اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1397 | دوره:6 | شماره:2 (پیاپی 22) |تعداد مقالات:7

مریم گلی (SalviaL. ) یکی از مهمترین گیاهان تیره نعناعیان می باشد. از گذشته های دور، مریم گلی به علت داشتن خواص دارویی فراوان مورد توجه قرار گرفته است. هدفاینپژوهش، اندازه گیری خصوصیات فیتوشیمیایی و بررسیفعالیت آنتی اکسیدانی 18 گونه از گیاه مریم گلی جمع آوری شده از مناطق مختلف استان آذربایجان غربی بود. در این تحقیق محتوای فنول کل (روش فولین سیکالتو)، فلاونوئید کل (روش آلومینیوم کلراید)، کاروتنوئید کل، کلروفیل a و b (روش لیچن تالر) و فعالیت آنتی اکسیدانی (روش DPPH) گونه ها مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد که نوع گونه تأثیر معنی داری در سطح احتمال یک درصد روی خصوصیات فیتوشیمیایی و فعالیت آنتی اکسیدانی نمونه ها داشت. بیشترین و کمترین میزان فنل کل به ترتیب در گونه ی S. verticillata (18/39 میلی گرم اسیدگالیک بر گرم وزن خشک) و S. syluestris (09/1 میلی گرم اسیدگالیک بر گرم وزن خشک) مشاهده شد. بیشترین میزان فلاونوئید کل (71/1 میلی گرم کوئرستین بر گرم وزن خشک) در گونهS. hydrangea و بیشترین میزان کارتنوئیدکل (94/16 میلی گرم بر گرم وزن خشک)، کلروفیل a (42/26 میلی گرم بر صدگرم وزن خشک) و کلروفیل b (10/80 میلی گرم بر صدگرم وزن خشک) به ترتیب در گونه های S. multicaulis، S. verticillata وS. officinalisمشاهده شد. بیشترین و کمترین میزان فعالیت آنتی اکسیدانی به ترتیب مربوط به گونه ها ی S. hydrangea (46/89 درصد) و S. syluestris (6/4 درصد) بود. تجزیه خوشه ای به روش Ward، گونه ها را بر اساس خصوصیات آنتی اکسیدانی و قیتوشیمیایی در سه گروه اصلی تقسیم نمود. در ارزیابی نتایج نشان داد که گونه های S. bracteata، S. officinalis minimus، S. verticillata به خصوص گونه S. hydrangea دارای خصوصیات ارزشمنددارویی هستند که با مطالعات تکمیلی می توان از این گونه ها در برنامه های به نژادی و بهره برداری از مواد موثره آنها در صنایع داروسازی استفاده نمود.

به منظور بررسی مقایسه ای ویژگی های مورفولوژیکی و فیتو شیمیایی اسانس گیاه دارویی گل گاوزبان ایتالیایی (Echium italicum L. ) آزمایشی به صورت طرح آشیانه ای در سه رویشگاه سنندج، مریوان و دیواندره استان کردستان در سه ارتفاع مختلف از هر رویشگاه در سال 1393 انجام گرفت. برای اندازه گیری شاخص های مورد نظر سرشاخه های گلدار گیاه از رویشگاه های طبیعی در اوایل تابستان برداشت شد. متغیرهای مورفولوژیکی شامل: ارتفاع بوته، وزن تر و خشک، طول و عرض برگ های ساده و رزت، فاصله میانگره، قطر ساقه، تعداد گل، قطر ساقه، تعداد برگ و تعداد شاخه فرعی و متغیرهای فیزیولوژیک شامل: شاخص کلروفیل، اندازه گیری عناصر NPK خاک، گل و برگ، عملکرد اسانس که با استفاده از روش تقطیر با آب طرح کلونجراستخراج، شناسایی ترکیبات تشکیل دهنده اسانس بااستفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC/MS) و عملکرد موسیلاژ نیز با روش جداسازی توسط آب مقطر و رسوب دهی در اتانول 96 درصد مورد سنجش قرار گرفتند. داده ها به وسیله نرم افزار آماری SAS و با روش آنالیز LGM مقایسه میانگین ها انجام گرفت. نتایج مقایسه میانگین ها نشان داد که با افزایش ارتفاع از سطح دریا و به دنبال آن کاهش درجه، ارتفاع بوته، فاصله ی میانگره، قطر ساقه، تعداد برگ و درصد موسیلاژ و همچنین اسانس گیاه کاهش، در حالی که شاخص کلروفیل افزایش یافته است. ارتفاع از سطح دریا تاثیر معنی داری بر عملکرد اسانس دارد و بالاترین میزان اسانس در پایین ترین ارتفاع برای هر رویشگاه بدست آمد، همچنین اکوتیپ سنندج در ارتفاع 1557 متری از نظر عملکرد اسانس (097/0 درصد)، از سایر اکوتیپ ها برتر بود. از ترکیبات غالب اسانس می توان به بورنئول، کامفور، کانوئیک متیل استرو کاندینون و. . . اشاره کرد.

در این تحقیق آزمایشی گلخانه ای در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار به منظور مطالعه روند تغییرات صفات رشدی و فیتوشیمیایی گیاه آویشن باغی (Thymus vulgaris L. ) تحت شرایط ملایم شوری وخشکی در دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) در سال 1395 انجام پذیرفت. تیمارهای مورد استفاده شامل تنش خشکی (50% F. C)، تنش شوری (100 mM NaCl) و تیمار شاهد (100% F. C) بودند. صفات وزن تر و خشک اندام هوایی، تعداد شاخه فرعی، قطر شاخه اصلی، قطر شاخه فرعی، ارتفاع گیاه، وزن تر و خشک ریشه، طول ریشه، میزان کلروفیل و محتوی نسبی آب برگ (RWC) بعد از اتمام دوره تنش در گیاهان هر سه تیمار اندازه گیری شدند. همچنین میزان فنل، فلاونوئید کل و آنتوسیانین در سه اندام برگ، ساقه و ریشه به روش اسپکتروفتومتری تعیین گردید. نتایج آماری نشان داد که تنش های خشکی و شوری اثر معنی داری بر تمام صفات مورفولوژیک، به جز وزن خشک اندام هوایی و تعداد شاخه فرعی داشتند؛ به طوری که تحت تنش خشکی ارتفاع گیاه، قطر شاخه اصلی، قطر شاخه فرعی، وزن خشک ریشه، وزن تر ریشه و وزن تر اندام هوایی در مقایسه با شرایط عدم تنش کاهش یافتند. نتایج نشان داد که نوع تنش اثر معنی داری بر میزان فلاونوئید و فنل کل در برگ و ساقه داشته است. در مقابل، اختلاف معنی داری بین تنش های مختلف از نظر فلاونوئید و فنل کل ریشه وجود نداشت. نتایج مقایسه میانگین نشان داد که تحت تنش خشکی میزان فنل و فلاونوئید کل برگ، در مقایسه با شرایط عدم تنش افزایش پیدا کرد. در جمع بندی این تحقیق مشخص شد که شوک های ملایم خشکی و شوری سبب افزایش متابولیت های ثانویه در آویشن باغی شدند ولیکن تأثیر تنش شوری در افزایش میزان متابولیت های ثانویه در مقایسه با تنش خشکی کمتر بود.

گیاه دارویی گلپر (Heracleum persicum)متعلق به تیره چتریان می باشدکه در طب سنتی به عنوان ادویه و طعم دهنده غذا، تهیه ترشی و همچنین ضد کرم، ضدنفخ، اشتها آور، مدر و مسکن استفاده می شود. به منظور اصلاح و اهلی سازی این گیاه تنوع مورفولوژیکی هشت جمعیت از مناطق مختلف ایران (اهر، کلیبر، مارمیشو، سیلوانا، گردنه حیران، اسالم، آینالو، مشکین شهر) مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفت. در تنوع مورفولوژیک 16 صفت برای طبقه بندی جمعیت ها بر اساس تجزیه خوشه ای و تجزیه به مولفه های اصلی (PCA) ارزیابی شد. شاخص های فیتوشیمیایی شامل درصد اسانس و فعالیت آنتی اکسیدانی (روش های DPPH و FRAP) نیز در جمعیت ها ارزیابی شد. بدین منظور بذرهای کاملاً رسیده گیاه در مرداد ماه 1394 از رویشگاه های طبیعی آن جمع آوری گردید و اسانس به روش تقطیر با آب (دستگاه کلونجر) استخراج شد. نتایج تجزیه خوشه ای، هشت جمعیت را در سه گروه اصلی قرار داد. نتایج نشان داد که بیشترین و کمترین درصد اسانس به ترتیب متعلق به رویشگاه آینالو و مشکین شهر (8/5 درصد) و سیلوانا (3 درصد) بود. همچنین بیشترین و کمترین فعالیت آنتی اکسیدانی به روش DPPH و FRAP به ترتیب متعلق به ژنوتیپ مشکین شهر وگردنه حیران با میزان 09/67 درصد و 98/58(میکرومول آهن بر گرم وزن خشک) و آینالو و اسالم با میزان 30/47 درصد و 52/15 (میکرومول آهن بر گرم وزن خشک) بودند. با توجه به اینکه جمعیت مشکین شهر دارای بیشترین تعداد چتر، درصد اسانس و عملکرد آنتی اکسیدانی بود، به عنوان ژنوتیپ برتر جهت انجام پروژه های اولیه اصلاحی و اهلی سازی و همچنین منبع با ارزش دارویی برای بازارهای محلی معرفی می شود.

آویشن دنایی با نام علمی، Thymus daenensis Celakمتعلق به تیره نعناعیان است. اسانس گیاه دارای متابولیت های ثانوی با ضدقارچی و آنتی اکسیدانی قوی برخوردار است. در این تحقیق به منظور بررسی فیتوشیمیایی اسانس، فعالیت ضد قارچی، خواص آنتی اکسیدانی و سمیت سلولی، سر شاخه های گلدار گیاه در خردادماه سال 1396 از منطقه زاغه استان لرستان برداشت گردید. ترکیبات شیمیایی اسانس به روش تقطیر با آب استخراج و توسط دستگاه کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) آنالیز شد. خواص ضد قارچی، فعالیت آنتی اکسیدانی و سمیت سلولی به ترتیب با استفاده از روش های میکرودایلوشن براث، DPPH وMTT انجام شد. عمده ترین ترکیبات اسانس گیاه شامل تیمول (7/24 درصد) و کارواکرول (05/38 درصد) بوده و حداقل غلظت مهارکنندگی رشداسانس علیه آسپرژیلوس-فومیگاتوس و آسپرژیلوس نایجر به ترتیب 5/0 و 1 میکروگرم در میلی لیتر بدست امد. اثر مهار کنندگی رادیکالی با افزایش غلظت اسانس، افزایش یافته و IC50=63/23 میکروگرم بر میلی لیتر تعیین گردید. روش رنگ سنجی MTT نشان داد که سمیت اسانس بر روی سلول های لنفوسیت انسانی ناچیز می باشد. با توجه به نتایج مطالعه انجام شده، اسانس آویشن دنایی دارای اثرات قابل توجه ضدقارچی و آنتی اکسیدانی بوده، بنابراین می تواند به عنوان یکی از گیاهان بومی کشور پتانسیل استفاده در صنایع دارویی را داشته باشد و به عنوان یک کاندیدای خوب در درمان بیماری های قارچ ها مورد استفاده قرار گیرد.

مریم نخودی (Teucrium persicum Boiss. ) یک گیاه بومی ایرانی متعلق به تیره نعناعیان می باشد که در درمان بیماری های گوارشی استفاده می شود و 12 گونه آن در ایران وجود دارد. به این منظور، پژوهشی جهت بررسی و مقایسه ترکیبات اسانس گیاه Teucrium persicum در چهار منطقه جغرافیایی استان فارس در سال 1393 صورت گرفت. این مناطق شامل داراب-گردنه بزن، منطقه کوه زیره داراب، قیرکارزین و زاخارویه به ترتیب با 1500، 1400، 950 و 800 ارتفاع از سطح دریا بودند. ﻧ ﻤ ﻮ ﻧ ﻪ ﺑ ﺮ داری از اﻧ ﺪ امﻫ ﺎ ی ﻫ ﻮ اﯾ ﯽ (ﮔ ﻞ و ﺑ ﺮ گ) ﮔ ﯿ ﺎ ه در مرحله گلدهی اﻧ ﺠ ﺎ م ﮔ ﺮ ﻓ ﺖ و در دمای اتاق ﺧ ﺸ ﮏ و اﺳ ﺎ ﻧ ﺲ آن ﺑ ﻪ روش ﺗ ﻘ ﻄ ﯿ ﺮ ﺑ ﺎ آب ﺑ ﺎ اﺳ ﺘ ﻔ ﺎ ده از دﺳ ﺘ ﮕ ﺎ ه ﮐ ﻠ ﻮ ﻧ ﺠ ﺮ اﺳ ﺘ ﺨ ﺮ اج ﮔ ﺮ دﯾ ﺪ . ﺟ ﻬ ﺖ ﺷ ﻨ ﺎ ﺳ ﺎ ﯾ ﯽ ﺗ ﺮ ﮐ ﯿ ﺒ ﺎ ت اﺳ ﺎ ﻧ ﺲ از دﺳ ﺘ ﮕ ﺎ ه GC/MS اﺳ ﺘ ﻔ ﺎ ده ﺷ ﺪ . در مجموع 93 ترکیب در اسانس جمعیت های T. percicumشناسایی شد که تعداد و نوع ترکیب ها در اسانس این جمعیت ها، تفاوت زیادی دارد. بیشترین ترکیب اسانس متعلق به رویشگاه کوه زیره داراب (68 ترکیب) شناسایی شد، در حالی که بیشترین بازده اسانس در رویشگاه زاخارویه (3/0 درصد) مشاهده شد. رویشگاه کوه زیره داراب بالاترین درصد از آلفا پینن، بتا-پینن، لیمونن و والریانول دارای کیفیت بالایی از اسانس بوده و بهترین محل رویش برای گیاه T. percicum در این پژوهش می باشد. ترکیب های آلفا-پینن، بتا-پینن، ای کاریوفیلن و کاریو فیلن اکسید به عنوان ترکیبات مهم اسانس در هر چهار منطقه بودند.

باریجه (Ferula gummosa Boiss. ) یک گیاه دارویی با ارزش تجاری است که در لیست گیاهان در معرض انقراض قرار دارد. یکی از مشکلات عمده در کشت این گیاه خواب بذر و جوانه زنی است. این آزمایش با هدف بررسی اثر تیمارهای مختلف شیمیایی، هورمونی و دمایی بر شکست خواب بذر باریجه در قالب طرح کاملاً تصادفی با 21 تیمار در چهار تکرار انجام شد. درصد و سرعت جوانه زنی بذر مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. این آزمایش در سال 1394 در پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی انجام شد. نتایج نشان داد که تیمارهای مختلف شکست خواب اثر معنی داری بر درصد و سرعت جوانه زنی بذر گیاه باریجه در سطح یک درصد داشتند. بیشترین درصد جوانه زنی (95 درصد) در تیمار ترکیبی شامل 5 دقیقه خراش دهی با اسید سولفوریک 96 درصد +30 دقیقه آب شویی در آب 40 درجه سانتی گراد + 7 روز آبنوشی+40 روز سرمادهی مرطوب + اسید جیبرلیک 1000 پی پی ام مشاهده شد. بیشترین سرعت جوانه زنی بذر باریجه در تیمار ترکیبی شامل 10 دقیقه خراش دهی با اسید سولفوریک 96 درصد +60 دقیقه آب شویی در آب 40 درجه سانتی گراد + 40 روز سرمادهی مرطوب+ اسید جیبرلیک 1000 پی پی ام بود. بر طبق نتایج آزمایش، تیمار خراش دهی با اسیدسولفوریک و آب شویی(رفع رکود فیزیکی)؛ و در ادامه تیمار سرمادهی مرطوب + اسید جیبرلیک (رفع رکود مورفوفیزیولوژیکی)؛ باعث بهبود جوانه زنی بذر شده است. بنابراین، این پژوهش نشان داد که در بذر گیاه باریجه، هر دو رکود فیزیکی و مورفوفیزیولوژیکی وجود دارد.