جغرافیا و توسعه
سال:1403 | دوره:22 | شماره:74 |تعداد مقالات:8

مهندسی معکوس محیطی از روش های جدید است که می توان به اتکای آن تصویری از دیرینۀ محیط به دست آورد. این روش می تواند این پیام را برای محققان داشته باشد که با چه شرایطی امکان تجدید حیات محیط های گذشته وجود دارد. سیستم های دینامیک که متکی به داده های محیطی زمان حال است با طبقه بندی متغیرها و براساس نظریۀ «کیاس»5 درنرم افزار Vensimاین امکان را فراهم می آورد تا الگوریتم دینامیک روابط بین متغیرها و نحوۀ وابستگی آن ها با استفاده از مدل سازی «سیستم های پویا» امکان پذیر و با محدویت های سیستم های استاتیک مواجه نباشد. در این پژوهش با استفاده از داده های Dem 10 متری، تحلیل اسناد مکتوب و داده های میدانی، به بازسازی فضای محیط گذشتۀ چالۀ جازموریان مبادرت شد. نتایج نشان داد: 1- سطح دریاچۀ جازموریان، در کنترل عوامل محیطی نقش مؤثری دارد؛ 2- در صورت به کارگیری سناریوی احیای دریاچه مطابق با تراس 390 متری به عنوان کارآمدترین سیاست در راستای کنترل گرد و غبارها می تواند متوسط سالیانۀ DSI را به یک کاهش دهد؛ 3- با احیای دریاچه، اثر منفی گرد و غبار از طریق افزایش رطوبت نسبی هوا، افزایش درصد پوشش گیاهی و رطوبت سطحی خاک تا 75 درصد خنثی خواهد شد.

در سال‎های اخیر، بحران کاهش آب دریاچۀ ارومیه تبدیل به یک مخاطرۀ محیطی مهم برای جامعۀ محلی و فرامحلی شده است. این بحران پیامدهای زیان بار مختلفی ازجمله اقتصای، اجتماعی، زیست محیطی و تولیدی را برای ساکنان این منطقه، ازجمله روستاییان، به همراه داشته است. به همین دلیل، پژوهش حاضر با هدف بررسی پیامدهای اقتصادی و تولیدی این بحران از دیدگاه روستاییان انجام گرفت. جامعۀ آماری این پژوهش شامل 87049 از خانوارهای روستایی ساکن در پهنۀ شرقی دریاچه بود که از بین آن ها 230 خانوار به روش نمونه‎گیری طبقه ای با انتساب متناسب انتخاب و مطالعه شدند. حجم نمونه براساس فرمول کوکران تعیین شد. ابزار جمع آوری داده ها پرسشنامه و روش آن مصاحبۀ حضوری بود. روایی و پایایی ابزار تحقیق به ترتیب با استفاده از نظر متخصصان و محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ ارزیابی شد. برای تجزیه وتحلیل داده‎ها از نرم افزار آماری SPSS استفاده شد. براساس نتایج، پیامدهایی چون کاهش سطح زیرکشت محصولات کشاورزی، کاهش منابع آبی و افزایش هزینه‎های مربوط به تأمین آب کشاورزی و کاهش کیفیت آب‎های سطحی و زیرزمینی، ازجمله مهم‎ترین پیامدهای مورد توافق روستاییان بودند. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نیز نشان داد که پیامدهای اقتصادی-تولیدی مختلف کاهش آب این دریاچه در ذیل چهار گروه «کاهش کمّی و کیفی تولید و درآمد کشاورزی»، «افت کمّیت و کیفیت منابع آبی»، «افزایش هزینه‎ها و تهدید امنیت شغلی و درآمدی» و «کاهش فعالیت‎های غیرکشاورزی» قابل دسته‎بندی است. این چهار عامل درمجموع حدود 69 درصد از واریانس کل پیامدها را تبیین کردند. حمایت از تولید و معرفی ارقام زراعی و باغی سازگار با پهنۀ شرقی دریاچۀ ارومیه و حمایت از توسعۀ روش‎های نوین آبیاری و تغییر الگوی کشت محصولات کشاورزی آب بر در این منطقه ازجمله پیشنهادهای این پژوهش برای کاهش این پیامدهای کاهش آب این دریاچه است.

ماهیت زیست‏پذیری، کیفیت زندگی و در مقیاسی گسترده‏تر، پایداری نواحی روستایی با تاب‏آوری، آمیخته شده و بر این اساس امروزه در عرصۀ برنامه‎ریزی روستایی به جای تمرکز بر آسیب‏پذیری (شکل‏گیری بحران و مدیریت آن) بر تاب‏آورکردن اجتماعات محلی (مدیریت ریسک و کنش فعالانه) تأکید می‏شود. در این میان، تحقق تاب‎آوری به دلیل ماهیت پیچیده، چندبُعدی، سیستمی و تعدد فعالان و بازیگران در محیط درونی و بیرونی متغیر امروزی، نیازمند فراهم بودن شرایط، نیازها و الزاماتی در محیط روستایی است که فقدان آن ها به معنی ایجاد موانع و چالش‏های متعدد و تداوم آسیب‏پذیری محیطی بوده و در راستای تغییر وضعیت و حرکت در مسیر تاب‏آوری، شناسایی این چالش‏ها و موانع و رفع آن ها، می‏تواند گام مبنایی و مهمی تلقی شود. پژوهش کاربردی حاضر نیز با این هدف در نواحی روستایی مرزی پرمخاطره و محروم مرزی شهرستان مریوان با روشی توصیفی-تحلیلی و ماهیتی کمّی-کیفی (آمیخته) انجام گرفته است. در بخش کیفی، شناسایی موانع و چالش‏های پیشِ روی تأمین محیط تاب‏آور در نواحی روستایی مورد مطالعه و در بخش کمّی، سعی بر تأیید و تعمیم یافته‏های بخش کیفی و ارائۀ تحلیل از وضعیت عملکرد این موانع بوده است. در بخش کیفی از روش مصاحبۀ عمیق و باز و در بخش کمّی از توزیع پرسشنامه، بهره گرفته است. جامعۀ آماری پژوهش، مشتمل بر مدیران توسعه‏ای، دهیاران و شوراهای روستایی، آگاهان محلی روستایی، متخصصان علمی و دانشگاهی منطقه و فعالان اقتصادی در سطح منطقه است که به صورت هدفمند و با روش گلوله برفی، انتخاب و شناسایی موانع تأمین محیط تاب‏آور روستایی (بخش کیفی) و تأیید آن ها (بخش کمّی) توسط آن ها صورت پذیرفت. تجزیه وتحلیل داده‏های گردآوری شده در بخش کیفی مبتنی بر روش کدگذاری باز و در بخش کمّی مبتنی بر آزمون تحلیل عاملی نشان داد که 64 مانع یا متغیر در قالب چهار عامل اصلی ضعف در برنامه‏ریزی، سیاست گذاری، اجرا، نظارت و پایش بر فرایند توسعه در عرصۀ مدیریتی توسعه‏ای شهرستان مریوان (مهم ترین و اثرگذارترین عامل)، عدم توجه و تبیین مفهوم تاب‏آوری و فقدان ساختار مدیریت کارآمد ریسک/ بحران (طبیعی و انسانی)، نارسایی‎های محیط اجتماعی و فضای نامناسب کسب وکار درجهت توسعۀ اقتصادی روستاها و ضعف حمایت و پشتیبانی بر تأمین تاب‏آوری محیطی در نواحی روستایی شهرستان مریوان به عنوان مانع دارای اثرگذاری هستند.

زمین لغزش ها ازجمله متداول ترین مخاطرات طبیعی تغییر شکل دهندۀ سطح زمین هستند که هر ساله خسارات فراوانی به انسان ها و محیط وارد می کنند. مرور خسارات ناشی از زمین لغزش، لزوم بررسی عوامل تأثیر گذار بر وقوع این پدیده و پیش بینی رخداد آن را به اثبات می رساند. محور ارتباطی نیر– سراب به دلیل ویژگی های خاص زمین شناسی، اقلیمی، ژئومورفولوژیکی و فعالیت های انسانی، از دیرباز تحت تأثیر رانش زمین بوده است؛ بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، هدف تحقیق حاضر ارزیابی خطر وقوع زمین لغزش در این مسیر ارتباطی، با تولید نقشه های پهنه بندی خطر و مقایسۀ دو مدل تصمیم گیری چندمعیارۀ MARCOS و CODAS است. بدین منظور ابتدا با بررسی منابع پژوهشی مرتبط با موضوع، برخی از مهم ترین عوامل مؤثر بر وقوع این پدیده شامل: ارتفاع، شیب، جهت شیب، لیتولوژی، کاربری اراضی، فاصله از گسل، فاصله از جاده، فاصله از رودخانه و بارش، به عنوان متغیرهای مستقل تهیه شد. ارزش گذاری و استاندارد سازی لایه ها، با استفاده از تابع عضویت فازی و وزن دهی معیار ها، با بهره گیری از روش CRITIC انجام شد. در نهایت، مدل سازی با استفاده از روش های تصمیم گیری چندمعیارۀ MARCOS و CODAS صورت گرفت. نتایج مطالعه نشان داد که به ترتیب عوامل شیب، کاربری اراضی و لیتولوژی با ضریب وزنی 176/0، 152/0 و 124/0، بیشترین تأثیر گذاری را در رخداد لغزش های منطقه دارند. با توجه به خروجیِ روش CODAS، به ترتیب 25/121 و 96/187 کیلومتر مربع از مساحت محدوده و مطابق با نتایجِ به کارگیری روشMARCOS ، 32/85 و 76/201 کیلومتر مربع از مساحت محدوده، در طبقۀ پرخطر و بسیار پرخطر قرار دارد. با توجه به اعتبار سنجی روش های تصمیم گیری چندمعیارۀ استفاده شده، با بهره گیری از روش منحنی ROC بیانگرِ دقت خیلی خوب روش CODAS، با مساحت زیر منحنی 76/0 و دقت عالی روشMARCOS ، با مساحت زیر منحنی 87/0 است. به نظر می رسد که نتایج این مطالعه، در انتخاب روش مناسب در راستای پتانسیل سنجی خطر زمین لغزش در مناطق مشابه با محدودۀ محور ارتباطی نیر-سراب، می تواند بسیار مفید باشد و مورد توجه پژوهشگران، مسئولان و سیاست گذاران قرار گیرد.

کم آبی به عنوان یکی از مهم ترین تهدیدها برای کشاورزی پایدار در مناطق خشک و نیمه خشک جهان به سرعت در حال افزایش است. این امر منجر به مشکلات متعددی مانند فقر و ناامنی غذایی در میان خانوارهای روستایی شده است؛ بنابراین، ایجاد و بهبود تاب آوری، به عنوان راهی برای کاهش اثرات کمبود آب، برای خانوارهای روستایی مهم است. بر این مبنا پژوهش حاضر به بررسی تاب آوری خانوارهای روستایی در مقابل فقر آبی پرداخته است. جامعۀ مورد مطالعه خانوارهای روستایی شهرستان همدان، کبودرآهنگ و ملایر بوده و براساس فرمول کوکران 334 نفر از خانوارهای روستایی به عنوان نمونۀ آماری به صورت تصادفی انتخاب شده است. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامۀ محقق ساخته است. روایی صوری آن توسط استادان تأیید و آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و اشتراکی همۀ عوامل بزرگ تر از 7/0 به دست آمده است که حاکی از پایایی مناسب مدل است. درجهت تجزیه وتحلیل داده های گردآوری شده از مدل سازی معادلات ساختاری به کمک نرم افزار Smart PLS استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان داد سرمایه های فیزیکی-زیربنایی و انسانی بیشترین تأثیر را بر تاب آوری خانوارها داشته است؛ بنابراین با سرمایه گذاری بلندمدت متناسب با سرمایه های فیزیکی و زیربنایی و تقویت سرمایۀ انسانی به کمک آموزش و بالابردن سطح آگاهی و مشارکت افراد میزان تاب آوری خانوارها بالاتر خواهد رفت.

با توجه به پیچیدگی ها و عدم قطعیت هایی که شهر قرن بیست و یکمی امروزه با آن رو به روست، تحلیل ساختاری بافت های شهری و در این مقاله بافت های حاشیه ای ناکارآمد شهر اهواز به عنوان نمودهای فقر شهری می تواند در بهبود وضعیت کل سیستم و ارتقای کیفی آن، هم برای برنامه ریزان و مدیران شهری و هم برای ساکنان در آینده سودمند باشد؛ بنابرابن هدف مقالۀ حاضر تحلیل ساختاری و شناخت عوامل کلیدی و استراتژیک سیستم فقر شهری بافت های حاشیه ای ناکارآمد کلان شهر اهواز است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش، با رویکرد آینده نگاری، اکتشافی توصیفی- تحلیلی است. برای مشخص کردن متغیرهای کلیدی (پیشران های استراتژیک) سیستم فقر شهری، آثار متقابل متغیرها توسط 35 کارشناس خبره در قالب ماتریس 49*49 برآورد و از طریق نرم افزار میک مک تحلیل شدند. یافته های پژوهش نشان می دهند که به علت کمبود متغیرهای تأثیرگذار، وضعیت سیستم فقر در محلات هدف، ناپایدار است. همچنین 9 پیشران استراتژیک قابل شناسایی هستند: 1- پایین بودن نرخ اجاره بها، 2- نرخ بیکاری، 3- بارتکفل واقعی، 4- بُعد خانوار، 5- نسبت کاربری تجاری به کل کاربری ها در محله، 6- نرخ برخورداری از خدمات و امکانات عمومی، 7- نرخ برخورداری از تأسیسات بهداشتی درمانی، 8- تحصیلات سرپرست خانوار، 9- مساحت منزل مسکونی (ریزدانگی). همچنین برای تسهیل و تسریع در اجرای بیشترین حجم از مهم ترین اقدامات آتی، کلی و عمومی، اصلاح ساختارهای فقر شهری، ارتقا و بهبود وضعیت سیستم عمومی فقر در سه حوزۀ اقتصادی، اجتماعی و کالبدی- محیطی مذکور و همچنین هماهنگی بیشتر در مناسبات میان نهادی مدیریت شهری در محلات هدف، راهبرد ایجاد مرکز/نهاد توسعۀ محله با محوریت شبکه سازی برای بازآفرینی پایدار شهری اجتماع محور برای کارآفرینی و توانمندسازی؛ ایجاد تراکم های متعادل در سطح محله ها، کاهش آسیب های اجتماعی، احیای منزلت اجتماعی محله ها و نوسازی و بهسازی بافت پیشنهاد می شود.

خشکسالی یکی از پیچیده ترین بلایای طبیعی است که آسیب های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی فراوانی را به همراه دارد و غالباً به عنوان یک پدیدۀ خزنده بیان می شود. پایش خشکسالی با استفاده از تصاویر ماهواره ای می تواند نمایانگر شدت خشکسالی در مناطق با کمبود داده بارش هواشناسی بوده و کاستی مکانی و زمانی آن را جبران کند. در این پژوهش ، خشکسالی استان گلستان با استفاده از شاخص های SPI، TCI،VCI وVHI و به کمک تصاویر ماهواره ای سنجندۀ مودیس مورد بررسی قرار گرفته است ؛ ازاین رو، ابتدا نقشه های شاخص خشکسالی VHI، VCI و TCI استخراج شد. یافته ها در بررسی شاخص TCI نشان داد که سال 2000 بیش از 80 درصد منطقۀ مورد مطالعه خشکسالی شدید را تجربه کرده است. همجنین در سال های 2010، 2017 و 2018 نیز بخش قابل توجهی از منطقۀ مورد مطالعه در موقعیت خشکسالی شدید قرار داشتند. با بررسی شاخص VCI مشخص شده است که بیشترین گسترۀ خشکسالی بسیار شدید متعلق به سال های 2001، 2008 و 2011 بوده است. نقشه ها همچنین نشان می هد که خشکسالی بسیار شدید هواشناسی در سال 2008 نمود پیدا کرده است. در بررسی شاخص VHI طی دورۀ زمانی 21 ساله در منطقۀ مورد مطالعه نشان داد که سال های 2000، 2001، 2002، 2008، 2010، 2011، 2014، 2015، 2017، 2018 و 2021 وضعیت بحرانی خشکسالی را تجربه کرده اند. همچنین ، در سال های 2000، 2008 و 2018 بالای 60 درصد از مساحت منطقه در وضعیت خشکسالی خیلی شدید واقع شده است . بررسی مقادیر ضریب همبستگی نمایه ها VCI،VHI و TCI با شاخص هواشناسیSPI ، نشان داد که شاخص SPI، بیشترین ضریب همبستگی را با شاخص TCI و کمترین ضریب همبستگی را با شاخص VHI دارد. به طورکلی بخش اعظم منطقۀ مورد مطالعه در گسترۀ کلاس های خشکسالی خیلی شدید و شدید قرار گرفته است که نیازمند توجه به مدیریت بهینۀ منابع آبی در این نواحی است.

بررسی سطح زیر کشت و برآورد میزان تولید محصولات کشاورزی، ازجمله برنج، تا حد زیادی می تواند باعث تأمین امنیت غذایی، تحلیل وضعیت محصولات کشاورزی و درنتیجه توسعۀ پایدار کشورهای درحال توسعه شود. در این پژوهش، با استفاده از تصاویر ماهوارۀ سنتینل-2، به برآورد سطح زیرکشت و عملکرد برنج در استان کندز، کشور افغانستان در سال زراعی 2020 پرداخته شد. با به کارگیری سری زمانی شاخص NDVI، مراحل فنولوژی گیاه برنج به دست آمد و پارامترهای فنولوژی (SoS و EoS) با استفاده از روش حداکثر تفکیک استخراج شد. سپس برای شناسایی و تعیین سطح زیرکشت مزارع برنج از روش طبقه بندی شیءگرای مبتنی بر فنولوژی استفاده شد. در این روش از سه نوع دادۀ میزان بازتابش باندهای انعکاسی، شاخص پوشش گیاهی NDVI و پارامترهای فنولوژی به عنوان داده های کمکی استفاده شد. برآورد عملکرد با استفاده از روش تجربی تحلیل رگرسیون بین شاخص های گیاهی سنجش ازدوری (مانند: NDVI و LAI) و داده های حاصل از برداشت زمینی انجام گرفت. برای ارزیابی صحت طبقه بندی و میزان عملکرد برآوردشده، از داده های مرجع، مانند نقاط برداشت میدانی و نقشه های پوشش اراضی سال های قبل استفاده شد. نتایج این تحقیق نشان داد که روش طبقه بندی شیءگرای مبتنی بر فنولوژی با دقت کلی 5/91 درصد و ضریب کاپا 87/0، روش دقیقی برای شناسایی مزارع برنج به شمار می رود. همچنان روش تجربی مبتنی بر تحلیل رگرسیون داده های زمینی و سنجش ازدوری با ضریب تعیین 86/0 و ضریب همبستگی پیرسون برابر با 92/0 دقت بالای آن را در برآورد عملکرد مزارع برنج نشان داد. صحت عملکرد برآوردشده در این پژوهش با مقایسۀ عملکرد واقعی (داده های برداشت میدانی) در 27 نقطۀ کنترلی ارزیابی شد. برای این کار از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. این آزمون نشان داد بین عملکرد واقعی و عملکرد برآوردشده رابطۀ مثبت و بسیار قوی وجود دارد (000/0=P، 27=N و 929/0=R2).