معرفت کلامی
سال:1396 | دوره:8 | شماره:1 (پیاپی 18) |تعداد مقالات:8

چکیده فارسی: شیخ حرعاملی به عنوان یکی از محدثان بنام نیمه دوم قرن یازدهم، در پس چهرة حدیثی خود متکلمی است که به روش های مختلفی به استنباط آموزه های اعتقادی و دفاع از آن در برابر مخالفان پرداخته است. وی در این راستا از روش های نقلی و عقلی بهره برده است. در این جستار ضمن پرداختن به جایگاه عقل در منظر شیخ حر عاملی، کارکردهای عقل را در اندیشة کلامی وی از خلال مطالعه آثار کلامی متعدد وی کاویده ایم. این پژوهش به طور مستند بیانگر آن است که شیخ حر عاملی اگر چه نقل را در استنباط اعتقادات اصل می داند، لیکن عملاً همچون دیگر متکلمان از کارکردهای سه گانة عقل استفاده کرده است. وی از کارکردهای مستقل عقل، یعنی عقل نظری و عملی و نیز از کارکرد غیر مستقل عقل یعنی عقل ابزاری بهره برده و با روش های عقلی متعدد و متنوع به استنباط آموزه های اعتقادی اسلام و مذهب تشیع و دفاع از آن پرداخته است. او معتقد است تعارض بین عقل ابزاری و نقل موضوعیت ندارد و در تعارض عقل نظری و عملی با نقل، باید نقل معارض را به تأویل برد. چکیده عربی: الشیخ الحرّ العاملی هو أحد المحدّثین البارزین الذین ذاع صیتهم إبّان القرن الحادی عشر فی عالم التشیّع، وإلى جانب کونه محدّثاً فقد برع فی علم الکلام والعقائد أیضاً، حیث اتّبع أسالیب عدیدة لاستنباط التعالیم العقائدیة والدفاع عنها مقابل المخالفین، وقد اعتمد على أسالیب عقلیة ونقلیة. تطرّق الباحثان فی هذه المقالة إلى بیان مکانة العقل من وجهة نظر الشیخ الحرّ العاملی، وکذلک سلّطا الضوء على وظائفه فی الفکر الکلامی لهذا العالم المسلم من خلال مراجعة آثاره العدیدة التی خلّفها فی هذا المضمار، وقد أثبتا أنّه رغم اعتقاده بأصالة النقل فی استنباط العقائد، إلا أنّه اعتمد على وظائف العقل الثلاثة کسائر علماء الکلام والعقائد. اعتمد الحرّ العاملی فی استدلالاته على الوظائف المستقلّة للعقل، أی العقل النظری والعملی، وکذلک استند إلى وظائفه غیر المستقلّة، أی العقل المستدل؛ ومن ثمّ استنبط مفاهیم عقائدیة إسلامیة وشیعیة بأسالیب عقلیة متنوّعة، فبادر إلى الدفاع عنها، حیث یعتقد بأنّ التعارض بین النقل والعقل المستدلّ، لا موضوعیة له، وحینما یحدث تعارضٌ بین العقل النظری والعملی وبین النقل، فلا بدّ فی هذه الحالة من تأویل النقل.

چکیده فارسی: رابطة علم و دین از مباحث جدی فضای فکری معاصر است. آلوین پلانیتگا مباحث مهمی را در این باره مطرح کرده است. او در این زمینه دو دیدگاه دارد و در هر دو معتقد است که رابطة علم و دین در مواردی به دلیل اصل طبیعت گرایی روش شناختی در علم، به تعارض کشیده می شود. او در دیدگاه اولش بر اساس استعاره ای از آگوستین می گوید علم در جهان امروز در شهر انسان و در برابر شهر خدا قرار دارد و برخی یافته های علمی با باورهای دینی متعارض اند و این تعارض واقعی و جدی است و هریک از علم و دین، یکدیگر را نقض می کنند و ریشة این تعارض در طبیعت گرایی روش شناختی است؛ اما با این حال در بخش هایی از علم طبیعت گرایی روش شناختی را مجاز می داند. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی دیدگاه پلانتینگا را تبیین، و سپس آن را نقد و بررسی می کند. چکیده عربی: العلاقة بین العلم والدین تعدّ واحدةً من المباحث الجادّة المطروحة فی الأوساط الفکریة المعاصرة، والفیلسوف الأمریکی ألفین بلانتنجا ساق مباحث هامّة فی هذا المضمار، فقد تبنّى رؤیتین حول هذا الموضوع، حیث أکّد فیهما على أنّ العلاقة بین العلم والدین یشوبها التعارض أحیاناً على أساس النزعة الطبیعیة المنهجیة فی العلم. فی رؤیته الأولى اقتبس وجهة نظر أوغسطین معتبراً العلم فی العالم المعاصر بأنّه یدور فی فلک الوجود الإنسانی مقابل الوجود الإلهی، وبعض الاستنتاجات العلمیة تتعارض مع المعتقدات الدینیة، وهذا التعارض یعدّ جادّاً وحقیقیاً، فکلٌّ من العلم والدین ینقضان بعضهما البعض، والسبب فی ذلک عائدٌ إلى النزعة الطبیعیة المنهجیة؛ ولکن مع ذلک فهو یمکن أن یحدث فی بعض جوانب علم النزعة الطبیعیة المنهجیة. قام الباحث فی هذه المقالة ببیان رأی ألفین بلانتنجا ثمّ بادر إلى نقده وتحلیله وفق أسلوب بحثٍ وصفیٍّ-تحلیلیٍّ.

چکیده فارسی: یکی از دیدگاه های غربیان که با رویکردی طبیعت گرایانه به موضوع «منشأ دین» پرداخته، «ترس از حوادث طبیعی» را منشأ دین می داند. نوشتار حاضر با استفاده از قرآن و با روش نقلی درصدد است تا نظر قرآن را در این مسئله تبیین کند که آیا منشأ پیدایش دین، گرایش به دین و التزام به احکام عملی آن، می تواند ترس از حوادث طبیعی باشد یا خیر؟ و اساساً قرآن چه دیدگاهی را دربارة پاسخ این سه مسئله بیان می دارد. در این مقاله پس از مفهوم شناسی، این بحث را به ترتیب در سه بخش مطرح کرده ایم: در بخش اول که «پیدایش دین» است، ترس هیچ نقشی در پیدایش دین ندارد؛ بلکه از دیدگاه قرآن، خداوند و ارادة او عامل پیدایش دین است؛ ولی در دو بخش دیگر یعنی «گرایش به دین» و «التزام به احکام دینی»، گرچه ترس عاملی اساسی نیست، لکن نمی توان به کلی نقش آن را نادیده گرفت. چکیده عربی: إحدى الآراء التی یطرحها المفکّرون الغربیون الذین یبتنّون النزعة الفکریة الطبیعیة، أنّ الدین قد نشأ بین البشر جرّاء الخوف من الحوادث الطبیعیة؛ وعلى هذا الأساس فقد بادر الباحثان فی هذه المقالة إلى بیان وجهة النظر القرآنیة حول الموضوع المذکور وذلک بالاعتماد على مضامین القرآن الکریم وبأسلوبٍ نقلیٍّ، حیث تطرّقا إلى دراسة وتحلیل ما إن کانت نشأة الدین ونزعة البشریة إلیه وإلى الالتزام بأحکامه الشرعیة ناشئةً من الخوف من الحوادث الطبیعیة أو لا، کما وضّحا وجهة النظر القرآنیة فی هذا المضمار. بعد أن أجرى الباحثان دراسةً دلالیةً، قسّما البحث إلى ثلاثة أجزاءٍ أساسیةٍ کالتالی: الجزء الأوّل تمحور موضوعه حول منشأ الدین، وأثبتا فیه أنّ الخوف لیس له أیّ دورٍ فی هذا الأمر، وإنّما القرآن الکریم أکّد على أنّ الله عزّ وجلّ وإرادة الإنسان هما العاملان الأساسیان لظهوره؛ وأمّا فی الجزئین الآخرین اللذین هما النزعة إلى الدین والالتزام بأحکامه الشرعیة، فقد أُثبت فیهما أنّ الخوف حتّى وإن لم یکن عاملاً أساسیاً فی نشأة الدین، لکن لا یمکن التغاضی عن دوره بشکلٍ مطلقٍ.

چکیده فارسی: برخی احادیث در منظومة روایی شیعه، آموزه ی نفی صفات را به عنوان کمال توحید و نظام توحید معرفی کرده اند. تفاسیر متعددی از این روایات شده است؛ از جمله صدرالمتألهین و شارحان وی کوشیده اند این روایات را بر نظریة عینیت مصداقی تطبیق دهند؛ اما برخی از عالمان شیعه چون سیداحمد کربلایی و سیدمحمدحسین طباطبائی بر آن اند که این روایات معنایی دقیق تر از نظریه ی عینیت را افاده می کنند. سیداحمد کربلایی در مکاتبات خود با شیخ محمدحسین اصفهانی و علامة طباطبائی در آثار متعددی با رویکردی عرفانی در این باره بحث کرده و با اقامه ی برهان عقلی و ژرف کاوی ادلة نقلی نظریه ی خود را مدلل ساخته اند. مقاله حاضر می کوشد پس از طبقه بندی و تحلیل تفاسیر گوناگون این روایات، به اثبات این مدعا همت گمارد که در میان آرای اندیشمندان مسلمان، تفسیر عرفانی روایات یادشده (به ویژه با تقریر علامه طباطبائی) با آموزه ی پیشوایان شیعه در تبیین رابطة ذات و صفات الهی هماهنگی بیشتری دارد. چکیده عربی: بعض الأحادیث الموجودة فی المنظومة الروائیة الشیعیة، طرحت فکرة نفی الصفات باعتبار أنّ هذا النفی یعنی تحقّق کمال التوحید ویقرّ نظامه الأصیل، وقد فسّر العلماء وشرّاح الحدیث هذه الروایات بأسالیب عدیدة، وأمّا صدر المتألّهین وشارحو کتاباته فقد فسّروها وفق نظریة العینیة المصداقیة، بینما بعض علماء الشیعة من أمثال السیّد أحمد الکربلائی والسیّد محمّد حسین الطباطبائی فقد اعتبروها تدلّ على معانی أکثر دقّةً من النظریة المذکورة. السیّد أحمد الکربلائی ضمن مراسلاته مع الشیخ محمّد حسین الأصفهانی والعلامة الطباطبائی، وکذلک فی العدید من آثاره، تطرّق إلى بیان تفاصیل الموضوع من زاویةٍ عرفانیةٍ، ومن ثمّ أثبت رأیه من خلال إقامة برهانٍ عقلیٍّ والخوض فی عمق الأدلّة النقلیة النظریة. الهدف من تدوین هذه المقالة هو تصنیف مختلف التفاسیر التی طرحت حول هذه الروایات وتحلیلها لأجل إثبات وجود انسجامٍ بین آراء العلماء المسلمین والتفسیر العرفانی للروایات المذکورة-ولا سیّما حسب تقریر العلامة الطباطبائی-وبین التعالیم التی نقلت عن أئمّة الشیعة على صعید بیان العلاقة بین الذات والصفات الإلهیة.

چکیده فارسی: غیاث الدین منصور دشتکی از فلاسفة قرن نهم و دهم، نخستین فیلسوفی است که ادعای برهان عقلی بر معاد جسمانی با بدن عنصری کرده است. وی از دو راه عقلی و نقلی به اثبات معاد جسم عنصری می پردازد. در این گفتار در پی بررسی استدلال های غیاث الدین در اثبات معاد جسم عنصری هستیم. برهان عقلی وی مبتنی بر بقای تعلق نفس به بدن پس از مرگ است که مورد نقد صدرالمتألهین واقع شده است؛ و مدعای وی بر بازگشت نفس به بدن عنصری دنیوی، پس از شکل گیری مزاج کامل در قیامت است، که مورد نقد آقاعلی مدرس قرار گرفته است. تمسک وی به آیات برای اثبات جسم عنصری نیز خالی از اشکال نیست. با نقد و بررسی دیدگاه وی به این نتیجه رسیدیم که برهان عقلی و نقلی وی در اثبات معاد جسم عنصری ناتمام است. چکیده عربی: غیاث الدین منصور الدشتکی هو أحد الفلاسفة الذین تألّقوا فی عالم الفلسفة إبّان القرنین التاسع والعاشر الهجریین، وهو أوّل فیلسوفٍ طرح برهاناً عقلیاً لإثبات المعاد الجسمانی بالبدن العنصری، حیث حاول إثبات صواب هذا الأمر اعتماداً على الأدلّة العقلیة والنقلیة؛ ومن هذا المنطلق بادر الباحثان فی هذه المقالة إلى دراسة وتحلیل استدلالاته التی رام منها إثبات صحّة نظریة معاد الجسم العنصری. البرهان العقلی الذی طرحه هذا الفیلسوف مستندٌ إلى الرأی القائل ببقاء تعلّق النفس بالبدن بعد الموت، وهذا الرأی انتقده صدر المتألّهین. وأمّا رأیه القائل بعودة النفس إلى البدن العنصری الدنیوی بعد اکتمال تکوین المزاج فی یوم القیامة، فقد واجه نقداً من قبل آغا علی المدرّسی؛ فضلاً عن ذلک فإنّ تمسّکه بالآیات القرآنیة لأجل إثبات الجسم العنصری، لا یخلو من إشکالٍ. ومن خلال النقد والتحلیل لآراء غیاث الدین منصور الدشتکی فی هذه المقالة، توصّل الباحثان إلى نتیجةٍ فحواها أنّ برهانیه العقلی والنقلی فی إثبات تحقّق المعاد الجسمانی بالجسم العنصری، لیسا تامّی الدلالة.

چکیده فارسی: متفکران آرای مختلفی دربارة حقیقت انسان دارند. برخی از آنان حقیقت انسان را جسم ظاهری او دانسته اند و برخی دیگر علاوه بر بدن ظاهری، به حقیقت دیگری باور داشته اند. در اینکه این حقیقت دیگر چیست، در میان دانشمندان اختلاف نظر وسیعی دیده می شود. برخی این حقیقت دوم را نیز امری مادی و در داخل بدن دانسته اند و برخی دیگر آن را امری مجرد از ماده انگاشته اند. برای اثبات تجرد روح هم از روش عقلی و هم از روش نقلی استفاده شده است. در روش نقلی چند آیة معروف مورد استناد قرار گرفته است. به نظر می رسد می توان برای این منظور از آیات دیگری نیز بهره برد. در این پژوهش، تلاش ما این بوده است که با مراجعه به آیات قرآن و با توجه به ویژگی هایی که قرآن برای انسان ذکر کرده است، وجود ساحت عقلی مجرد از ماده را دست کم برای برخی از انسان ها اثبات کنیم. در این راستا به شواهد و ادله ای پرداخته ایم که از این منظر کمتر مورد توجه بوده اند. چکیده عربی: طرح المفکّرون العدید من الآراء حول حقیقة الإنسان، فبعضهم اعتبره مجرّد جسمٍ مادّیٍّ، أی أنّ حقیقته تتجلّى فی هذا الجسم البادی للعیان فقط؛ وبعضهم الآخر ذهبوا إلى القول بأنّ حقیقته شیئاً آخر، فهی لا تتمثّل ببدنه المادّی فحسب، ولکن هناک اختلافٌ کبیرٌ بینهم حوله طبیعتها، إذ منهم من اعتبرها أمراً مادّیاً کامناً فی باطن البدن، ومنهم من اعتبرها أمراً مجرّداً عن المادّة. اعتمد العلماء والمفکّرون على أسلوبین، أحدهما عقلیٌّ والآخر نقلیٌّ، لأجل إثبات تجرّد الروح؛ حیث لجؤوا إلى الأسلوب النقلی على أساس عددٍ من الآیات المعروفة، ولکن مع ذلک یمکن الاعتماد على آیاتٍ أخرى فی هذا المضمار. بناءً على ما ذکر، قام الباحثان فی هذه المقالة بتسلیط الضوء على الآیات المبارکة التی تضمّنت الخصائص والمیزات البشریة لإثبات تجرّد مضمار العقل عن المادّة لدى بعض البشر على أقلّ تقدیرٍ، حیث اعتمدا فی هذا المجال على شواهد وأدلّة لم تحظى باهتمامٍ کبیرٍ من قبل سائر الباحثین.

چکیده فارسی: مسئلة بداء جزء مسائل مهم در حوزه ارتباط حادث با قدیم بوده و پرسش اصلی این است که با توجه به امتناع تغیر در ذات و علم ذاتی الهی، حقیقت بداء و کیفیت وقوع محو و اثبات چگونه قابل تبیین است؟ و آیا اسناد بداء به خدا، حقیقی است یا مجازی؟ در نظام فلسفی میرداماد، تبیین جامعی نسبت به آموزة بداء ارائه شده است. در اندیشة وی، بداء در حوزة امور تکوینی بوده و بیانگر محدودیت زمان افاضه از جانب علت است. قلمرو وقوع بداء، عالم ماده است و عالم دهر و سرمد، مبرا از بداء هستند. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین بداء در نظام فلسفی میرداماد می پردازد. از مهم ترین یافته های این پژوهش تبیین حقیقت بداء در نظام فلسفی میرداماد و تبیین کیفیت اسناد بداء به خداست. در اندیشه میرداماد، امور تدریجی دو حیث دارند: از یک حیث با عالم دهر نسبت دارند و از حیث دیگر با عالم سیلان و مادی، نسبت دارند و به این اعتبار، تدریجی، غیرقار و متبدل اند. از حیث اول، به ثابتِ حقِ واجب بالذات مستندند و از حیث دوم، واسطه استناد حوادث زمانی به واجب می باشند. چکیده عربی: إنّ مسألة البداء تعدّ واحدةً من المسائل الهامّة المطروحة فی مجال ارتباط الحادث بالقدیم، والسؤالان الأساسیان اللذان یطرحان حولها هما: نظراً لامتناع حدوث تغیّرٍ فی ذات الله تعالى وعلمه، فکیف یمکن بیان حقیقة البداء وکیفیة تحقّق المحو والإثبات؟ وهل أنّ نسبة البداء إلى الله عزّ وجلّ تعدّ نسبةً حقیقیةً أو مجازیةً؟ طرحت توضیحاتٌ شاملةٌ بالنسبة إلى مسألة البداء فی منظومة میرداماد الفلسفیة، حیث یعتقد بأنّ البداء یتحقّق فی مجال الأمور التکوینیة، وهو یعکس محدودیة زمان الإفاضة من جانب العلّة، ونطاقه الذی یحدث فیه هو عالم المادّة فی حین أنّه لا یمکن أن یحدث فی عالم الدهر والسرمدیة. تمّ تدوین هذه المقالة بأسلوب بحثٍ وصفیٍّ-تحلیلیٍّ بهدف بیان مسألة البداء فی المنظومة الفلسفیة للمفکّر المسلم میرداماد، وأهمّ النتائج التی تمّ تحصیلها توضّح حقیقة هذه المسألة فی آرائه الفلسفیة وتبیّن کیفیة إسناده إلى الله سبحانه وتعالى . یعتقد هذا الفیلسوف المسلم بأنّ الأمور التدریجیة لها حیثیتان، فهی من إحدى هاتین الحیثیتین منسوبةٌ إلى عالم الدهر، ومن الحیثیة الأخرى منسوبةٌ إلى عالم السیلان والمادّة؛ وعلى هذا الأساس فهی تعتبر تدریجیةً وغیر مستقرّةٍ بحیث یمکن أن یطرأ علیها التحوّل والتبدّل. على أساس الحیثیة الأولى ، فالبداء یستند إلى ثبوت الحقّ الواجب بالذات، ومن الحیثیة الثانیة یعتبر واسطةً لاستناد الحوادث الزمانیة إلى الواجب.

چکیده فارسی: به دست دادن تصویر درست از صفات ذاتی و فعلی خداوند، و تلاش در جهت زدودن شبهات مرتبط با اوصاف الهی، نقشی برجسته در تعمیق باور دینی و جلوگیری از انحرافات اعتقادی دارد. صفت صدق الهی هرچند از اوصاف مورد اتفاق است، اما گاهی ممکن است در تعارض با یکی دیگر از باورهای دینی، یعنی جواز عفو و عدم عذاب برخی گناهکاران بر طبق مشیت الهی، جلوه کند. تفضلیه که معتقد به جواز عفو هستند، برای نشان دادن سازگاری میان این عقیده با صفت صدق الهی و وعیدهای موجود در قرآن و احادیث، نظریه های مختلفی عرضه کرده اند، که مهم ترین آنها عبارت اند از: نظریة مبتنی بر انکار اطلاق قبح کذب؛ نظریة انشاء انگاری وعد و وعید؛ نظریة عدم واقع نمایی زبان وعد و وعید؛ نظریه انکار تنجّز و حمل وعیدها بر استحقاق عقاب، و نظریة مشروط بودنِ وعیدهای الهی. نوشتار حاضر، که به شیوة کتابخانه ای و با رویکرد توصیفی تحلیلی سامان یافته، بر آن است که نظریة اخیر-یعنی مشروط بودنِ آیات و اخبار وعید و عدم اطلاق و عمومیت آنها-نظریه ای استوار و دارای پشتوانة عقلی، قرآنی و حدیثی است، و چهار نظریة دیگر دارای اشکال اند. چکیده عربی: لا شکّ فی أنّ طرح تصویرٍ صائبٍ لصفات الله الذاتیة والفعلیة، وبذل الجهد لإزالة الشبهات التی تطرح حولها، لهما دورٌ بارزٌ فی ترسیخ المعتقدات الدینیة والحیلولة دون حدوث انحرافاتٍ فیها. صفة الصدق الإلهی رغم کونها من الصفات المتّفق علیها، لکن قد تتعارض أحیاناً مع إحدى المعتقدات الدینیة، أی جواز العفو وعدم تعذیب بعض العصاة وفق المشیئة الإلهیة، وأصحاب العقیدة التفضّلیة یعتقدون بجواز العفو، لذلک طرحوا العدید من النظریات لأجل إثبات انسجام هذه العقیدة مع صفة الصدق الإلهی والوعید المذکور فی القرآن الکریم والأحادیث المبارکة؛ وأهمّ نظریاتهم المذکورة هی ما یلی: 1) نظریة تستند إلى رفض إطلاق قبح الکذب. 2) نظریة تعتبر الوعد والوعید مقولتین إنشائیتین. 3) نظریة عدم دلالة الوعد والوعید على الأمر الواقع. 4) نظریة إنکار تنجّز الوعید وعدم جواز حمله على استحقاق العقاب. 5) نظریة کون الوعید مشروطاً. تمّ تدوین هذه المقالة وفق أسلوب بحثٍ مکتبیٍّ على أساسٍ وصفیٍّ-تحلیلیٍّ بهدف إثبات صواب النظریة الأخیرة، أی نظریة کون الآیات والأخبار التی تضمّنت وعیداً تعتبر مقیّدةً وغیر مطلقةٍ، حیث أثبت الباحث أنّها مدعومةٌ بحکم العقل والمدالیل القرآنیة والحدیثیة؛ فی حین أنّ النظریات الأربعة الأخرى ترد علیها مؤاخذاتٌ ولا یمکن إثبات صوابها.