پژوهش های قرآن و حدیث
سال:1400 | دوره:54 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

شمار قابل­ توجهی از آیات قرآن به ترسیم آینده نگرانۀ مقاطع زمانی پیش­رو و توصیف اوضاع عالم و شرایط انسان ها در این مقاطع اختصاص یافته اند. اما وحدت سنخیت مقاطعِ پیش رو و نبود دانش کافی نسبت به هر کدام از این مقاطع سبب شده تا تعیین دقیق زمان تحقق این آیات در آثار تفسیری با در آمیختگی هایی همراه باشد. توجه به آیاتی که تصویری از ویژگی‏های بهشت و اوصاف زندگی بهشتیان ارائه می دهند، می تواند در تعیین جایگاه زمانی آیات و کاهش این درآمیختگی مؤثر باشد. در آثار تفسیری چهار مصداق برای واژۀ «جنت» در آیات قرآن ذکر شده است؛ بهشت آدم(ع)، باغ های دنیایی، بهشت های برزخی و بهشت پس از قیامت. نوشتار حاضر بعد از نمایان کردن زمینه های ایجاد درآمیختگی در مصداق یابی آیات توصیف گر آینده در قرآن، به بررسی تفسیری «جنت» توصیف شده در آیۀ 133 سورۀ آل­عمران پرداخته و نشان داده که این بهشت در زمرۀ هیچ یک از مصادیق چهارگانۀ بر شمرده شده قرار نمی گیرد. توجه به ویژگی های خاص این بهشت به همراه سایر قرائن موجود در آیات و روایاتی که به ترسیم اوضاع عالم در آستانۀ برپایی قیامت و ظهور امام زمان(عج) پرداخته اند، روشن می سازد که این بهشت، یک بهشت پیشاقیامتی است که در دوران ظهور و بعد از پایان نابودی کامل بدان و بدی ها برپا می شود. در حقیقت آیۀ مزبور توصیفی قرآنی از فرجام دنیا است؛ بهشتی که گسترۀ آن آسمان ها و زمین را فرامی گیرد.

فاصله، پدیده ای بلاغی و اعجازی در پایان آیۀ قرآن است که از نظر لفظی و ظاهری به موضوع زیباشناختی و موسیقایی آیات یک سوره مربوط می شود؛ اما از جنبۀ دلالی و معنایی نیز عبارات و جملات پایانی آیات یک سوره با محتوای آیه خود ارتباط معنایی محکم و وثیقی دارند. اکنون می توان پرسید که گونه های جملات و عبارات پایانی آیات در یک سوره قابل شناسایی هستند؟ آیا روابط آن­ها را می توان تحت یک قاعده بیان کرد؟ با دقت نظر حداقل چهار نوع از فواصل دلالی در یک سورۀ قرآن قابل بازشناسی است: آیات و فواصل یکسان؛ آیات متفاوت و فواصل یکسان؛ فواصل به هم نزدیک معنایی و فواصل دیگر. اما یک فاصله می تواند علاوه بر رابطۀ معنایی با آیۀ خود، یکی یا بیشتر از روابط را در سوره داشته باشد: رابطه با محتوای سوره، رابطه با سیاق، رابطه با آیۀ بعد، رابطۀ فاصلۀ آیۀ اول با محتوای سوره و رابطۀ فاصلۀ آیۀ آخر با محتوای سوره. برای هر کدام از گونه ها و روابط، نمونه هایی از آیات با توجه به تفاسیر یاد شده است. این پژوهش با روش نقلی – وحیانی و شیوۀ توصیفی-تحلیلی، در صدد بیان انواع فاصلۀ آیات و روابط و مناسباتی است که فواصل در یک سوره دارد.

در میان دانش­های حدیثی، «فقه­الحدیث» از جایگاه رفیعی برخوردار است. بر این پایه، دانشیان حدیث با کاربست قواعد  فهم حدیث، تلاش کرده­اند تا حدیث، روشمندانه فهم گردد. از سوی دیگر همواره فهم حدیث دچار آسیب­هایی گشته است. «تعمیم گرایی» یا تسری دادن آموزة حدیثی دربارة فرد، گروه، زمان و مکان خاصی  به افراد، گروه ها، زمان­ها و مکان­های دیگر از آسیب­هایی است که گاه فهم مقصود اصلی گوینده را تهدید می­کند. این نوشتار درصدد راه­های تشخیص گزاره­های حدیثی «تعمیم­ناپذیر» از گزاره­های حدیثی «تعمیم­پذیر» و بررسی زمینه­های پدیداری «تعمیم گرایی» است. با توجه به شأن صدور، تصریح معصوم، بی­تأثیری رفتاری در زمانی دیگر، نبودن مصداق در شرایط امروزی، متکلم بودن پیامبر و امام و توجه به مَصَبِّ حدیث می­توان به تفکیک میان گزاره­های حدیثی تعمیم­پذیر از تعمیم­ناپذیر اقدام کرد.

تنزیل قرآن از منبع حقیقتی است که مصحف شریف و ظاهر قرآن صورت نازلۀ آن بوده و در تناظر با عالم تکوین است. از طرفی قواعد زبان­شناسی و وجود­شناسی خاص قرآن؛ بین الفاظ، معانی و حقایق آن ارتباط برقرار نموده و تناسب هستی و قرآن را با یکدیگر نمایش می­دهد. وصول به این تناسب، چیستی تأویل را روشن، مانع از ورود اغیار به تعریف تأویل شده و استفاده از قرآن را روش­مند و تفسیر به رأی را طرد می کند. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی مدون شده، به دنبال دستیابی به نسبت الفاظ، معانی و حقیقت قرآن در نظر علامه طباطبایی برآمده؛ که حجیت ظواهر، اهمیت حقایق قرآنی و ارتباط وجودی ظاهر و باطن، نتایج حاصله از این بحث می باشد.

حدیث، زمانی می تواند مورد استناد قرار گیرد که با نقد و ارزیابی، صدور آن از معصوم ثابت گردد. یکی از شیوه های نقد و اعتبارسنجی روایات، نگریستن به متن و محتوای حدیث و سنجیدن آن با معیارهای پذیرفته در نزد عالمان و محدثان است. فقیه ژرف اندیش و بی مانندِ شیعه، شیخ انصاری نیز در تراث فقهی و اصولی خود، احادیث فراوانی را نقد کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی در دو بخش، به نقد از راه متن (نقد محتوایی) در دیدگاه شیخ انصاری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که: ناسازگاری با سنت قطعی، ناسازگاری با قواعد مسلم و اجماعی، ناسازگاری با شأن و عصمتِ معصوم، سنجش با واقعیت های تاریخی، برخورداری از مضامین عالی و مخدوش بودن بخشی از محتوای حدیث از معیارهای نقد محتوایی است که شیخ انصاری در نقد حدیث بدان اعتماد کرده است. همچنین عمل و اعراض مشهور، اعتماد قمیین و تلقی روایت به قبول از قرائن معتبر در نزد شیخ انصاری برای نقد حدیث می باشد.

در سپهر واژگان قرآنی، «الرحمن» و «الرحیم»، دو زیبا نامِ خدای سبحان اند که در میان اسماء حسنای الهی، جایگاهی ویژه داشته و در آیۀ مهم و شاخصِ بسمله و همچنین برخی آیات دیگر در کنار هم آمده اند و روشن است که برای نیل به عرفانِ قرآنی، گریزی از معرفت آن دو نیست. با این وجود، وارسی پیشینۀ معناشناسی این دو وصف شریف، دیدگاه های متعددی را پیش می نهد که غالباً قابل نقدند. یک نقطه ضعف مهم در این عرصه، عدم اهتمام لازم در واکاوی ساختار صرفی این دو وصف شریف است؛ لذا تحقیق حاضر سعی نموده با روش توصیفی- تحلیلی، معنای دقیقِ این دو واژه را با رویکرد ساختارشناسی صرفی کشف نماید. به نظر می رسد با توجه به خواص اوزانِ «فعلان» و «فعیل»، «الرحمن» به رحمتِ ذاتیِ لبریز و جوشان الهی دلالت داشته، و وصفِ «الرحیم» که ریشه در وصف «الرحمن» دارد، به رحمت فعلیِ مستمرِّ خدای سبحان ناظر است. بر این اساس و با لحاظِ تسامحاتی ناگزیر، می توان «الرحمن الرحیم» را به «پُرمهرِ مهرورز» ترجمه نمود.

با بازسازی تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی فضای زندگی حضرت شعیب(ع) شاهد فراگیر شدن مفاسد اقتصادی در این بستر هستیم که آیات قرآن گویای دغدغه حضرت شعیب(ع) برای اصلاحات اقتصادی این جامعه است؛ هدف پژوهش حاضر، کشف راهبردهای آن حضرت و از رهگذر آن دستیابی به رویکرد مناسب در عصر حاضر برای انجام این اصلاحات است. با در کنار هم قرار دادن خانوادة قرآنی و روایی و با بهره بردن از تفاسیر، این چنین به دست آمد که آن حضرت برای اصلاحات اقتصادی، با مقدمة نرم افزاریِ ارتباط با خدا، با استفاده از چهار راهبرد علمی، سیاسی، فرهنگی-اجتماعی و دفاعی درصدد اصلاحات اقتصادی برآمد که هریک از این راهبردها را به صورت های گوناگونی عملیاتی کرد که با جریان دادن این راهبردها می توان اصلاحات اقتصادی را در عصر حاضر انجام داد.

دعا در مکتب اهل­بیت(ع) ضمن داشتن کارکردهای معنوی در خودسازی های فردی، بستر مناسبی برای پرورش نیروهای باب اهداف اجتماعیِ ائمه (ع) بوده است. الگوهای نظریِ مؤثر در نظامِ رفتاری، از متون ادعیه قابل استخراج است. از این میان، عبارات «أَسْرَحَ إِلَیْکَ فِی مَیَادِینِ السَّابِقِینَ» و «أَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْکَ» در دعای کمیل به مقامی برتر از تقرب یعنی «سبقت در قُرب» دلالت می دهد. بر این اساس دعای کمیل، بستر متنیِ مناسبی برای کشف الگوی مرتبط با تسابق در تقرب است. تبیین و ترسیمِ الگوی مفهومی فوق، مسئلۀ اصلی تحقیق حاضر است که تلاش دارد با روش اکتشافی تحلیل محتوای مضمونی به آن پاسخ دهد. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دعای کمیل متنی یکپارچه و دارای انسجام محتوایی است. این دعا ضمنِ رفعِ یک نُقصان و مانعِ جدی در وادیِ تقرب إلی الله، مسیرِ سریع تری را برای سیرِ انسان در قُرب الهی پیشنهاد می کند. «مغفرت»، «عزت»، «خدمت»، «سِبقت» و «قُربت»، پنج مضمونِ محوریِ دعای کمیل هستند. این مضامین، نظامِ مفهومیِ کاملاً معناداری را شکل می دهند. «خدمت» به عنوان مفهومِ کانونیِ دعا، یک مقامِ أرضی و جوارحی است. در این مقام خادم درصدد یاری رسانی به تحقق کاری است که مخدوم ارادۀ انجام آن را در زمین دارد. محرومیتِ مؤمن از مقامِ خدمت، معلولِ «نُقصان روحیِ ناشی از گناه» است و دستیابی به آن وابسته به «مغفرتِ دائم» می باشد. ورود مؤمن به وادیِ خدمت، به منزله ورود به عرصۀ «سبقت در تقرب» است.

«محکم و متشابه»، مسئله ای کهن و پردامنه در علوم قرآن و تفسیر آن بوده و هست. شناخت و تحلیل این پدیده در فهم و تفسیر قرآن کریم، نقشی به سزا دارد و پژوهش گر قرآنی را از خطا و تفسیر به رأی بازمی دارد. مقالۀ حاضر با رویکرد «دلالت زبانی» که به تازگی در فهم و تفسیر قرآن و سنت به کار آمده است، به بررسی مسئلۀ «احکام و تشابه» در قرآن مجید می پردازد و یافته های خود را در این باره با نتایج قرآن شناختی مرحوم علامه طباطبایی می سنجد. در این پژوهش سه عنصر: «اشتراک لفظی، اختلاف در اَفهام و غیاب فضای خطاب»، از علل برجستۀ پدیدۀ «تشابه معنایی» در چارچوب دلالت زبانی شناخته شده است. همچنین‏‏، محکم بودن تمام آیات قرآن در ساختار دلالت زبانی، نسبیت در تشابه معنایی آیات و نیازمندی غیرمخاطبان به تعلیم از سوی «عالمان قرآن» از دیگر نتایج مهم این پژوهش است. نیز، شایان ذکر است، این نوشتار در تلاش برای پیشنهاد تفسیری نوین از آیۀ هفتم سورۀ آل عمران با بهره گیری از دلالت زبانی است.

ترکیب واژۀ «هبل» با دیگر واژگان به ویژه «ام»، منجر به ساخت تعابیر کنایی نسبتاً درخور توجهی در زبان عربی و نیز ادبیات روایی شده است. دستیابی به معنای دقیق این کنایات روایی برای مخاطب، پیچیده و گاه معنای ظاهری عبارات، نامتعارف جلوه کرده است. از این رو صحیح گزینیِ معادل معنایی این تعابیر، ضروری می نماید. نوشتار حاضر با مقایسۀ تحلیلی داده ها، به کاوش در متون کهن عرب و آراء اندیشمندان پرداخته و با بررسی فضای گفتمانی متون متقدم و بسترهای صدوری متون روایی، سعی دارد معادل امروزیِ عبارت «هَبِلَتکَ أمُّک» و «تعابیر مشابه» را بیابد. تفاوت کاربرد این تعابیر در ادبیات عرب در مقایسه با زبان های هم ریشه مانند سریانی، آرامی و عبری؛ نفی پندار رایج بر انحصار این تعبیر در نفرین و ذم؛ اثبات چندکاربردی بودن این تعابیر کنایی؛ جایگزینی تعابیر دال بر تعجب، هشدار، مدح و خیرخواهی، توبیخ؛ به جای ذم و نفرین در مفهوم شناسی روایی، از مهمترین ثمرات این پژوهش است.

جایگاه هر واژه در قرآن، صرفاً در خدمت ارائۀ مفهومی است که کلمات هم معنا نمی­توانند آن معنا را القا کنند. بررسی معنایی واژگان «غیظ»، «غضب» و «سخَط» در قرآن، با بهره­گیری از روش تحلیل واژگانی و با رویکرد تفسیری، بیانگر آن است که واژگان مذکور با توجه به مقتضای حال، جهت تبیین مفهومی خاص بیان شده است و هرگونه تغییری در چینش آن­ها، موجب خلل در معنا خواهد بود. بررسی مفهومی این واژگان نشان می­دهد: «غیظ» با رویکرد تبیین عواطف انسانی، مختص کفار و منافقان بوده و ذات خداوندی و انبیاء از آن مبرا هستند. پژوهش حاضر بیانگر آن است که واژه «غضب»، مختص خداوند و گاه جلوه­ای از احساسات انبیاء و مؤمنان است، در حالی که «سخَط» در ادبیات قرآن، اوج ناخشنودی خداوند از بندگان است که جلوۀ این «سخط» خداوندی، صرفاً در برخورد با منافقان بیان شده است و متقابلاً نیز، منافقان از خدا و رسولش دچار «سخَط» می­شوند.

مکتب حدیثی کوفه به مثابه نخستین و معتبرترین مکتب حدیثی امامیه، در تکوین مکاتب حدیثی بعدی امامیه نقش بنیادین داشته است. در اواخر قرن اول هجری، کوچ یکی از طوایف شیعی کوفه به نام اشعریان به قم موجبات پیدایش مکتبی حدیثی در این شهر را فراهم کرد. پیوستگی های اشعریان مهاجر، به مکتب حدیثی کوفه در قرون سوم و چهارم شالودۀ مکتبی حدیثی پویا و تأثیرگذار را در قم شکل داد. این پیوستگی در قالب رحله­های علمی و تبادل حدیث و آثار حدیثی امامیه، عموماً از محدثان کوفی به محدثان اشعری انتقال یافت. مکتب قم در قرون سوم و چهارم به واسطۀ این ارتباط وثیق با مکتب کوفه به مثابه عمده ترین حوزۀ علمی امامیه شناخته می شد؛ به گونه ای که توانست با اعتبار خود، سهم مهمی در احادیث مجامیع اصلی امامیه داشته باشد. این سهم غالباً به شکل نگارش آثار حدیثی در این دوره پدیدار شد که مبنای نگارش مجامیع حدیثی امامیه به ویژه کافی و من لایحضره الفقیه در نسل های متأخر این مکتب شد.