پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1396 | دوره:6 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

مینی مالیسم (کمینه گرایی) در ادبیات، سبک یا اصلی ادبی است که بر پایه فشردگی افراطی و ایجاز بیش از حد و سادگی محتوای اثر، بنا شده است. اگر بر اساس این تعریف، ایجاز و سادگی را مهم ترین ویژگی مینی مالیسم به شمار آوریم، در آثار کلاسیک نثر فارسی، با انواع و نمونه های متنوع و فراوانی از کمینه گرایی مواجه می شویم که از ابتدای شکل گیری زبان فارسی دری، مورد توجه گروهی از شاعران و نویسندگان فارسی زبان بوده است. با مطالعه تطبیقی و تامل در ساختار حکایت های آموزنده فارسی از منظر یک گونه ادبی نو، می توان به شیوه های تازه ای برای انتقال و معرفی فرهنگ اصیل و ارزشمند ایرانی اسلامی به جوامع دیگر دست یافت. بهارستان جامی، صرف نظر از فاصله زمانی و تفاوت زبانی و به دور از تعصب فرهنگی، با مقایسه ای ساختارگرایانه، جزو آثاری است که از دیدگاه مینی مالیسم، قابل بررسی و توجه است. این مقاله با بررسی مولفه ها و اصول داستان های مینی مالیستی (داستانک ها)، به دنبال یافتن ردپایی از این سبک ادبی، در حکایت های فارسی بهارستان است. نگارندگان در این مقاله با بررسی مولفه های داستانک و مقایسه و تطبیق آن با برخی حکایت های فارسی بهارستان، این اثر را واجد بسیاری از ویژگی های مینی مالیستی دانسته اند.

شعر امروز می کوشد بی آنکه محدودیت غلبه وزن و قافیه را متحمل شود، امتیازاتی بیش از آنچه این دو عنصر به شعر گذشته می بخشند، برای خویش کسب کند؛ بر همین اساس از سازکارهای مختلفی سود می جوید که عمده ترینش استفاده از ظرفیت های آوایی و معنایی کلام در مسیر تکرار است؛ این پدیده زبانی با کارکرد خاص خود تاثیر بسزایی در غنای اثر هنری و کمک به خلق زیبایی دارد. این جستار با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، جدا از جنبه لغوی تکرار، ابعاد فنی و معنایی و اهمیت آن را در چند قصیده از نازک الملائکه و نیما یوشیج مطمح نظر قرار داده و به بررسی و شناسایی محورهای تکرار و انواع این شاخصه سبک ساز در زبان شعری شان پرداخته است. هر دو شاعر، این پدیده زبانی را به مثابه یک ابزار زیبایی شناسی، در راستای دو اصل تناسب و هماهنگی و انسجام به کار بسته اند که موجب تحرک متن به سوی موسیقی و نهایتا انتقال معنی شده است؛ بنابراین، با موسیقی درونی شعرشان همگراست و اثرگذاری معنا را افزایش می دهد؛ همچنان کارکرد اسلوب تکرار در دو محور معنایی و موسیقیایی نمود یافته و در سطوح (واج کلمه عبارت)، در شعر هر دو یافت می شود.

در نقد نشانه معناشناختی، وارونه نشانه شناسی ساخت گرا، نشانه ها فرصت نشانه پذیری می یابند و از نشانه های معمول، به نشانه های نو تبدیل می شوند. گرمس با ایجاد نظام های گفتمانی منسجم، زمینه ای فراهم ساخت که با کاربست آن، روایات را تحلیل کنیم و دریابیم که در وضعیت اولیه حکایت، معنا نقصانی دارد که وجود نظام های گفتمانی سبب می شود معنای ناقص، سیر تکاملی داشته باشد و در وضعیت ثانویه، به معنایی استعلایی در پایان داستان تبدیل شود. داستان شیخ صنعان، در آغاز با نقصان وضعیت مواجه است و شیخ به سبب خوابی که می بیند، کنشی می آفریند و در ادامه، برخی از نظام های گفتمانی، قابلیت بروز می یابند. در این مقاله، با بهره گیری از تحلیل و نقد محتوا کوشیده شده بیان شود که عطار بر آن است با استفاده از برنامه ای ازپیش تعیین شده، وضعیت نامساعد اولیه را به وضعیتی مساعد در پایان حکایت تبدیل سازد. در بررسی نظام های گفتمانی، نخستین نظام گفتمانی (هوشمند)، گفتمان غالب است؛ بدین معنا که راوی با بهره گیری از کنش های نظام مند، سیر تکاملی معنا را در پیش می گیرد. پس از گفتمان هوشمند، دو گونه تنشی عاطفی و مشیت الهی در خلال داستان ایجاد می شوند که به ترتیب در رتبه های دوم و سوم جای می گیرند.

مطرح شدن اصل عدم قطعیت هایزنبرگ در فیزیک، جهان بینی انسان را به هستی و حتی خود انسان تغییر داد. به تبع آن، «واقعیت» بازتعریف شد و «زبان» به عنوان واسطه و برسازنده واقعیت، به جایگاه ویژه ای دست یافت. بازتاب این اندیشه در ادبیات، موجد نوع (ژانر) جدیدی در ادبیات داستانی است که خودآگاهانه توجه مخاطب را به وضع ساختگی اش جلب می کند تا از این راه پرسش هایی را درباره رابطه داستان و واقعیت مطرح سازد. این داستان ها «فراداستان» نام دارند و علاوه بر تاثیر ماهوی ای که از اصل عدم قطعیت گرفته اند، در بهره گیری از تکنیک های داستانی نیز بازتابگر این اصل اند. اتصال کوتاه، تناقض، جایگشت، زیاده روی، عدم تناهی، ساختار تودرتو، تعدد راوی، راوی غیرقابل اعتماد، پیوند دوگانه، غیاب، فرجام چندگانه و نامعین، تکنیک های داستانی ای هستند که از اصل عدم قطعیت تاثیر گرفته اند. شب ممکن رمانی فراداستانی از محمدحسن شهسواری است که به خوبی توانسته از تمهیدات پسامدرنیستی برای ایجاد عدم قطعیت در داستان بهره جوید. در این نوشتار، جلوه های عدم قطعیت در رمان شب ممکن بررسی شده و از این رهگذر، شیوه های متفاوت ایجاد عدم قطعیت در فراداستان معرفی شده است.

در فرایند درک تجربه عرفانی، ارتباط متقابل و پایداری بین ادراک کننده تجربه از یک سو و مکان و فضای رخدادها از سوی دیگر برقرار است. همان گونه که وجود فاعل تجربه، پویایی و حرکت به مکان می بخشد، قرار گرفتن در فضای تجربه نیز به دگرگونی درونی عارف می انجامد. توصیف مکان و فضای این رخدادها در کلام عارفان، همیشه یک سان نیست. ساده ترین راه تعامل با مکان در توصیف تجربه عرفانی، کاربرد آن در اشاره به موضعی هندسی است. تمام رخدادهای شهودی، در یک مکان خاص برای عارف اتفاق می افتد، اما این تجربیات، نه در عالم ماده، بلکه در فرامکانی رخ می دهد که پیوند عارف را با دنیای مادی می کاهد. حضور فاعل در فضای تجربه، به عبور از مکان مادی و حضور در فضاهای جدید یا خلق آن می انجامد. بر اساس تجربه عرفانی، توصیف های متفاوتی از فضای این رخدادها ارائه می شود. به طورکلی مهم ترین مکان ها و فضاهای حصول تجربیات عرفانی را می توان به پنج دسته تقسیم کرد: 1. مکان مادی وقوع تجربه؛ 2. مکان شنیداری؛ 3. مکان رمزی؛ 4. لامکان؛ 5. مکان زمانی. پژوهش حاضر، ضمن بررسی و تحلیل این فضاها، طرحی در باب مولفه «مکان» در پدیدارهای عرفانی به دست می دهد.

زبان و ادبیات فارسی و عربی از دیرباز ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر داشته و از همدیگر تاثیر و تاثر فراوانی پذیرفته اند. از جمله این تاثیر و تاثرات، می توان مبحث «کنایه» را نام برد که یکی از بحث های اساسی علم بیان و حساس ترین مسائل زبان است و در دو زبان فارسی و عربی، تعریف های مشابهی از آن دیده می شود. کنایه در هر دو زبان، به بخش هایی همچون «کنایه از صفت» و «کنایه از موصوف» و «کنایه از فعل یا مصدر» و «کنایه از نسبت» تقسیم می شود. در این مقاله، بر مبنای روش توصیفی تحلیلی، ساختار کنایه در دو زبان فارسی و عربی بررسی تطبیقی شده، و نقاط مشترک و متفاوت آن برجسته شده، و دیدگاه های مختلف صاحب نظران دو زبان درباره این مبحث، بیان شده است. یافته ها نشان می دهد که کنایه در دو ادب فارسی و عربی به یک معناست و تفاوت های آن بسیار کم و گاه جزئی به نظر می رسد که در مختصرترین شکل، می توان آن را بر اساس تفاوت در معنایی دانست که بدان اشاره می کند. با این حال باید توجه داشت که در زبان عربی، نبود قرینه، کنایه را از مجاز متمایز می سازد، ولی در زبان فارسی این مبحث دقیقا در برابر استعاره مرکب قرار می گیرد.

یکی از ویژگی های مهم شعر شفیعی کدکنی، پیوند عمیق آن با ادبیات و گذشته تاریخی و فرهنگی ایران است. نمود این ویژگی را بیش از همه، در دو حوزه اسطوره و عرفان می توان دید. بنابر اظهارات منتقدان، این دو در کنار مضامین اجتماعی، مهم ترین دلالت های معنایی شعر شفیعی را تشکیل می دهند. هدف مقاله حاضر، بررسی نظام تصاویر شعر شفیعی کدکنی و تبیین ارتباط آن با سه حوزه معنایی یاد شده است. از این رو با معرفی تصویر رویش، که تصویر مرکزی در شعر اوست، شبکه تصویری شعر وی ترسیم شده است. این شبکه تصویری، حاصل گرد آمدن نظام مند تصاویری چون رستنی ها و باران و بهار و صبح و سرودن است. مهم ترین کارکرد تصویر مرکزی رویش، ایجاد تقابل معنایی میان دو دسته از مفاهیم است که امکان دلالت گری شعر شفیعی را در سه حوزه یادشده ممکن می سازد. بنابراین، خوشه تصویری رویش را در شعر شفیعی باید نقطه برخورد اصلی ترین معانی برآمده از شعر وی محسوب کرد که با چینش مفاهیم و تصاویر در نظامی تقابلی، موجب بازتعریف بسیاری از نمادهای سابقه دار در شعر معاصر فارسی می شود.

در این مقاله با بررسی انواع جملات در غزل حافظ و مقایسه نمونه هایی از غزل ها با شعر شاعرانی چون کمال خجندی، ناصر بخارایی، خواجوی کرمانی، پیوند میان موسیقی شعر و آرایش انواع جمله ها در غزلیات حافظ تبیین خواهد شد. در کنار موسیقی حاصل از اصوات و حروف و واژگان، جملات نیز آهنگ ویژه خود را دارند. می توان گفت از جمله قابلیت های نحوی که موجب برجستگی زبان شعر حافظ از دیگر شاعران می شود، استفاده از تنوع جملات در ساختار کلی غزل است. در این میدان، نه تنها متنوع آوردن جمله ها، بلکه چگونگی چینش جملات نیز باعث خلق موسیقی شعر می شود. از نتایج این تحقیق از رهگذر مقایسه میان شعر حافظ و دیگران، پی بردن به این نکته است که حافط به ندرت از سه جمله خبری متوالی که ضرب آهنگ یک نواختی دارند، استفاده می کند. وی در این گونه موارد، با آوردن وجه امری، از بار یک نواختی جمله خبری می کاهد. در پژوهش حاضر، غزل هایی بررسی شده اند که به لحاظ وزن و قافیه و ردیف، نمونه هایی در شعر شاعران معاصر حافظ وجود داشته است.

میخائیل باختین، رمان را نزدیک ترین واقعه هنری به کارناوال های مردمی جاری در سطح خیابان ها و مکان های عمومی می دانست، بدین دلیل که رمان، بیشترین قابلیت انعکاس مساوی صداهای مختلف انسانی و اجتماعی را در خود دارد و از سلطه تک صدایی گفتمان مسلط بر جامعه می کاهد تا آنجاکه به واژگونی در نیروهای قاهر فرهنگی، مذهبی، اخلاقی و به سطح آمدن فرهنگ فرودستی و عامیانه می انجامد تا مروج مردم سالاری باشد. رمان نگران نباش نوشته مهسا محب علی، رمانی است که با دستمایه قرار دادن واقعه زمین لرزه در ابرشهر تهران، تخیل واژگونی در ابعاد گوناگون و فرادستی جامعه را به طیف های پایین تر و عام تر طبقات اجتماعی، به خصوص نسل جوان، و بروز گفتمان چندصدایی بسط می دهد. در این رمان، تقریبا تمام نشانه های کارناوال گرایی را می توان جست: گفتمان چندصدایی، زبان عامیانه، نسبیت، رئالیسم گروتسک، واژگونی، دیوانگی، خنده مرگ و...؛ در مقاله حاضر، پس از مروری کوتاه بر ویژگی های کارناوالیته باختین، رمان نگران نباش بر اساس این نظرگاه و ویژگی های آن، تجزیه و تحلیل شده است.

پدر، مرجع و مولف و حافظ و ناظر قانون، و به عبارتی، نماینده نظم اجتماعی است. نام پدر، گره گاهی است که به فرایند هویت یابی سوژه در زنجیره بی پایان نظم نمادین، پایان می دهد. کارکرد استعاره پدری، قرار دادن قانون پدر به جای میل مادر است. هرگونه اختلال در فرایند همذات پنداری با نام پدر، موجب بدگمانی و سوء ظن شدید به نظم اجتماعی می شود. لاکان توهمات و هذیان های بدگمانی و ترس و اضطراب پارانوئید را در نبود نام پدر می داند. انسجام نداشتن نام و قانون پدر، سبب می شود که سوژه، امنیت خاطر خود را درباره نظم نمادین از دست دهد و جهان را متزلزل و ناامن بپندارد. این مقاله، می کوشد با کمک دستاورد های نوفرویدی ژاک لاکان، با بررسی شخصیت های بوف کور (ابژه های مادرانه و استعاره ها و دال های پدرانه)، فرایند شکست هویت یابی شخصیت راوی را در نظم نمادین تحلیل کند. در بوف کور، پدر نقش کمرنگی در شکل گیری شخصیت راوی ایفا می کند. دال پدر در نظم نمادین غایب است. نام پدر انسجام بخش نیست. ازاین رو راوی بوف کور، نام پدر را به تعلیق درمی آورد و به دامن ابژه های مادرانه می غلتد. تعلیق نام پدر و تعویق هویت یابی در زنجیره دال های نظم نمادین، موجب ظهور مولفه های پارانوئیدی در راوی بوف کور می شود.

امروزه در حوزه مطالعات میان رشته ای، به ارتباط میان «روان شناسی» و «ادبیات» توجه بسیار می شود. آثار ادبی از سویی حاصل حالات روحی انسان است و از سوی دیگر، روح و روان انسان را می پرورد؛ ازاین رو بستر مناسبی برای بررسی و تحلیل مفاهیم روان شناختی به شمار می آید. شعر عاشقانه، بخش گسترده ای از ادبیات فارسی را در بر می گیرد. در طول تاریخ ادب فارسی، سعدی از معدود شاعرانی است که عشق را به معنی زمینی و آسمانی آن به اوج رسانده است. عشق از مباحث عمده در روان شناسی تجربی نیز به شمار می آید و روان شناسان نامداری چون اریک فروم و استرنبرگ و رنه آلندی به تفصیل درباره عشق و زمینه ها و کارکردهای آن سخن گفته اند. میان دیدگاه سعدی و روان شناسی تجربی به عشق، مشترکاتی دیده می شود که از آن جمله می توان به نقش موثر عشق در تکامل و تعالی انسان و نیز تسلیم در برابر خواست و اراده معشوق و لزوم ایثار و بخشش در عشق اشاره کرد. مشترکاتی که بین دیدگاه سعدی و روان شناسی تجربی دیده می شود، از سویی بیانگر واقع نگری و صداقت سعدی در عشق ورزیدن و اظهار آن است و از سوی دیگر بر پایداری و ثابت بودن بسیاری از معیارهای عشقی سالم و طبیعی تاکید دارد.