قفقاز و دو مسیر مواصلاتی گیلان و آذربایجان میباشد. مطالعهی متون و یافتههای باستانشناسی نشان میدهد «قاباققلعه فیروزآباد» مهمترین قلعهی نظامی منطقه است؛ این قلعه از یکسو با برقراری امنیت زمینههای لازم برای ایجاد امکانات بینراهی متعدد در این شهرستان را فراهم و از این طریق باعث تسهیل و افزایش ارتباطات تجاری فرامنطقهای این حوزهی فرهنگی شده است. مکانگزینی قلعههای استحکاماتی در مناطق با موقعیت استراتژیک، از یکطرف با اهداف حفظ مالکیت خرد (درونمنطقهای) و از طرف دیگر با ایجاد امنیت راههای تجاری باعث حفظ منافع ملی و مالکیت کلان (برون منطقهای) شده است. مهمترین دستاوردهای پژوهش حاضر، شناسایی یک مسیر تجاری (جادهی قفقاز) و دو مسیر مواصلاتی (بین آذربایجان و گیلان) و امکانات بینراهی مرتبط با آنها، پل قیزکورپوسی، استراحتگاه قوش قایاسی، کاروانسرای آرپاچایی، کاروانسرای شاهعباسی و چندین راهنشان در منطقه است. نتایج پژوهش حاضر، نشان میدهند که الگوی پراکنش آثار دورهی اسلامی منطقهی مورد بحث، تحتتأثیر جغرافیای محیطی همچون معابر و رودخانهها، راهها و حفظ حاکمیت سرزمینی خرد و کلان قرار دارد.

در تاریخ سرزمین ایران توجه به استحکامات دفاعی، بهعنوان یک عامل مؤثر در بقای مراکز سکونتی، مورد اهتمام بوده است. مطالعهی این ساختارهای دفاعی، اطلاعات مفیدی از اینگونه معماری ارائه خواهد داد. پس از رخداد زلزلهی شهر بم در سال 1382 ه. ش.، توجه به مجموعه ارگ بم که دچار ویرانی گسترده شده بود، جلب گردید و مطالعه و پژوهشهای روشمندی در بخشهای مختلف این مجموعه ثبتشده در فهرست میراث جهانی آغاز گردید. مطالعهی حاضر، در حدفاصل سالهای 87-1384 ه. ش. باهدف معرفی و بازشناسی ساختار دفاعی حصار جنوبی ارگ بم صورت گرفت. در این تحقیق که با نگاه علمی و تحلیل منطقی براساس تمرکز بر یافتهها و مشاهدات عناصر و کالبدهای مجموعه ارگ صورت گرفته است؛ با مطالعه و کاوش در حدفاصل برجهای شماره 8 و 9 از مجموعهی برجهای حصار جنوبی ارگ بم، از پایهی حصار تا خندق پیرامون آن و با دقت بر نویافتهها در کالبد معماری این محدوده، مشخص گردید، توصیفی که تاکنون از ساختار دفاعی بم در اسناد، گزارشها و تصاویر آمده، در واقع بیانگر، حجمی از انباشت آوار تاریخی ناشی از تخریبها و آثار برجایمانده از تحکیم حصار و باروها در طی قرون گذشته بوده است که به شکل یک سطح شیبدار از مجاور حصار تا خندق و در پیرامون کلیهی اضلاع ارگ دیده میشود. در واقع ساختار دفاعی، علاوهبر حصار و خندق، شامل دیواری حدفاصل خندق تا حصار و همچنین شیبی ملایم از خاک بکر بوده که از روی دیوار نویافته تا پایهی باروی ارگ ارتفاع مییافته است. این مجموعه، در قالب یک نظام یکپارچه دفاعی عملکرد داشته است. با آشکار گشتن لایههای متعدد، همراه با ابعاد خشتهای متنوع در کالبد حصار و باروها؛ تعدد دورههای بازسازی و تحکیم این حصار سترگ در طول تاریخ مشخص گردید و با توجه به وضعیت استقرار ارگ در پایینتر از سطح زمینهای مجاور، استفاده از خاک محیط جهت ساخت مجموعه ارگ قطعی است.