پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1391 | دوره:2 | شماره:2 |تعداد مقالات:10

استان خراسان و به ویژه دشت درگز، به دلیل قرارگیری در میان سه حوضه فرهنگی؛ جنوب غرب آسیای مرکزی (کوه پایه های ترکمنستان)، شمال شرق فلات مرکزی ایران و شمال شرق ایران یکی از مناطق مهم، اما ناشناخته در پژوهش های باستان شناسی به شمار می رود. ویژگی های اقلیمی، جایگاه خاص جغرافیایی و موقعیت مهم منطقه باعث شده که از دیرباز مورد توجه گرو ههای انسانی واقع گردد. با این وجود اطلاعات ما درباره تحولات منطقه در دوران مختلف پیش از تاریخ و کیفیت ارتباط این منطقه با سایر حوضه های فرهنگی بسیار ناقص است. از این رو انجام پژوهش های باستان شناختی و به ویژه کاو ش های باستان شناسی بسیار ضروری است. بررسی های باستا ن شناسی و تحلیل الگوی استقراری، از روش های شناخته شده در باستان شناسی برای کمک به شناخت روابط فرهنگی در دوران پیش از تاریخ می باشد. اطلاع و آگاهی از الگوهای استقراری این منطقه می تواند درک و ما را از چشم انداز فرهنگی آن بهبود بخشد. در گذشته، این نوع تحلیل با رو شهای سنتی انجام می گردید اما امروزه، تحلیل الگوهای انجام می گردد که به استقراری با نرم افزارهای متفاوتی به مانند؛ ARC GIS انجام می گردد که به اطلاعات واضح تر و واقعی تری منجر می گردد.در این مقاله به نتایج حاصل از بررسی های باستان شناختی دشت درگز و تحلیل آن ها با استفاده از نرم افزار Arc GIS پرداخته شده است. در این مطالعه مشخص گردید که تاثیرپذیری از آب و خاک و هم چنین طیف ارتفاعی مشخصی باعث به وجود آمدن الگوی استقراری مشخصی می گردد.

مقاله حاضر نتیجه فعالیت های پروژه ای است که در سا ل های 1385-1383 برای یافتن آثار دوره مس-سنگی و طراحی مدل پراکنش آثار، تحت تاثیر عوامل محیطی، در یک گستره جغرافیایی منطقه ای در زاگرس مرکزی انجام گرفته است. این مدل با استفاده از GIS و روش آماری چند متغیره و داده های مکانی رقومی، عوامل محیطی و فرهنگی را که سهم بیشتری در شکل دهی به الگوهای پراکنش داده های مکانی (محوطه های باستان شناختی) داشته اند، به صورت تقسیم طبقات ارایه نموده است. با آنالیز خوشه ای سه بافت پراکنش در منطقه مورد مطالعه، بر اساس توزیع عناصر محیطی مشاهده شدند که ارایه یک مدل نظری دوگانه را پشتیبانی می کنند. اکثریت سایت های باستان شناختی در این مدل محوطه هایی با وسعت بیشتر و در روی ارتفاع متوسط و نزدیک به منابع آب قرار دارند و احتمالا محوطه هایی هستند با خصوصیات یک جانشینی و اقتصاد کشاورزی. در حالی که نوع دیگری از محوطه ها که بستر محیطی آن ها با محوطه های نوع اول تفاوت دارند، احتمالا محوطه هایی هستند که به صورت فصلی استفاده می شدند.

پاسخ به چرایی و چگونگی رفتارهای انسانی در گذشته وظیفه باستان شناسی است، و درک مناسب محیط طبیعی بخش عمده ای از سوالات مربوط به گذشته را پاسخ خواهد داد. امروزه باستان شناسی با یاری گرفتن از علوم دیگر همچون قوم شناسی سعی در بازسازی رفتارهای گذشته انسانی دارد. قوم باستان شناسی یکی از جمله راه بردهایی است که به باستان شناس کمک می کند که به عنوان پلی میان حال و گذشته قرار گیرد. مهم ترین شرط یک سانی میان محیط طبیعی حال و گذشته است. این بدان معنا نیست که ما روستایی در سیستان را مطالعه کنیم و از آن طریق رفتارهای انسانی در محوط های باستانی در کردستان را بازسازی کنیم. در واقع این اعتقاد وجود دارد که انسان رفتارهای مشخصی از خود در قبال محیطی مشخص ارایه می دهد. بنابراین مردمی که در سیستان و یا بلوچستان زندگی می کنند با محیطی ارتباط دارند که در طی 5000 سال تغییرات کمی را در پی داشته است. هنرهای سنتی هم چون موسیقی محلی، فرش، گلیم بافی سفال گری، سوزن دوزی، تکه دوزی، سکه دوزی، حصیربافی و غیره در استان سیستان وبلوچستان ریشه در هنرهای گذشته مردم این خطه دارند. کم توجهی و افول برخی از این هنرها نتیجه نگاه متفاوت به حمایت از این هنرها می باشد. در واقع بومی سازی مطالعات باستان شناسی و هنر در این استان به معنای شناخت کامل محیط طبیعی و مردم این خطه از ادوار گذشته تاکنون است. بر این اساس است که با حمایت هنرمندان هنرهای فوق که ریشه در تاریخ این منطقه دارند می توان امیدوار بود که باستان شناسی و هنر می توانند در خدمت توسعه استان سیستان و بلوچستان باشند. مقاله حاضر قصد دارد تا با بیان چالش های موجود بر سر راه باستان شناسی و هنرهای سنتی در منطقه، راه کارهای مناسبی جهت حمایت از آن ها را ارایه دهد، چرا که با توجه به شرایط نامناسب اقلیمی منطقه، حمایت از هنرهای سنتی می تواند به عنوان راه کاری مطمئن در جهت تحکیم هم بستگی دراستان و در عین حال منبع درآمدی مطمئن برای مردم این منطقه محسوب گردد.

نقش مایه ها در هنر ایران حامل مفاهیم و مضامین مورد توجه مردم اعصار گوناگون بوده اند و تداوم در طراحی آن ها، تغییرات تصویری هر دوره را آشکار می سازد. یکی از مهم ترین نقوشی که همواره در ایران مورد توجه بوده و حتی با تغییر آیین نیز استفاده از آن ادامه یافته، آرایه های جانوری است که در غالب هنرهای مختلف مصور گردیده است. هدف پژوهش حاضر بررسی نقوش جانوری سفالینه های کهن شهر گرگان و تبیین تغییرات طراحی این دسته از نقوش در حد فاصل قرون اولیه اسامی تا پایان قرن هفتم هجری است. نتایج نشان گر آن است که کیفیت ترسیم و طراحی نقوش جانوری گرگان، در ابتدا ادامه برخی سنت های هنری ایران باستان بوده که با مضامین اسامی پیوند خورده است. این امر خصوصا در نوع پرداخت به جزییات مشهود است. اما با گذشت زمان و نزدیک تر شدن به سده های میانی، این سنت های تصویری، دست خوش تغییرات محسوسی از بعد طراحی و نحوه تزیین شده است.

شهرستان سمیرم با مساحتی حدود 5224 کیلومتر مربع در جنوب استان اصفهان در دامنه های ارتفاعات زاگرس قرار گرفته که به تبع آن از منابع آبی سرشار و پوشش گیاهی مناسبی برخوردار بوده و جایگاه مناسبی برای استقرار انسان از آغاز تا روزگار حاضر فراهم ساخته است. در بررسی های باستان شناختی شهرستان سمیرم مجموعا 49 محوطه باستانی از ادوار پیش از تاریخ تا دوران اسامی شناسایی گردیده اند. از این میان، 30 محوطه شناسایی شده به روزگار ساسانیان و قرون اولیه اسامی تعلق داشت که رشد و رونق چشم گیر استقرارها را به لحاظ کمی و کیفی نسبت به دوره های قبل به نمایش می گذارد. با توجه به این که یکی از مباحث جدید در راستای تحلیل تحولات فرهنگی جوامع در دوران مختلف و هم چنین دوران انتقالی، در باستان شناسی نوین استفاده از تکنیک های آماری است، نگارندگان سعی داشتند تا با به کارگیری تکنیک آماری سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) تا حدودی به درک تحولات واقع شده در دوران گذر از ساسانیان به قرون نخستین اسامی در این منطقه جغرافیایی دست یابند. به منظور ارزیابی تحولات استقرارهای مورد مطالعه در دوران انتقال از ساسانیان به دوران اسامی، متغیرهایی نظیر فاصله آن ها از رودهای دایمی، شبکه های ارتباطی کهن، روستاهای موجود و نیز کد ارتفاعی، کاربری اراضی، پوشش گیاهی و سایر پارامترهای که در شکل گیری این محوطه ها نقش موثر داشته اند، تعریف و تمامی داده های ثبت شده تحلیل گردیدند. توزیع مکانی آثار مکشوفه (بر اساس سیستم جغرافیایی (GIS روشن ساخت که بیشتر محوطه های استقراری در بخش شمالی و مرکزی این شهرستان واقع شده اند که از پراکنش یک نواختی برخوردار است. آنالیز داده های میدانی همچنین روشن ساخت که محوطه های مکشوفه از لحاظ کمی و کیفی در دوره ساسانی و متعاقبا دوره اسامی دچار تغییرات چشم گیری نشده اند و دگرگونی هایی که بر تاریخ سیاسی – اجتماعی کشورمان عارض گردیده تاثیر چندانی بر روند زندگی ساکنان دشت سمیرم نداشته است.

فراوانی کانسارهای مس در حوزه فرهنگی جنوب شرق ایران به خصوص استان کرمان را می توان به عنوان یکی از دلایل شکل گیری و گسترش صنعت فلزکاری در این حوزه در نظر گرفت که باعث خلق آثار منحصر به فردی از آلیاژ مفرغ گردید. اشیای مفرغی، به ویژه نمونه های استان کرمان، غنای فرهنگی این مرحله زمانی را دقیق تر نشان می دهند. عصر مفرغ ایران حدود اواخر شش هزار سال تا اواسط چهار هزار سال قبل را در بر می گیرد. از میان اشیای مفرغی می توان تبرها را نام برد. تبرهای مفرغی مورد مطالعه در این پژوهش همگی در موزه هرندی کرمان نگهداری می شوند. با مطالعه میدانی مجموعه تبرهای مفرغی در موزه و مقایسه تطبیقی آنها بر اساس منابع در این پژوهش به پرسش هایی به مانند: کاربرد، تکنیک و جایگاه آن در حوزه فرهنگی مورد مطالعه پاسخ داده می شود. آن ها از نظر فرم، نحوه قرارگیری تیغه، شیوه ساخت و نیز از نظر کاربرد طبقه بندی و در نهایت مورد مقایسه تطبیقی قرار می گردند. تشابه نسبی تبرهای حوزه جنوب شرق ایران با تبرهای خارج از این حوزه فرهنگی و فرهنگ های همسایه ایران در مناطق شرقی و شمال شرقی به ویژه باختر و آسیای میانه، نشان از تبادلات فرهنگی فرامنطقه ای دارد. این ارتباطات منطقه ای و فرامنطق های را می توان در تجارت مواد خام فلزی، سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی و نیز اشیای شان زا جستجو نمود، واقعیتی که در متون بین النهرینی این زمان نیز تایید می گردد.

آثار برجای مانده از هنرهای تزیینی در ابنیه اسامی، مخصوصا در اماکن مذهبی، نظیر مساجد واجد روحیات منحصر به فرد و ژرفای تجسمی هستند. درواقع مساجد به گنجینه های بی بدیلی از جلوه های هنر اسامی تبدیل شده اند. در تاریخ معماری ایران، معماری عصر سلجوقی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این اهمیت را می توان در تزیینات شاخص این دوره به خصوص انواع کتیبه های به جای مانده از این دوره ارزشمند یافت. بناهای دوره سلجوقیان اغلب با آجر تزیین یافته است اما در قسمت هایی از بنا مانند: محراب، کتیبه های گنبدخانه و ایوانها، گچ به دلیل انعطاف بیشتر (نسبت به آجر)، جایگزین گردیده است. یکی از بناهای شاخص دوره سلجوقیان از این حیث، مسجد جامع زواره است که در این مقاله با نگاهی به ابعاد تاریخی و محتوایی، بیشتر به قابلیت های گرافیکی کتیبه ها و نقوش آن پرداخته شده است. همچنین مقاله حاضر به تعمق و وارسی کتیبه تاریخ دار مسجد جامع زواره پرداخته و نتیجه حاصل آن که تاریخ ساخت مسجد جامع زواره برخلاف نظر آندره گدار، 564 هجری قمری است نه 530 هجری قمری. این مهم در گذار از آنالیز گرافیکی کتیبه تاریخی بنا و تامل در آن حاصل آمده است که نشان از اهمیت مستندنگاری در حفظ ارز شهای واقعی یک بنا دارد. با اشاره به این نکته که نگارندگان قالب گرافیکی را به جهت دست یابی به شکل و محتوای کتیبه ها و نقوش به کار برده اند که این امر خصوصیات تزیینی بنا را به وضوح آشکار و امکان قیاس آن را با تزیینات بناهای هم عصر خودو (یا بناهای ادوار دیگر) میسر ساخته است. از سوی دیگر باز زنده سازی بخش های مفقوده کتیبه ها، مجموعه ای جامع از الفبای کوفی مسجد جامع زواره را پدید آورده که این مجموعه در بازسازی بخش های از بین رفته بسیار کارآمد است. علاوه بر آن گرافیک معاصر ایران می تواند با الگو قرار دادن این میراث ارزشمند در یک ایده مدرن، آثاری با ارزش های ملی-سنتی خلق نماید.

سنگ نگاره های نویافته ارگس در ناحیه کوهستانی به فاصله 200 متری جنوب شرقی روستای ارگس سفلی از توابع بخش زند، شهرستان ملایر در استان همدان قرار دارد. این اثر در سال 1390 با بررسی پیمایشی بخش زند شهرستان ملایر توسط محسن جانجان در فهرست ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است. نگاره های ارگس در دو مجموعه A و B، به سه گروه اصلی نقوش؛ هندسی، جانوری و انسانی تقسیم می شوند. نقوش هندسی به صورت نمادین و محدود هستند اما نقوش جانوری شامل: چهار پایانی مانند: بز، اسب، سگ سانان و نقوش انسانی شامل؛ صحنه های شکارگاه از نقوش انسان شکارگر که به صورت سوارکارن، پیاده های کمان دار و نیزه دار که به دور از هر گونه نوشتار و علایم نگارشی را دربر گرفته است. نگاره ها به صورت کوبه ای برروی صخره هایی از جنس سنگ آهن به صورت کنده به دور از هرگونه حجم و بعد تصویر گردیده اند. بررسی و مطالعه این نگاره ها در بر گیرنده سوالاتی نظیر؛ توسط چه کسانی و در چه دوره ای این نقش ها ایجاد گردیده و هدف از به تصویر کشیدن نقش ها چه بوده است. مبنای گاه نگاری سنگ نگاره های ارگس مقایسه ریخت شناسی آ نها با دیگر نمونه های سنگ نگاره های به دست آمده از همدان و هم چنین سنگ نگاره های به دست آمده از سایر نقاط ایران، به لحاظ سبک کار و ریخت شناسی نگاره هایی که از هزاره چهار پ.م به دلیل تعاملات فرهنگی گسترده، در سرتاسر حضور شکارگران و دام داران کوچ رو این مناطق شاهد هستیم، قرار گرفته است. روش کار ثبت و ضبط اطلاعات موقعیت جغرافیایی با استفاده از GPS و با بهره گیری از نرم افزار Photoshop در طراحی نگاره ها بوده است. بحث در این پژوهش، بررسی و تحلیل مجموعه B در: شیوه، سبک و اسلوب ساختار نقش مایه های هنری در بحث زیبایی شناختی، صحنه های نمادین و معنادار، تصویرگران و دوره ثبت نگاره های ارگس خواهد بود.

با تاسیس هیات باستان شناسی خوارزم در اواخر دهه 1930 میلادی توسط س.پ. تولستوف، باستان شناس مشهور روس و انجام کاو ش ها و بررسی های رو شمند باستان شناختی، اطلاعات ذیقیمتی از حضور هخامنشیان در خوارزم به دست آمد. از محوطه های مهم متعلق به این دوره که توسط هیات مزبور کشف و مورد کاوش قرار گرفتند بایستی از کیوزلی گیر و کلالی گیر نام برد. کاخ کیوزلی گیر دارای تالار ستون داری است که اولین بار در دوره هخامنشی در خوارزم ظاهر شد و از کلالی گیر نیز قطعات سرستون و ریتون های هخامنشی به دست آمد. اولی را نخستین پایگاه قدرت هخامنشیان در خوارزم در اواخر سده ششم ق.م و دومی را مقر ساتراپی خوارزم در دوره هخامنشی در قرن پنجم ق.م تعبیر کرده اند. با از سرگیری پژوهش های باستان شناختی در خوارزم پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی محوطه های هخامنشی بیشتری مانند: تاشکیرمان و کازالی یاتکان شناسایی و مورد کاوش واقع شدند. اولی به عنوان یک مرکز مذهبی معرفی شد و در بردارنده پایه ستون هایی به سبک هخامنشی است و دومی در میان کانال های آبیاری باستانی قرار داشت که تاریخ برپایی آن ها به دوره هخامنشی می رسد. مدارک به دست آمده از محوطه های فوق حکایت از ترک آن ها در اوایل قرن چهارم ق.م دارند و این را نشانه استقلال خوارزم از شاهنشاهی هخامنشی در این دوره زمانی دانسته اند.

قلعه میرغام هاشمی در استان ایلام و در روستای فرهاد آباد از توابع شهرستان دره شهر قرار دارد. بنای قلعه، بر طبق کتیبه موجود در قسمت ورودی آن، مربوط به دوره قاجاریه است. این کتیبه تنها مدرکی است که از بنا با نام قلعه یاد می کند. علیرغم معنایی که از این کلمه استنباط می شود در این بنا همانند قلاع این دوره هیچ تمهیدات نظامی در نظر گرفته نشده است. هیچ نشانی از بر جهای دیدبانی با تیرکش های بزرگ، درهای آهنی و خندق، انبار مهمات، زندان و ... که از شاخص های معماری نظامی قاع ایران می باشند، در این جا دیده نمی شود. آن چه در این پژوهش مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و یافته تحقیق را در بر می گیرد اثر معماری میرغلام هاشمی واقع در روستای فرهادآباد است. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و مطالعات کتابخانه ای، به بررسی و تحلیل کارکرد اصلی بنا با مقایسه آن با دیگر بناهای مشابه از دوره قاجاریه، جهت روشن کردن کارکرد بنا و در نتیجه تصحیح وجه تسمیه آن پرداخته است. هدف پژوهش بر آن است که با تحلیل داده های موجود، کارکرد اصلی این بنا را مشخص سازد که قلعه است یا کاروانسرا. سوال نگارندگان در این پژوهش مبتنی بر آن است که شاخصه های معماری به کار رفته در شاکله این بنا چگونه قابل تبیین است و فرضی هی تحقیق مبتنی بر آن است که مشخصه های معماری به کار رفته در این بنا مصداق کاملی از یک کاروانسرای قاجاری است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که این اثر، کاروانسرایی از نوع کاروانسراهای خصوصی است که در کنار کارکرد اصلی خود، نقش حفاظتی و دفاعی را نیز بر عهده داشته است. این بنا، هم در امر کمک رسانی به مقررات مملکتی نظارت داشته و هم این که با تنظیم نمودن مناسبات اجتماعی روستاهای اطراف خود، علاوه بر راهنمایی قافله های کاروانی سود و عایدات فراوانی را نصیب خان منطقه نموده است.