پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1396 | دوره:7 | شماره:13 |تعداد مقالات:14

سد احمدبیگلو در دامنه ی شمالی ارتفاعات سبلان در استان اردبیل و در شمال غربی ایران واقع شده است. این سد از نظر تقسیمات داخلی، جزو شهرستان مشکین شهر است و از مشکین چای مشروب می شود. بررسی باستان شناختی حوزه ی این سد، در تابستان 1387 با هدف شناسایی و ثبت هرچه سریع تر محوطه های حوزه ی آب گیری آن و سپس انجام مطالعات و کاوش های نجات بخشی این محوطه ها انجام شد. تعداد، نوع و وسعت محوطه های باستانی، ارتباط مکانی و زمانی و چگونگی توالی استقراری محوطه ها، از جمله پرسش های اساسی این طرح مطالعاتی بودند. در اجرای این پژوهش، مراحل انجام کار در دو مرحله ی کتابخانه ای و میدانی صورت گرفت. بررسی مزبور به صورت پیمایشی فشرده در محدوده ی حوزه ی آبگیر سد انجام گرفت و حاصل آن شناسایی 12 محوطه ی باستانی از دوران پارینه سنگی تا دوره های متأخر اسلامی بود. تاریخ گذاری محوطه ها براساس گونه شناسی و مطالعات مقایسه ای مجموعه های سطحی گردآوری شده انجام شد. مقاله ی مذکور بعد از ارائه ی نتایج بررسی، با توجه به آثار سفالی به دست آمده، فرهنگ ها و تداوم سنت های سفالی حوزه ی سد را مورد مطالعه قرار خواهد داد. با توجه به مطالعه ی محوطه های شناسایی شده، قدیمی ترین ادوار فرهنگی و استقرارهای اولیه ی این حوزه، دو محوطه ی باز (محوطه های شماره 3 و 5) دوره ی پارینه سنگی اند که نشانگر وجود شرایط زیست محیطی مناسب محل برای سکونت جوامع پارینه سنگی است. از جمله دیگر آثار شاخص، آثار دوره ی مس سنگ اند که در دو محوطه ی (محوطه های شماره 5 و 8) به دست آمده اند. در دوره ی مفرغ و آغاز تاریخی (عصر آهن) 4 محوطه (محوطه های 3، 5، 7 و 8)، در دوره ی تاریخی، 11 محوطه (محوطه های شماره های 1، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11 و 12) و در دوره ی اسلامی نیز، 6 محوطه (1، 2، 3، 4، 9 و 12) دارای شواهد استقراری بوده اند. در محوطه های شماره 4 و 10، نمونه هایی از قبور کلان سنگی که در حوزه ی فرهنگی شمال غرب ایران تعدادی از آن ها شناسایی و مطالعه شده اند، به دست آمد.

پس از فروپاشی فرهنگ کورا-ارس در دوره ی مفرغ قدیم، در دوره های پسین (دوران مفرغ میانی و جدید، هزاره ی دوم ق. م. ) فرهنگ کوچ نشینی مشترک و فراگیری در مناطق شمال غرب ایران، ماورای قفقاز و شرق آناتولی رایج می گردد. در شمال غرب ایران با توجه به گاهنگاری ارائه شده در دوره ی مفرغ میانی، دو نوع سنت سفالگری مشخص وجود دارد؛ یکی از آن ها به نام «ظروف سبک ارومیه»، که از هفتوان تپه لایه ی VIB به دست آمده است. براساس یافته های باستان شناسی، آغاز این سنت از حدود 2200 ق. م. و خاتمه ی آن در شمال غرب ایران و شرق آناتولی حدود 1300 ق. م. بوده و دامنه ی انتشار آن از شمال غرب ایران و به اعتقاد برخی پژوهشگران از دشت قزوین (تپه ی سگزآباد) تا ماورای قفقاز جنوبی و حوالی ارضروم در ترکیه می باشد. نوع دیگر سفال این دوره، شامل «ظروف خابور» می باشد. ظروف خابور در گستره ی بسیار وسیعی از غرب و شمال غرب ایران، شمال بین النهرین، سوریه تا جنوب آناتولی منتشر شده و منطقه ی ماردین به عنوان درواز ه ی ورود سفال خابور به آناتولی مطرح می باشد. این نوع سفال در شمال بین النهرین در میان سال های (1900 تا 1600ق. م. ) و در شمال-غرب ایران در دینخواه تپه با روش ترمولومنیسانس مابین 68 ± 2106 تا 58 ± 1684 ق. م. تاریخ گذاری شده است. سنت سفالگری نوع خابور با شروع عصر مفرغ جدید از میان رفته و «سنت سفال نوزی» جایگزین آن گشته، اما سنت سفالی ارومیه در نواحی شمال غرب ایران، قفقاز و شرق آناتولی تا شروع عصر آهن ادامه می یابد. مقاله ی حاضر در نظر دارد حوزه ی انتشار سنت های سفالی ارومیه و خابور، ویژگی های درون منطقه ای، اشتراکات و روابط بین منطقه ای در هزاره ی دوم ق. م. را مورد مطالعه قرار دهد. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد فرهنگ-های دوره ی مفرغ، به ویژه سنت سفال خابور به واسطه ی گسترش تجارت در این دوره حایز کمال اهمیت است. از همین رو شاهد گسترش فرهنگ های سفالی ارومیه و خابور در گستره ای از قفقاز، شرق ترکیه، شمال عراق، غرب و شمال غرب ایران در این دوره هستیم.

ورود اقوام کوچ روی سکایی به کشمکش های سیاسی و نظامی غرب آسیا در هزاره ی اول ق. م. تأثیرات عمیقی بر روابط فرهنگی، سیاسی و نظامی اقوام مختلف حاضر در این حوزه ی جغرافیایی گذاشت. چنین ورود و هجومی با گزارشات تاریخی و همچنین مدارک باستان شناختی قابل بررسی است. در پژوهش حاضر با استفاده از نتایج کاوش باستان شناختی گورستان خرم آباد مشگین شهر (استان اردبیل)، حضور اقوام سکایی در شمال غرب ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به تبیین آن پرداخته شده است. با وجود این که سابقاً بحث هایی در مورد محوطه ی زیویه و انتساب آن به این اقوام شده، ولی هم چنان یکی از مهم ترین مشکلات و ضروریات مطالعات سکاشناسی، فقدان اطلاعات باستان شناختی از این اقوام در شمال غرب ایران است. مقاله ی حاضر با درک چنین ضروریتی، به صورت توصیفی-تحلیلی، با استناد به داده های میدانی باستان شناختی و با رویکردی مقایسه ای انجام پذیرفته است. هدف از چنین پژوهشی، تببین حضور این اقوام و همچنین رسیدن به درکی روشن از داده های مختص به آن ها در حوزه ی شرقی شمال غرب ایران است. برای مطالعه در باب چنین موضوعی آن چه که مهم به نظر می رسد، شناخت ویژگی های مختص اقوام سکایی در شمال غرب ایران است. مهم ترین شاخصه های باستان شناختی این اقوام در شمال غرب ایران چیست؟ با کدام داده ها می توان حضور ایشان را تبیین نمود؟ داده های محوطه ی مورد بحث، با یافته های باستان شناختی کدام حوزه ها قابل مقایسه است؟ این پرسش ها و مجهولات این چنینی و پاسخ به آن ها می تواند درک روشنی از حضور اقوام سکایی در شمال غرب ایران را فراهم سازد و مهم تر از همه، می تواند پیش زمینه ی مناسبی را برای مطالعات سکاشناسی فراهم سازد. پژوهش حاضر، نشانگر وجود یک ارتباط فرهنگی نزدیکی بین داده های سکایی شمال غرب ایران و یافته های مربوط به این اقوام در مناطق همجوار است. بسیاری از یافته های سکایی نواحی قفقاز و هم چنین نواحی مختلف آسیای میانه و مرکزی را می توان در مقام مقایسه با یافته های سکایی گورستان خرم آباد مشگین شهر بدان ها اشاره نمود.

از مهم ترین سؤالاتی که در باستان شناسی سواحل جنوب غرب دریای کاسپی مطرح است، چگونگی استقرارها در دوران پیش از تاریخ، به ویژه در عصر آهن می باشد؛ این درحالی است که بخش عمده ای از پژوهش های باستان شناسی مربوط به این دوره که از سال 1901 م. در گیلان انجام شده برروی گورستان های عصر آهن (سده های 8-15 ق. م. ) متمرکز بوده است. نبود پرسش های بنیادی و بررسی های روشمند در باستان شناسی گیلان باعث شده تاکنون چگونگی استقرار و نوع معماری مورد استفاده ی مردمان این منطقه بر ما پوشیده باشد و بدین ترتیب این پرسش ها مطرح است که پراکندگی استقرارها و نحوه ی الگوهای استقراری به چه صورت بوده است؟ چه عاملی موجب شده که آثار و شواهد اندکی از استقرارهای مربوط به این دوره مورد شناسایی قرار گیرد؟ در صورت وجود استقرار و سکونتگاه ها، نوع نقشه و فضاهای معماری به چه صورت بوده است؟ بسیاری از صاحب نظران و باستان شناسان معتقدند که اقوام مزبور دارای مسکنی که از سازه ی مستحکمی برخوردار باشد، نبودند؛ بلکه به صورت چادرنشینی روزگار می گذراندند. در این مقاله تلاش شده تا با روشی اسنادی و میدانی، مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و نتایج حاصل از کاوش های باستان شناسی در محوطه های کافرستان، مطلاکوه، لیارسنگ بن، کلورز و. . . در محدوده ی جغرافیای جنوب غرب دریای کاسپی طرح ابتدایی ارائه شود. با توجه به منابع و مدارک موجود برخی شواهد از معماری دائمی مربوط به زندگی یکجانشینی در حوزه ی فرهنگی جنوب غرب دریای کاسپی شناسایی شده که مشتمل بر ایجاد کف سازی در محوطه ی مسکونی و احداث بناها با فضاهای چهارگوش به وسیله ی سنگ و چوب یا بدون ایجاد پی بوده است.

یکی از راه های جاودان ساختن اعمال و کردارهای پادشاهان در روزگار باستان، خصوصاً در آسیای غربی، برپا ساختن سنگ یادمان ها و برنوشتن کتیبه های سنگی و نقوش برجسته در مکان های خاص و نمایان بوده است. برپایی این یادمان ها در مناطق مهم برای بزرگداشت پیروزی های نظامی و یا ادعای تسلطِ سیاسی و اقتصادی در مناطق مختلف، یک سنت رایج در شرق نزدیکِ باستان بوده است. پاشاهان امپراتوری آشور (934 تا 605 ق. م. ) که بارهای بار به لبه ی غربی فلات ایران لشکر کشیدند و گه گاه به مناطق درون ایران و سرزمین های شرقی تر راه یافتند از خویش یادمان ها و یادگارهای سنگی متعددی برجای گذاردند و خاطره ی کشورگشایی های خود را جاودان ساختند. امروزه در ایران 5 سنگ یادمان و نقش برجسته ی آشوری بازشناخته شده است؛ به گونه ای دقیق تر دو سنگ یادمان و سه نقش برجسته. سطح هنری و میزان دقت و ظرافت مصروف در تولید چنین آثار هنری یادمانی، نشان دهنده ی میزان اهمیت این نواحی در نگاه کشورگشایانه پادشاهانِ آشور نو است. در پژوهش حاضر، سعی گردیده با سنجش میان سبک هنری این 5 اثر، به بازسازی انگیزه های کشورگشایی آشوریان پرداخته شود و به این پرسش که آیا از طریق تحلیل هنری این آثار می توان به میزان اهمیت مناطق پیرامونی در نگاه راهبردی امپراتوری آشور پی برد، پاسخ داده شود. این پژوهش از نوع تحقیقات بنیادی و از منظر روش تحقیق به صورت تاریخی و توصیفی-تحلیلی است. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر این نکته است که این 5 اثر از نگاه سطح هنری ابداً با یکدیگر برابر نیستند؛ در دو سنگ یادمانِ تیگلَت پیلِسر سوم (744 تا 727 ق. م. ) و سارگُن دوم (721 تا 705 ق. م. )، با سبکی برتر، رسمی و شاهانه و در سه نقش برجسته ی تنگ ور، میشخاص و اشکفت گُل گُل با نقوشی کنده شده در دل کوه و لاجرم سبک هنری آفریده شده در محل، مواجه ایم که شباهت ها و تفاوت هایی در اجرا با هم دارند. این پژوهش از این منظر می تواند مورد اهمیت باشد که یادمان های آشوری یافت شده در ایران را باهم و با نمونه های مشابه در مناطقِ همجوار مورد ارزیابی سبک هنری قرار داده است.

تحلیل الگوهای استقراری باستان شناختی، از مهم ترین روش های مرسوم برای شناخت تغییرات فرهنگی و زیست محیط فرهنگی در ادوار مختلف است. بررسی و شناسایی دشت ها، دره ها و مناطق مختلف با چنین رویکردی، قطعاً نتایجی را دربردارند که در کنار یکدیگر، می تواند اطلاعات جامعی از چگونگی حضور و پراکنش استقرارهای جوامع مختلف ارائه دهند. دشت های دامنه های رشته کوه الوند، به طور اخص دشت مرتفع میان کوهی تویسرکان، از جمله مناطقی است که همواره مورد توجه جوامع انسانی بوده و از پتانسیل بالایی جهت مکان گزینی استقرارگاه های ادوار مختلف برخوردار بوده است. در زمستان 1391، طرح پژوهشی «بررسی، شناسایی، مستندنگاری تکمیلی و ثبت آثار باستانی شهرستان تویسرکان»، با هدف شناسایی و ثبت محوطه های باستانی و آثار تاریخی شهرستان تویسرکان انجام پذیرفت. برآیند بررسی، دربردارنده ی 44 محوطه از دوره ی مس وسنگ تا ادوار متأخر اسلامی است؛ از این میان، 25 محوطه دارای آثار دوره ی اشکانی هستند که نشان از گیرش معنادار و گسترش استقرارها در دامنه ی غربی الوند در این دوره بوده است. آثار دوره ی اشکانی دشت تویسرکان با سفال های نوع کلینکی و معماری خشتی خاصه ی این دوره، مورد مطالعه قرار می گیرند. هدف پژوهش پیش ِرو، شناخت عوامل مؤثر در شکل یابی، گیرش و برهمکنش استقرارهای دوره ی اشکانی است؛ همچنین نوشته ی حاضر، در پی پاسخ به این سؤال است: زمین سیما، چه تأثیری در شکل گیری استقرارهای اشکانی دامنه ی غربی رشته کوه الوند داشته است؟ که با طرح فرضیه هایی همچون: وجود مراتع غنی و زمین ها ی مستعد کشاورزی، منابع آبی سرشار در دشت تویسرکان، عبور راه های ارتباطی مهم، از جمله جاده ی باستانی هگمتانه/ اکباتان به شوش و مناطق جنوبی کشور، موسوم به راه شاهی از طریق دره ی گنجنامه-تویسرکان و کنترل و نظارت بر آن، در علل شکل گیری و گیرش استقرارهای اشکانی در شهرستان تویسرکان قابلیت طرح می یابد. در تحلیل الگوهای مکانی و نقش زمین سیما، از روش تحلیل های فضایی در محیط GIS استفاده شده است.

«شهرتپه» یکی از محوطه های اشکانی شمال شرق ایران در شهرستان درگز است. با استناد به بررسی های باستان شناسی، این محوطه، یکی از وسیع ترین محوطه های اشکانی این حوزه ی جغرافیایی است؛ به علاوه، با استناد به کاوش های باستان شناسی، این محوطه، یکی از محوطه های مهم اوایل دوره ی اشکانیان در شمال شرقی ایران است. شباهت یافته های باستان شناسی شهرتپه با محوطه ی نسا، به همراه وسعت محوطه (حدود 70 هکتار) و یافته های باستان شناسی آن، نشان می دهد شهرتپه از محوطه های مهم دوره ی اشکانیان در شمال شرق ایران است. به دلیل همین اهمیت است که بعضاً از این محوطه، به عنوان یکی از محوطه های احتمالی معرف «دارا» در اوایل دوره ی اشکانیان یاد می شود؛ لذا در پژوهش پیشِ رو تلاش می گردد، ضمن بررسی و ارزیابی داده های باستان شناسی شهرتپه، و جایگاه آن در تاریخ اوایل دوره ی اشکانی، اهمیت این محوطه در مطالعات باستان شناسی اشکانیان در شمال شرق ایران مورد بحث و ارزیابی قرار گیرد. به علاوه، تلاش شده بدین پرسش پاسخ داده شود که آیا شهرتپه می تواند یکی از محوطه های احتمالی معرف شهر دارا اشکانی باشد؟ و یا به عبارت کلی تر، آیا می توان این شهر مهم اوایل دوره ی اشکانی را در حوزه ی جغرافیای سیاسی امروزی درگز جستجو نمود؟ پاسخ به موارد فوق از این منظر حائز اهمیت است که از اشکانیان در شمال شرقی ایران، اطلاعات معدود و پراکنده ای در دست است؛ لذا مطالعات باستان شناسی شهرتپه می تواند تاحدودی در پاسخ به پرسش های تاریخی و باستان شناسی اشکانیان در شمال شرقی ایران راهگشا باشد. رویکرد پژوهش حاضر در پاسخ به پرسش های فوق، داده های باستان شناسی مرتبط با اشکانیان در شهرستان درگز و محوطه ی شهرتپه است. به علاوه، در کنار داده های باستان شناسی، از متون کلاسیک در پاسخ به مکان یابی احتمالی شهر دارا در منطقه ی درگز استفاده گردیده است. براساس موارد یاد شده در بالا، شهرتپه به واسطه ی وسعت و داده های فرهنگی از جمله ظروف و قطعات سفالی مطالعه شده، تزیینات معماری شامل آجرهای منقوش و وجود یک منطقه ی صنعتی شناسایی شده در آن، احتمالاً یکی از مهم ترین محوطه های اوایل دوره ی اشکانی در شمال شرق ایران است.

دوره ی اشکانی سرآغاز استفاده از گچبری در تزیینات معماری ایران بود و از قرن دوم م. به بعد شاهد به کارگیری رنگ های متنوعی برروی زمینه ی سفید گچبری ها هستیم که به آن ها جلوه ی زیبایی بخشیده اند. به نظر می رسد که هدف از رنگ آمیزی این آثار که زینت بخش بناهای مهم دوره ی اشکانی بوده اند، علاوه بر جنبه ی بصری، تأکید بر انتقال پیام سازندگان و بانیان آثار نیز باشد. یکی از مهم ترین محوطه هایی که گچبری های ارزشمندی از آن به دست آمده، محوطه ی تاریخی قلعه یزدگرد است. این گچبری ها شامل نقوش: انسانی، حیوانی، هندسی، گیاهی، ترکیبی و عناصر معمارانه است. قطعات بسیاری از گچبری های فوق، رنگ آمیزی شده اند. این قطعات، دارای یک یا چندرنگ هستند، اما تاکنون برروی رنگ های به کار رفته در آن ها پژوهشی صورت نگرفته است؛ این درحالی است که گچبری های قلعه یزدگرد از مهم ترین محوطه های مهم دوره ی اشکانی است که قطعات قابل توجهی گچبری رنگین از آن کشف شده است. هدف از این تحقیق، پاسخ گویی به این سوالات بوده است: 1. رنگ های به کار رفته در گچبری های قلعه یزدگرد کدامند و آیا رنگ در صحنه و نقش خاصی به کار رفته است؟ 2. برای رنگ آمیزی گچبری های این محوطه از چه رنگ دانه هایی استفاده شده است؟ این تحقیق با استفاده از مطالعات موزه ای و کتابخانه ای انجام شده است؛ هم چنین گچبری های رنگین این محوطه، برای نخستین بار مورد آزمایش قرار گرفتند. برای بررسی و آنالیز رنگ دانه ها از روش های پراش پرتو ایکس (XRD)، آزمایش پتروگرافی و طیف سنجی زیر قرمز تبدیل فوریه (FTIR) استفاده گردید. طبق نتایج به دست آمده، در گچبری های قلعه یزدگرد از رنگ دانه ی آبی مصری برای رنگ آبی، از رنگ دانه ی سبز خاکی (سبز سیلو) برای رنگ سبز و برای رنگ های قرمز، صورتی و زرد از رنگ دانه ی اُخرا استفاده شده است. به نظر می رسد که در قلعه یزدگرد برای رنگ آمیزی نقوش از رنگ دانه های کانی استفاده شده و از رنگ دانه های آلی برای تولید رنگ در این مجموعه استفاده نشده است.

محوطه ی تاریخی مالین، هسته ی قدیمی شهر کنونی باخرز می باشد که در جنوب شرق استان خراسان رضوی، در نزدیکی مرز افغانستان و در مسیر ارتباطی نیشابور به هرات واقع شده است. این محوطه به دلیل برخورداری از حجم انبوه مواد فرهنگی، به خصوص نمونه های سفالین و نیز تداوم استقرارهای انسانی، در مطالعات باستان شناسی و تاریخ خراسان، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و بر همین اساس نیز مورد مطالعه و بررسی روشمند باستان شناختی قرار گرفته است. با انجام بررسی روشمند باستان شناختی در محوطه ی مالین، حدود پانصد قطعه از نمونه های سفالین جمع آوری گردید که ضرورت سازماندهی و تحلیل همه جانبه ی این مواد فرهنگی را به وجود آورد. نمونه های مذکور در چهار گروه: سفالینه های بدون لعاب ساده، بدون لعاب منقوش، لعاب دار ساده و لعاب دار منقوش، طبقه بندی شده و درنهایت مورد گونه شناسی و مقایسه قرار گرفتند. این مقایسات نشان می دهد که شکل گیری محوطه مربوط به دوره ی اشکانی بوده و اوج شکوفایی مالین به سده های میانه ی اسلامی بازمی گردد. همچنین باید خاطرنشان نمود که ویژگی فن آوری سفالگری در این محوطه با تولیدات انبوه و گونه های شاخص، مشخصه ی این منطقه در دوران اسلامی، به ویژه سده های میانی اسلامی است که پیوندها و همسانی های نزدیکی را با دیگر مراکز تمدنی همزمان خود در ایران و دیگر بلاد اسلامی نشان می دهد؛ که این موضوع، مؤید وجود شبکه ی ارتباطی و فرهنگی گسترده و یکپارچه در سراسر جهان اسلام می باشد و بیش از همه با یکپارچگی آیینی و ایدئولوژیک سرزمین های اسلامی در ارتباط بوده و ریشه در جهان بینی توحیدی اسلام دارد. درنهایت نیز با توجه به آمارهایی که در نتیجه ی گونه شناسی و شناخت سفالینه های موجود در محوطه ی مالین به دست آمد، می توان استنباط نمود که سفال غالب در این محوطه، سفالینه های بدون لعاب و ساده ی نخودی بوده است که با فراوانی گسترده ای در هر دو دوران تاریخی و اسلامی مورد تولید انبوه قرار گرفته و به اشکال و فرم های شاخصی و گوناگونی مشاهده می شوند.

در سده ی 4 ه. ق. منطقه ی غرب ایران در کنترل حکام حسنویان قرار داشت؛ طبق متون تاریخی، قلعه ی سرماج در حدود سال 348 ه. ق. توسط حسنویه بنیان گذار سلسله، برروی یک بنای سنگی قدیمی تر بازسازی شده است. احتمالاً حسنویه پایتخت اداری-شهری خود را در دینور و پایتخت نظامی-سیاسی را در قلعه ی بزرگ سرماج بنا نهادند. ضرورت انجام این پژوهش به دلیل شواهد معماری بنا از دوره های ساسانی-اسلامی و فعالیت های اندک انجام گرفته پیرامون آن است. این مقاله برمبنای سؤالات و فرضیات پیشِ رو استوار است: 1. براساس شواهد موجود، قلعه ی سرماج مربوط به چه دوره ای می باشد؟ 2. با توجه به شواهد موجود و یافته های باستان شناختی، قلعه ی سرماج چه ارتباطی با دوره ی ساسانی دارد؟ 1. براساس شواهد موجود، به نظر می رسد قلعه ی سرماج بنایی مربوط به دوره ی حسنویه است. 2. باتوجه به بررسی و مطالعات نگارندگان، به نظر می رسد قلعه ی سرماج برروی بنای مشابهی از دوره ی ساسانی احداث و بازسازی گردیده است. این بنا یکی از دژهای بزرگ ساسانی اسلامی با مساحت حدود 1600 متر مربع بوده که دارای شکل هندسی مربع مانند است. بیشتر مشخصات آن مانند: پلان، فرم، مصالح، دیوارها، حصار و خندق، سبک و سیاق بناهای مشابه دوره ی ساسانی از جمله کاخ ناتمام بیستون و معبد آناهیتای کنگاور را داشته است. دیوارهای سنگی بزرگ و کوچک حصار قلعه از مهم ترین عناصر معماری برجای مانده از قلعه هستند که بزرگ ترین و سالم ترین آن ها، دیواره ی جنوبی قلعه است. همچنین چندین قطعه از سنگ های کتیبه دار مزین به خط کوفی مزهّر از قلعه به دست آمد که متأثر از هنر عباسی بوده و صحت انتساب بنا را به دوره ی حسنویه می رساند. درنهایت متون تاریخی و یافته های میدانی میزان انتساب بنا را به دو دوره ی ساسانی و اوایل اسلامی (حسنویه) تأیید می نمایند؛ اما برای تثبیت قطعی این فرضیات نیاز به پژوهش های بیشتر، خصوصاً انجام کاوش های هدفمند و علمی ضروری به نظر می رسد.

سفال به عنوان یکی از ارزشمندترین داده های باستان شناسی است که به دلیل تولید فراوان و همچنین دوام آن به عنوان یکی از مهم ترین مواد فرهنگی است که همیشه دگرگونی ها و نوآوری های مختلفی را در شکل و نقش بر خود پذیرفته که بخشی از آن بر اثر تطور و رشد درونی فرهنگ ها در گذر زمان به وجود آمده است. مجموعه ی معماری دست کند زیرزمینی سامن ملایر، یکی از محوطه های شاخص و منحصر به فرد از نظر داده های فرهنگی، به ویژه یافته های سفالی است که از آن، گونه های مختلف سفال های دوران اسلامی یافت شده است. سؤالات اصلی مطرح در این پژوهش عبارتند از: تکنیک های رایج سفالینه های مجموعه ی معماری دست کند زیرزمینی سامن ملایر کدامند؟ یافته های سفالی این مجموعه مربوط به کدام دوره ی زمانی است؟ براساس شواهد، یافته های سفالی این مجموعه وارداتی هستند؟ نگارندگان در این نوشتار به بررسی و مطالعه ی گونه های مختلف سفالی به دست آمده از 4 فصل پژوهش باستان شناسی در این مجموعه می پردازند و تجزیه و تحلیل گونه های مختلف سفالی از لحاظ تکنیک، فرم، تزیینات بپردازند. روش تحقیق در این مقاله براساس نتایج حاصل از فعالیت میدانی (کاوش های باستان شناختی) و مطالعات کتابخانه ای به صورت استفاده از گزارش های باستان شناسی و منابع کتابخانه ای مرتبط با این موضوع است. نتایج تحقیق نشان می دهد گونه های شاخص سفالی این محوطه عبارتند از: سفالینه با تکنیک قالب زده کتیبه دار، سفال با تزیین ترصیع، سفال با تزیین لعاب پاشیده (اسگرافیاتو)، نقاشی روی لعاب (مینایی)، نقاشی زیرلعاب (قلم مشکی) با نقوش مسبک انسانی و حیوانی، آبی و سفید و نمونه های سفال زرین فام است که از لحاظ زمانی این یافته ها مربوط به قرون میانی و متأخر اسلامی است.

دست یابی به صنعت سفال به عنوان اولین دست ساخته های کاربردی بشر، نقش بسزایی در زندگی او ایفاد کرد و ایجاد نقوش برروی سفال ها به عنوان نمادی از هنر ماندگار انسان در دوره های مختلف مطرح بوده است. نقوش روی سفال ها که ریشه در مفاهیم اعتقادی، باورها، تمایلات و آرزوهای هر عصری دارد، در تمام ادوار تاریخی دوشادوش صنعت سفال خودنمایی نموده است. شیر از جمله نقوش رایج و مورد توجه اعصار مختلف بوده است. سده های پنجم تا هشتم ه. ق. به لحاظ تحولات بدیعِ هنری همواره مورد توجه هنرپژوهان بوده است. این نوشتار بر آن است تا با بررسی نقش مایه ی شیر در سده های مذکور، به این سؤالات پاسخ دهد که در یک رویکرد مقایسه ای و تطبیقی نقش مایه ی شیر در فاصله ی سده های پنجم تا هشتم ه. ق. از منظر معیارهای زیباشناختی (با تأکید بر فرم و ساختار) از چه ارزش های زیباشناختی حکایت می کند؟ و در صورت مشاهده ی تغییرات چشمگیر در فرم و ساختار این نقش مایه، این تغییرات چه دلیلی می تواند داشته باشد؟ برای پاسخ گویی به سؤالات مذکور، تلاش شده است تا با تکیه بر روش تحلیلی که یکی از معروف ترین روش های تجزیه و تحلیل آثار هنری است به بررسی آثار سفالی سده های پنجم تا هشتم ه. ق. و مقایسه ی آن ها با یکدیگر بپردازیم. مراد از تحلیل ساختاری، بررسی رابطه ی نقش مایه ی اصلی با سایر نقش مایه های مجاور، بررسی رابطه ی فرم و شکل کلی ظرف با نقش مایه ی اصلی و سایر نقش مایه ها و بررسی مستقل خود نقش مایه ی اصلی (شیر) است. به نظر می رسد که باوجود انتظار معمول، گذشت زمان و عوامل دیگری چون آشنایی بیشتر هنرمندان با سنت های هنری دیگر، تأثیر چندانی در قوت طراحی و پختگی آن نداشته است. نقش مایه ی شیر آثار سفالی متعلق به سده های پنجم و ششم ه. ق. در مقایسه با آثار متأخر، از طراحی خطی قوی، تأکید بر رابطه ی اندام وار زمینه و موضوع اصلی، تناسب خود نقش مایه و ارتباط ظریف آن با کالبد ظرف برخوردار است.

خانه های مسکونی دوره ی قاجاریه ی شیراز، در پلان، چیدمان فضایی و ویژگی های معماری، دارای اصول و تناسبات عددی مشترکی هستند که برخی از این اصول در کنار نقش عملکردی، ارتباط تنگاتنگی با شرایط اقلیمی منطقه دارد. پژوهش حاضر درپی شناخت میزان نقش اقلیم در الگوی طراحی خانه های شیراز در عصر قاجار است؛ که به منظور دستیابی به این هدف، به بررسی الگوهای ساختاری، تناسبات و نحوه ی ارتباطات فضایی آن ها با یکدیگر و چگونگی ارتباط آن ها با مسایل اقلیمی می پردازد. لذا با بررسی میدانی و کتابخانه ای به تجزیه و تحلیل پلان های معماری و اجزاء سازنده از قبیل: اتاق ها، حیاط ها، حوض و باغچه ی 13 خانه، به طور خاص از کل محلات بافت تاریخی شیراز و 30 نمونه از محله ی تاریخی سرباغ از لحاظ ارتباطات فضایی، عددی و اقلیمی پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهند: 1) در خانه های دوره ی قاجار شیراز با تناسبات فضایی تا حدی متفاوت با قبل، همانند تبدیل فرم چلیپایی تالار به مستطیل و قرارگیری ایوان ستون دار (فضاهای نیمه باز) با کشیدگی در جهت بدنه ی حیاط در جلو تالار به جای اُرسی به منظور ایجاد فضای دسترسی به تالار و تأمین تهویه طبیعی مواجه هستیم؛ 2) تناسبات طول به عرض حیاط و تالارها در حدود 4/1-2/1 است که نشان از اهمیت اصول حسابی در مقابل هندسی به دلیل نقش عملکردی و اقلیمی در طراحی پلان دارد، نیز نورگیری از طول اتاق انجام می شود؛ 3) مکان گزینی فضاهای اصلی براساس محورهای حرکتی و بصری استوار بوده و نقش دید نسبت به نور در اولویت بوده است؛ 4) نقش عملکردی فضاها نسبت به تأثیر اقلیم در مکان گزینی آن ها در اولویت بوده است؛ 5) هماهنگی فضاها و عناصر معماری نظیر: حیاط، تالارها، اتاق ها، درختان و مصالح با شرایط اقلیمی منطقه منجر به جهت گیری مناسب جنوب غربی ساختمان، کاشت درختان توده ای نارنج، استقرار شرقی-غربی حوض در حیاط، پنجره های عمودی بزرگ با تابشبند و چیدمان مرکزی فضاها شده است.

آنالیز ایزوتوپ های پایدار جهت بازسازی و تفسیر رژیم های غذایی گذشتگان، رویِ کربن و نیتروژنِ موجود در عناصر اسکلتی (اعم از استخوان و دندان) تمرکز یافته و پیش بینی های صحیحی را از این موضوع مهم (دیرینه تغذیه شناسی) به دست می دهد؛ زیرا به طور طبیعی این نسبت ها بین طبقات معینِ انواع مواد غذایی فرق می کند. ماهی آب شیرین، نقش مهمی در رژیم غذایی گذشتگان داشته و مدارک مربوط به مصرف آن با شیوه های گوناگونی قابل بازیافت است. یکی از این موارد، آنالیز ایزوتوپی است. تنوع ایزوتوپی کربن در محیط های آب شیرین بسیار گسترده است. این تنوع بر موجوداتِ زنده ی چنین اکوسیستم هایی حکم فرما است، حتی اگر این اکوسیستم ها از نظر جغرافیایی به هم نزدیک باشد. اما گوناگونی سطوح ایزوتوپ نیتروژن 15 در تمام جهان، برای ماهی آب شیرین تقریباً یکسان است. شایان ذکر است که هم پوشانی در سطوح ایزوتوپی کربن 13 بین ماهی آب شیرین و منابع خشکی (زمینی) وجود دارد. آنالیز ایزوتوپ های پایدار کربن و نیتروژن در تفسیر رژیم های غذایی کاربرد دارد؛ چراکه تفاوت های ایزوتوپی موجود در مواد غذایی به استخوان های افرادی که این غذاها را مصرف می کنند، منتقل شده و بررسی نسبت ایزوتوپ های این عناصر در استخوان ها، می تواند نوع غذایی را که افراد مصرف می کردند، مشخص نماید. این مقاله با استفاده از آنالیز ایزوتوپ های پایدار کربن و نیتروژنِ کلاژن دندانی 12 اسکلت انسانی، مربوط به قبرستان عصر آهنِ محوطه ی باستانی گوهرتپه در شرق استان مازندران، واقع در ساحل جنوبی دریای خزر، فرض وجود ماهی آب شیرین را در رژیم غذایی ساکنان محوطه ی گوهرتپه بررسی کرده و تا حدودی فرضیه ی مصرف ماهی آب شیرین در رژیم غذایی ساکنین گوهرتپه را تأیید کرد؛ هرچند اثبات بهتر این موضوع، به آنالیز ایزوتوپی موجودات زنده در محیط های آب شیرین آن منطقه، وابسته است.