جغرافیا و توسعه ناحیه ای
سال:1402 | دوره:21 | شماره:1(پیاپی42) |تعداد مقالات:10

عوامل متعددی بر زیست پذیری یک مکان تأثیر دارند که ازجمله آن ها می توان به حضور مردم، کاربری مختلط، مسکن، ایمنی و امنیت، حس تعلق، کارایی و محیط زیست اشاره کرد. محیط زیست طبیعی یک پیش شرط برای سلامت است؛ ازاین رو نقش اساسی در زیست پذیری دارد. شهر مشهد به عنوان دومین کلان شهر و بزرگ ترین شهر مذهبی ایران سالانه میزبان تعدادی زیادی از زائران داخلی و خارجی است. هدف اصلی این پژوهش تحلیل زیست پذیری شهری کلان شهر مشهد به لحاظ زیست محیطی بود. روش تحقیق این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و از حیث روش، توصیفی-تحلیلی بود. جامعه آماری این پژوهش، جمعیت 2766258 نفری کلان شهر مشهد در سال 1390 بود و حجم نمونه برای پرسش نامه 402 نفر تعیین شد. برای بررسی زیست پذیری شهری به لحاظ زیست محیطی، شاخص های عینی و شاخص ذهنی (پرسش نامه) تحلیل شدند. با استفاده از مدل آنتروپی ابتدا وزن هرکدام از شاخص ها تعیین شد که وزن آن ها به این شرح بود: منواکسید کربن= 0035/0، ذرات معلق= 5974/0 دی اکسید گوگرد = 0122/0، دی اکسید نیتروژن = 019/0، آلاینده ازن = 0162/0، کیفیت هوا = 0038/0، فضای سبز = 2515/0، آلودگی صوتی = 0394/0، تولید زباله = 0534/0، شاخص ذهنی = 0029/0. درنهایت با استفاده از مدل ویکور، وضعیت هرکدام از معیارها در مناطق مختلف بررسی شد و اولویت بندی مناطق شهر مشهد از لحاظ شاخص زیست محیطی مشخص شد. براساس نتایج، منطقه 9 کلان شهر مشهد، بهترین منطقه از نظر شاخص زیست محیطی است. پس از منطقه 9، مناطق 7 و 8 به لحاظ زیست محیطی دارای بهترین شرایط اند. بدترین مناطق به لحاظ زیست محیطی نیز به ترتیب مناطق 1، 2 و 6 هستند.

بخش غیررسمی، موضوع بسیار مهم و چالشی در دهه ­های اخیر در شهرهای کشورهای جهان سوم بوده است. در این راستا، مهاجرت به­ عنوان یکی از مهم ­ترین عوامل تأثیرگذار در استان خراسان رضوی نقش بسیار مهم و پررنگی را در خانوارهای روستایی ایفا می­ کند. با توجه به اینکه اغلب خانوارهای روستایی مهارت و استعداد کافی برای مشغول شدن در کارهای شهری را ندارند، به بخش غیررسمی روی می­ آورند. در این میان، بخش غیررسمی تبعات و آثار مختلف ازجمله اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی بر بنیان خانواده­ های مهاجر داشته است. هدف پژوهش حاضر، بررسی آثار و پیامدهای بخش غیررسمی بر خانوارهای روستایی مهاجر در دهستان رشتخوار واقع در خراسان رضوی است. روش این پژوهش، توصیفی –تحلیلی است. مطالعات میدانی تحقیق، در سطح روستا و خانوار صورت گرفت. در این راستا، آثار و پیامدهای بخش غیررسمی بر وضعیت خانوارهای روستایی در 300 مورد (افراد مهاجر) در این دهستان بررسی شد. بدین منظور، ابتدا ضمن مطالعات اسنادی و بازدیدهای اولیه میدانی، طیف گسترده­ای از شاخص ها متناسب با شرایط روستاهای مطالعه شده تعیین شد. سپس جمع­ آوری داده ­ها براساس شاخص ­های انتخابی انجام شد. برای تجزیه و تحلیل داده ­ها از تحلیل های آماری و فضایی و نرم افزارهای SPSS و تکنیک کوپراس استفاده شد. با توجه به یافته ­های آزمون فریدمن، عامل اقتصادی با میانگین (21/4) بالاترین رتبه را در بررسی آثار و پیامدهای بخش غیررسمی بر وضعیت خانوارهای روستایی مهاجر به خود اختصاص داد و عامل فرهنگی با میانگین (46/3) پایین­ ترین رتبه را داشت. پژوهش حاضر از این نظر اهمیت دارد که با بیان آثار و پیامدهای بخش غیررسمی بر خانوارهای روستایی مهاجر، می­ توان گام مهمی در راستای ماندگاری خانوارها در سطح دهستان برداشت.

ارتباطات بین بخش روستایی و شهری دربرگیرنده جریان اطلاعاتی از قبیل فرصت­ های اشتغال و بازار و جریان­ های حرکتی بین روستا و شهر به صورت موقتی و پایدار و دائمی است؛ ازاین رو مناسبات روستا-شهری نیازمند بررسی های جامع به منظور فهم تغییر در ماهیت و شدت این تعاملات در طول زمان است. در دهه­ های اخیر روابط شهر و روستا در کشورهای درحال توسعه در مقایسه با گذشته دچار تغییرات زیادی شده و در برخی مناطق روستایی به تغییرات چهره مناطق، شکل مساکن و کاربری اراضی منجر شده است. در این میان، سرمایه ­هایی از شهرها وارد روستاها شده که در توسعه روستایی نقش مهمی داشته است. هدف از انجام این پژوهش، ارزیابی نقش سرمایه­ مالی شهری در سکونتگاه های روستایی از دهستان سنبل­ آباد (توابع شهرستان ابهر) بود. نوع تحقیق کاربردی و روش استفاده شده، توصیفی-تحلیلی و میدانی مبتنی بر تکمیل پرسشنامه بود. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آماری (آزمون t تک نمونه ­ای و رگرسیون چندمتغیره) و مدل ویکور استفاده شد. یافته ­های آزمون t تک نمونه ­ای نشان داد که بین تمامی مؤلفه ها رابطه­ معناداری وجود دارد که نشان دهنده اثرات مثبت سرمایه مالی در توسعه روستایی است. برای تمامی مؤلفه ها میانگین بیشتر از مطلوبیت عددی 3 ارزیابی شد. نتایج مدل برازش رگرسیونی نشان داد که ورود سرمایه ­ها به مناطق روستایی با سطح معناداری 715/0، رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته را در محدوده موردمطالعه تبیین می­ کند. نتایج مدل ویکور نشان داد که تحلیل فضایی توزیع روستاها در شاخص­ های (خدمات، صنعت، زیرساخت ها و کشاورزی) نشان­ دهنده تفاوت معناداری است؛ به طوری که روستای سنبل­ آباد با رتبه 005/0، بیشترین و روستای شلوار با رتبه­ 1، به دلیل نبود زیرساخت ­های ارتباطی و انزاوای جغرافیایی دارای پایین ­ترین رتبه به لحاظ برخورداری از میزان سرمایه مالی با منشأءشهر در بین روستاهای موردمطالعه هستند.

هدف این پژوهش، ارزیابی و شناسایی روند الگوهای تاریخی رشد شهر، شبیه ­سازی و پیش ­بینی اندازه و نحوه رشد آینده شهر زاهدان است و به دنبال بررسی و شناسایی عوامل مداخله­­ گر در تعیین جهت هوشمندانه محدوده­ های شهری است. در این پژوهش قصد پاسخ­گویی به این سؤال کلیدی است که آیا رشد محدوده شهری زاهدان مطابق با الگوهای تدارک و برنامه­ ریزی شده و همسان با جمعیت است؟ پژوهش حاضر از طریق جمع ­آوری داده­ های اسنادی و تصاویر سنجش­ از­دور ماهواره لندست طی دوره ­های ده­ ساله زمانی از 1370 تا 1400 و کاربست مدل SLEUTH-3R برای بررسی روند رشد محدوده شهر در گذشته و پیش­ بینی آینده آن تا سال 1430 و استفاده از نرم ­افزارهای تخصصی تجزیه­ و ­تحلیل داده­ های مکانی ArcGIS و Envi انجام شد. نتایج نشان داد، روند رشد تاریخی شهر زاهدان بیشتر براساس رشد ارگانیک، رشد براساس گرایش به جاده و رشد مناطق شهری به صورت لبه ­ای و رشد آتی شهر به صورت درونی و سپس در کناره­ های بافت موجود خواهد بود. نتایج رشد آینده شهر زاهدان نشان داد، رشد بیشتر به سمت غرب و بخش­ هایی از جنوب خواهد بود که با در نظر گرفتن مطلوبیت توسعه اراضی در نیمه غربی الگو و میزان رشد محدوده در آینده را منطقی و مناسب می کند. نتایج برآوردهای آتی رشد محدوده کالبدی و جمعیتی نشانگر کاهش تراکم جمعیت به میزان 57 نفر در هکتار از 89 نفر در هکتار خواهد بود. این مقدار نشانگر سبقت میزان رشد فیزیکی شهر از رشد جمعیتی آن و به معنای گسترش افقی شهر و پراکنده ­رویی بیش ازحد شهر زاهدان است. با توجه به پژوهش انجام شده، بهترین گزینه برای توسعه شهر زاهدان، توسعه درونی یا توسعه میان­ افزا است که در زمین­ های بایر و خالی درون شهر اتفاق می ­افتد.

یکی از مباحث مهم پایداری شهرها، توجه به شاخص ها و زمینه های ایجاد پایداری اجتماعی است. در این میان، محله به عنوان مبنای فیزیکی-اجتماعی می تواند نقش بسیار مهمی در تکامل پایداری شهرها ایفا کند و ابعاد آن به مثابه یکی از مهم ترین و کلیدی ترین ابزار در برنامه ریزی ها کاربرد دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی وضعیت پایداری اجتماعی در ناحیه 1 منطقة 9 تهران با روش توصیفی-تحلیلی انجام شد. براساس حجم نمونه و نمونه گیری فضایی، 383 خانوار انتخاب شده و پرسشنامه ها میان آن ها توزیع شدند. برای تحلیل داده ها، از تکنیک مک گراناهان استفاده شد و تحلیل فضایی با استفاده از آماره موران کلی و آماره لکه داغ و سرد در نرم افزار ArcGIS صورت گرفت. نتایج نهایی تکنیک مک گراناهان براساس بلوک های شهری محاسبه و با نقشه نهایی پایداری اجتماعی مشخص شد. نتایج تکنیک مک گراناهان نشان می دهد که میان مؤلفه های انسجام اجتماعی، امنیت و دسترسی با میزان رضایت، رابطه همبستگی زیاد و مستقیم وجود دارد و نشان می دهد که با افزایش میزان انسجام اجتماعی، دسترسی و امنیت، میزان رضایت ساکنان از محیط زندگی نیز افزایش می یابد. نتایج تحلیل فضایی نیز الگوی خوشه ای مقادیر پایداری اجتماعی را نشان داد؛ بر این اساس، وضعیت پایداری اجتماعی در بخش های غربی ناحیه یعنی بخش های جنوبی محله استاد معین و بخش غربی محله دستغیب دارای وضعیت مطلوب است و این میزان در بخش شرقی ناحیه یعنی بخش جنوبی محله هوشیار و بخش شرقی محله دستغیب وضعیت نامطلوب دارد. بیشترین میزان پایداری در محله استاد معین و بخش های مرکزی و غربی محله دستغیب و کمترین میزان پایداری در محله هوشیار است؛ بنابراین برای افزایش میزان پایداری اجتماعی در ناحیه 1 منطقة 9 شهر تهران، لزوم ایجاد زمینه های تسهیل جریان نوسازی و افزایش مشارکت، افزایش زمینه های ایجاد امنیت و رضایت ساکنان، ضروری به نظر می رسد.

با رشد جهانی شدن و تغییرات سریع در فضای جهانی، موضوع رقابت­ پذیری منطقه­ ای از اهمیت فزاینده­ای برای شتاب بخشیدن به توسعه منطقه ­ای برخوردار شده است؛ ازاین رو پژوهش حاضر سعی دارد به واکاوی عوامل مؤثر بر رقابت پذیری منطقه ای در استان آذربایجان شرقی با استفاده از رویکرد آینده پژوهشی بپردازد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی-تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات موردنیاز از دو روش کتابخانه ­ای و میدانی بهره گرفته شده است. با استفاده از روش کتابخانه ای به بررسی مبانی نظری، پیشینه موضوع و گردآوری عوامل اثرگذار بر رقابت پذیری استان آذربایجان شرقی پرداخته شده است. در روش میدانی نیز با بهره گیری از روش دلفی و پرسش نامه های مختلف به تکمیل اطلاعات موردنیاز اقدام شده است. در این پژوهش، ابعاد و شاخص ­های به دست آمده از روش کتابخانه ­ای، در قالب پرسش نامه در دو مرحله (مرحله اول، 82 سؤال بسته و یک سؤال باز و در مرحله دوم، 84 سؤال بسته) برای به دست آوردن عوامل نهایی در اختیار اعضای پنل دلفی قرار گرفت که درنهایت 84 متغیر در ابعاد مختلف برای بررسی وضعیت رقابت پذیری منطقه ای استان آذربایجان شرقی انتخاب شد. برای تجزیه وتحلیل داده ها نیز از نرم افزار میک­مک استفاده شد. یافته ­های پژوهش نشان می­ دهد که از میان مجموع 84 عامل تأثیرگذار، 16 عامل نقش کلیدی در رقابت پذیری منطقه ­ای استان آذربایجان شرقی دارند که از این میان هشت متغیر مربوط به بعد اقتصادی (کنترل کیفیت کالا و خدمات، سرمایه گذاری خارجی، سرمایه گذاری بخش خصوصی، نرخ ارز، سهولت راه اندازی کسب وکار، پتانسیل صادراتی، قوانین و سیاست های مالی، نوآوری/پتانسیل نوآوری)، سه متغیر مربوط به بعد نهادی-سیاسی (سطح روابط با همسایگان داخلی و خارجی، ثبات سیاسی کشور و منطقه، حمایت دولت از کسب وکارهای دانش-بنیان و نوآور)، سه متغیر مربوط به بعد اجتماعی-فرهنگی (روحیه کارآفرینی، امنیت سرمایه گذاری، سرمایه انسانی) و دو متغیر مربوط به بعد زیرساختی (کیفیت نیروی کار، توسعه زیرساخت ها) است.

توسعه منطقه ای به عنوان یکی از انواع توسعه می تواند نقش مهمی در توسعه پایدار مناطق ایفا کند و تأثیر زیادی بر پیشرفت و رشد همه جانبه استان ها داشته باشد. توسعه منطقه ای مفهومی در ادبیات برنامه ریزی است که هدف آن خلق چارچوبی مناسب برای دستیابی به یک بهبودی باثبات در استانداردهای زندگی برای شهروندان و روستانشینان است. توسعه منطقه ای به طور کلی در ارتباط با توسعه محلی می باشد. به عبارت دیگر توسعه محلی اساس توسعه منطقه ای است. استان ایلام از ظرفیت های متعدد اقتصادی، اجتماعی و. . . برخورداراست که از ظرفیت بالقوه این استان برای توسعه ای پایدار حکایت دارد؛ هرچند تاکنون از این ظرفیت استفاده نشده است. هدف این پژوهش تدوین سیاست های استراتژیک وراهبردی توسعه منطقه ای بانگاه بر ابعاد همه جانبه در استان ایلام است. روش تحقیق در مقاله حاضر، از نوع توصیفی-تحلیلی است که اطلاعات موردنیاز به روش اسنادی و پیمایشی (پرسشنامه ای) تهیه شد. نخستین گام در مراحل برنامه ریزی راهبردی، استفاده از Meta SWOT است. در این مدل، راهبردهای توسعه پایدار منطقه ای تعیین شد؛ منابع و قابلیت های استان ایلام برای مقایسه رقابت پذیری منطقه ای بااستان های همجوار شناسایی شد و درنهایت با تحلیل PESTSL این نتایج به دست آمد: در بین عوامل کلان سرمایه گذاری بخش خصوصی، تجارت با وجود موقعیت مرزی، افزایش بودجه و اعتبارات استانی، پرهیز از نگاه سیاسی به مسائل مدیریتی و مدیریت کلان کشور، دارای بیشترین اثرگذاری بر توسعه منطقه ای استان ایلام است. همچنین حمل ونقل مرزی، صنایع و معادن، بازارچه مرزی، منابع آب و زمین های کشاورزی به عنوان مهم ترین قابلیت های توسعه منطقه دارای بیشترین تناسب راهبردی با عوامل کلان هستند؛ بنابراین در تحلیل نهایی نتایج می توان گفت، در بحث رقابتی، استان ایلام برای توسعه منطقه و توسعه اقتصادی و اجتماعی دارای موقعیت برابری با استان های غرب کشور است که باید از این موقعیت با توجه به راهبردهای ارائه شده استفاده کند و خود را به عنوان قطب توسعه منطقه معرفی کند.

پدیده مهاجرت بی رویه از روستا به شهر یکی از بزرگ ترین مشکلات بیشتر کشورهای جهان سوم از جمله ایران است. یکی از مهم ترین راهکارهای رفع این مشکلات، تشویق برای مهاجرت معکوس به نقاط روستایی است؛ به همین دلیل، شناخت عوامل مؤثر بر مهاجرت معکوس موضوع پژوهش های مختلف بوده است. هدف این پژوهش، شناسایی عوامل مؤثر بر مهاجرت معکوس از نقاط شهری شهرستان کرمانشاه به نقاط روستایی است. این پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی است. پژوهش حاضر از حیث روش جمع آوری داده ها، در مرحله طراحی مبانی نظری، اسنادی و در مرحله جمع آوری داده ها، پیمایشی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته است. تحلیل داده ها نیز با کمک روش توصیفی-تحلیلی انجام می شود. جامعه آماری، خانوارهایی بودند که طی پنج سال اخیر به روستاهای شهرستان کرمانشاه مهاجرت کردند. پرسشنامه ها بین 384 خانوار از جامعه آماری به صورت تصادفی توزیع شد که 371 پرسشنامه تکمیل شد. ارزش گذاری متغیر وابسته با استفاده از طیف لیکرت چهارگزینه ای انجام شد. داده ها به روش تحلیل عاملی اکتشافی تجزیه و تحلیل شدند. برای ارزیابی میزان توافق درونی پرسشنامه نیز از آلفای کرونباخ استفاده شد. با توجه به آزمون ­های موجود، 9 عامل مطالعه شده که توانستند 62 درصد از واریانس 38 گویه مربوط به عوامل مؤثر بر مهاجرت معکوس از نقاط شهری به روستایی را در شهرستان کرمانشاه تبیین کنند، به ترتیب عبارت اند از: مسکن، هزینه-درآمد خانوار، عامل فرهنگی-زیستی، میزان دسترسی به خدمات آموزشی و بهداشتی، عامل کالبدی، فرصت­ های شغلی در محیط روستایی، عامل تعلق و بومی بودن، جاذبه­ های گردشگری و صنایع دستی و درنهایت کمترین عامل تأثیرگذار بر مهاجرت معکوس سیاست­ های حمایتی دولت از روستاییان است. در بین متغیرها، فراهم بودن امکانات آموزشی برای فرزندان با بار عاملی 85 درصد و حمایت های دولت از بخش کشاورزی در تأمین بذر، کود، سم و. . . با بار عاملی 84 درصد، بیشترین تأثیر در مهاجرت معکوس دارند.

مسکن به عنوان یکی از نیازهای اساسی بشر تأثیر بسزایی در سلامت و بهبود کیفیت زندگی افراد دارد. کیفیت مسکن به عنوان یکی از شالوده های اصلی یک برنامه جامع، در شهرسازی و معماری بیوفیلیک از جایگاه ویژه ای برخوردار است که این رویکرد از مهم ترین رویکردهای شهری در زمینه مسکن متعارف است. هدف این تحقیق، شناخت شاخص های بهبود کیفیت مسکن متعارف شهری با تأکید بر معماری بیوفیلیک و ارزیابی آن ها در منطقه یک تهران بود. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده ها به دو روش اسنادی و میدانی بود. با استفاده از تحلیل محتوا، شاخص های تحقیق گردآوری شدند و سپس با پرسش نامه و روش دلفی (10 نفر) ارزیابی شدند. پس از تأیید شاخص ها، منطقه یک تهران از نظر این شاخص ها توسط 150 نفر ارزیابی شد. تحلیل ها در نرم افزار SPSS و با استفاده از آزمون فریدمن انجام شد. نتیجه تحقیق با روش دلفی نشان داد که 45 شاخص بر بهبود کیفیت مسکن براساس معماری بیوفیلیک مؤثر هستند که این شاخص ها در پنج مؤلفه کلی دسته بندی شدند. همچنین شاخص های رضایتمندی مسکن متعارف در دو دسته عوامل داخلی و خارجی (20 شاخص) دسته بندی شدند. نتیجه آزمون فریدمن در سطح معناداری کمتر از 05/0 تأیید کرد که تفاوت معناداری میان شاخص های کیفیت مسکن متعارف در منطقه یک تهران وجود دارد. شاخص وضعیت معابر از نظر پوشش و عرض معابر با میانگین 88/30 و سپس حفاظت تاریخی و مرمت شهری با میانگین 17/29، از وضعیت بهتری در مقایسه با دیگر شاخص ها برخوردار هستند. همبستگی پیرسون نیز به وجود رابطه و تأثیرگذاری معنادار در سطح کمتر از 01/0 میان مؤلفه های کیفیت مسکن متعارف شهری از لحاظ معماری بیوفیلیک در منطقه یک اشاره دارد.

در سال های اخیر تمامی مناطق استان مازندران تحت تأثیر موج ساخت خانه های دوم قرار گرفته، اما شدت شکل گیری خانه های دوم در تمام مناطق یکسان نبوده است و تابع متغیرهای بسیاری است. از سوی دیگر، شکل گیری خانه های دوم بدون مجوز قانونی و خارج از محدوده قانونی روستاها و نواحی پیراشهری از دیگر چالش هایی است که سیستم مدیریت شهری و منطقه ای در استان مازندران در سال های اخیر به شدت با آن مواجه است؛ بنابراین هدف تحقیق حاضر آن است تا پیشران های مؤثر بر شکل گیری خانه های دوم را در مناطق پیراشهری ناحیه مطالعاتی مرکزی استان مازندران بررسی کند. این پژوهش بنا به هدف، کاربردی و بر اساس روش، توصیفی و زمینه یابی و روش گردآوری داده ها کتابخانه ای و میدانی بود. جامعه آماری تحقیق، 2886 نفر از مالکان خانه های دوم بودند که با استفاده از فرمول کوکران و مقدار خطای 05/0، حجم نمونه 339 برآورد شد و همچنین 20 نفر از کارشناسان سازمان های جهاد کشاورزی، محیط زیست، استانداری و دانشگاه که به صورت گلوله برفی انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از تکنیک دلفی و تحلیل میک مک استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که از بین 19 پیشران شناسایی شده در تکنیک دلفی، سوداگری مشاوران املاک، ناکارآمدی قوانین و مقررات مربوط به ساخت وساز در مناطق پیراشهری، تفکیک اراضی در اثر قانون ارث و انطباق محدوده پیشنهادی روستا با الگوی توسعه فضایی آتی، با کاربرد تحلیل میک مک به عنوان پیشران های کلیدی محسوب می شوند؛ زیرا هم کنترل شدنی اند و هم بر پویایی و تغییر سیستم تأثیرگذار هستند. همچنین از مجموع روابط ارزیابی شدنی در ماتریس اثر متقاطع، امتیاز 79 رابطه عدد صفر (عوامل بر همدیگر تأثیر نداشته یا از همدیگر تأثیر نپذیرفته اند)، امتیاز 58 رابطه عدد 1 (عوامل تأثیر کمی بر هم داشته اند)، امتیاز 99 رابطه عدد 2 (عوامل رابطه تأثیرگذار نسبتاً قوی داشته اند) و امتیاز 61 رابطه عدد 3 (روابط عامل های کلیدی بسیاری بوده و از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بسیاری برخوردار است) بوده است.