مدیریت مخاطرات محیطی
سال:1402 | دوره:10 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

در این تحقیق تأثیر شاخص های هیدروژئومورفیک بر حساسیت سیل خیزی زیرحوضه های حوضۀ آبریز سیه چشمه واقع در استان آذربایجان غربی بررسی و تحلیل شده است. ابتدا منطقۀ پژوهش براساس خصوصیات توپوگرافی و زهکشی و با استفاده از مدل رقومی ارتفاعی (DEM) با قدرت تفکیک مکانی 5/12 متر به شش زیرحوضه تقسیم شد. در مرحلۀ بعد هشت شاخص هیدروژئومورفیک شامل رتبۀ آبراهه، طول آبراهه، تراکم زهکشی، ضریب فشردگی، نسبت مدور بودن، ضریب شکل، برجستگی حوضه و عدد سختی یا زبری با استفاده از قوانین ژئومورفولوژیکی هورتن، شوم و استرالر در محیط نرم افزار ArcGIS محاسبه و لایه های اطلاعاتی هر یک از این شاخص ها تهیه شد. در ادامه برای وزن دهی شاخص ها از روش تصمیم گیری چندمعیارۀ SWARA استفاده و وزن نسبی هر یک از شاخص های هشت گانه برای شش زیرحوضه تعیین شد. نتایج وزن دهی و رتبه بندی نشان داد که زیرحوضه های 2 و 4 به ترتیب با وزن 273/0 و 191/0 بیشترین وزن را دارند و از حساسیت سیل خیزی زیادی برخوردارند. در مقابل زیرحوضه های 6 و 5 به ترتیب با وزن های 140/0 و 071/0 کمترین وزن را از نظر هشت شاخص داشته و در نتیجه در طبقات کم و خیلی کم از نظر حساسیت سیل خیزی قرار دارند. مجموع مساحت زیرحوضه های واقع در طبقات زیاد و خیلی زیاد (زیرحوضه های 1، 2 و 4) حدود 609 کیلومتر مربع است که 63 درصد از کل مساحت حوضه را شامل می شود. از این رو ضرورت دارد که این زیرحوضه ها از نظر اقدامات آبخیزداری برای کاهش پتانسیل سیل خیزی در اولویت قرار گیرند.

آلایندۀ PM2.5 یکی از معضلات مهم زیست محیطی است که در پی صنعتی شدن و افزایش جمعیت شهرها پدید می آید. اطلاعات دربارۀ وضعیت غلظت آلاینده ها از جمله PM2.5 تأثیر بسزایی در نحوۀ تصمیم گیری مدیران شهری به منظور ارتقای سطح سلامت شهرها دارد. در این پژوهش از روش میانگین وزنی مرتب شده برای تولید پهنه بندی آلایندۀ PM2.5 استفاده شد. به این منظور از لایه های اطلاعاتی هواشناسی شامل سرعت باد، دمای بیشینه، دمای کمینه، دمای میانگین، بارش 24 ساعته و رطوبت و همچنین لایه های شاخص نرمال شدۀ تفاوت پوشش گیاهی (NDVI) و تراکم جاده ای استفاده شد. برای محاسبۀ وزن های مربوط به ترتیب مقادیر به منظور به کارگیری الگوریتم میانگین وزنی مرتب شده از الگوریتم گرادیان کاهشی استفاده شد. برای دستیابی به مقدار بهینۀ وزن ها پارامتر نرخ آموزشی مطلوب به دست آمد. همچنین لایه های اطلاعاتی براساس وزن های به دست آمده طبق رویکرد میانگین وزنی مرتب شده تلفیق شدند. در نهایت برای ارزیابی نتایج به دست آمده از شاخص RMSE استفاده شد. برآورد آلایندۀ PM2.5 برای فصل های تابستان و زمستان به ترتیب کمترین و بیشترین خطا را داشت و مقادیر خطا برای این دو فصل به ترتیب 129/0 و 190/0 بود. ایستگاه اقدسیه در همۀ فصل ها کمترین خطا و ایستگاه های گلبرگ، منطقۀ 11 و شهرری بیشترین خطا را داشتند.

همگام با رشد فناوری، افزایش مخاطرات زیستی در جهان معاصر زندگی را با چالش های فراوانی روبه رو کرده و پرداختن به جایگاه مسئولیت پذیری اجتماعی در پیشگیری از مخاطرات و کاهش پیامدهای ناگوار آن برای بشر، به یکی از مباحث بسیار مهم دربارۀ کنش های انسانی تبدیل شده است. تحقیق حاضر با هدف تبیین عوامل مرتبط با مسئولیت پذیری اجتماعی به واکاوی نظریه های موجود و تحلیل یافته های پژوهش های پیشین می پردازد. روش پژوهش مطالعۀ اسنادی و تبیین یافته های مرتبط با موضوع در جریان مرور اسناد منتشرشده در دورۀ زمانی 1390 تا 1401 در پژوهش های داخلی و خارجی است. داده ها با استفاده از شیوۀ کدگذاری انتسابی و کدگذاری کل نگر بررسی شده است. یافته های نهایی شامل 7 مقولۀ اصلی و 18 مقولۀ فرعی است که نشان می دهد بحران ها، ریسک ها و مخاطرات ممکن است سبب تغییر کنش افراد شود و بر مسئولیت پذیری اجتماعی تأثیر بگذارد. همچنین یافته ها نشان می دهد که رویدادی همچون همه گیری کووید 19، اتفاقی مهم در تغییر رفتار افراد است و تأثیر مهمی بر آگاهی محیط زیستی و مسئولیت پذیری اجتماعی خواهد گذاشت. از بین عوامل مؤثر بر مسئولیت پذیری اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی، ارزش های اخلاقی و هنجاری و نابرابری در ابعاد مختلفی همچون قدرت، سلامت، هویت، آگاهی و بی تفاوتی بیشترین تأثیر را در جامعۀ مخاطره آمیز دارند. این عوامل به واسطۀ مفاهیمی چون احساس ناامنی، شهروندی، نوع دوستی و نیازهای روانی بر مسئولیت پذیری اجتماعی تأثیر می گذارند.

مخاطرات طبیعی پدیده هایی تکرارپذیرند که اغلب با آسیب های سخت مادی و معنوی همراه اند و به همین دلیل به عنوان مسئله در مجامع علمی پذیرفته شده اند. در نظام آموزشی فعلی ایران نیز این مسئله در کتاب های درسی که مهم ترین ابزار آموزش است گنجانده شده است، از این رو بررسی محتوای کتاب های درسی برای مشخص کردن نحوۀ پرداختن به این گونه مسائل ضروری است. برای این منظور از روش تحلیل محتوای اسنادی استفاده شد. نتایج بررسی تصاویر و محتوای کتاب های سه پایة دورۀ راهنمایی نشان داد که از کل مطالب دروس مطالعات اجتماعی، 4/6 درصد پاراگراف ها به موضوع مخاطرات طبیعی اختصاص داده شده است. در کتاب های درسی جغرافیای پایه های اول و دوم متوسطه در مجموع 1/7 درصد پاراگراف ها به این موضوع اشاره دارد و درصد ارائۀ این مطالب نسبت به کل محتوای آنها معنا دار نیست. همچنین 33 درصد از کتاب جغرافیای سال سوم دبیرستان با موضوع مخاطرات طبیعی مرتبط است که از کل مطالب ارائه شده به شکل متن در آن به ترتیب حدود 26 درصد به زمین لرزه، 3 درصد به آتش فشان، 40 درصد به سیل، 14 درصد به خشکسالی، 13 درصد به زمین لغزش و 4 درصد به تگرگ، سونامی و فرونشست اختصاص دارد. در مجموع 41/17 درصد از کل کتاب های جغرافیا به موضوع مخاطرات مرتبط است. در درس «انسان و محیط زیست»، مباحث مرتبط به مخاطرات طبیعی حدود 2/21 درصد است که نسبت به کل مطالب بسیار ناچیز است. دیگر یافته های این پژوهش نشان داد که در بین انواع مخاطرات، هرچند زمین لرزه، بیشترین آسیب پذیری را در چند دهۀ گذشته به ایران تحمیل کرده، اما ردۀ چهارم اهمیت را در تحلیل محتوای کتاب های درسی به خود اختصاص داده است. شایان ذکر است که دربارۀ آتش فشان که در رتبۀ دوم قرار گرفته، هیچ محتوایی از آسیب پذیری ناشی از آن در ایران گزارش نشده است که این موضوع نشان دهندۀ ناهماهنگی محتویات دروس ارائه شده و سطح آسیب پذیری پیش بینی پذیر ضمنی جامعه است.

در دهه های اخیر رشد سریع جمعیت، افزایش سطح زیر کشت آبی و تعداد چاه ها و به دنبال آن افزایش نیاز آبی موجب شده که استحصال بی رویه از منابع آب زیرزمینی افزایش یافته و در نتیجه ژرفای دستیابی به سطح آب شدت یابد. منطقۀ پژوهش بخشی از حوضۀ آبریز دریای خزر به مساحت تقریبی 50083 هکتار در شرق استان کردستان در شمال غربی ایران است. در این پژوهش برای بررسی وضعیت سطح آب زیرزمینی و نوسان های عمق آن از داده های 34 حلقه چاه مشاهده ای و همچنین برای بررسی پدیدۀ فرونشست در منطقۀ 8 از تصویر ماهوارۀ سنتینل-1 در بازۀ زمانی 2021-2014 استفاده شد. روش تحقیق شامل تحلیل آماری تغییرات سطح آب های زیرزمینی و تداخل سنجی تصاویر راداری بوده است. نتایج تحقیق نشان داد که در سال های 2014 تا 2021، دشت دهگلان به میزان 12- تا 32- سانتی متر دچار فرونشست شده است. بدین صورت سالانه در این مناطق به طور متوسط 6 سانتی متر فرونشست رخ داده است. الگوی کامل فرونشست دشت دهگلان و بررسی پروفیل ها و نقشه های تراز آب، روند مرکز- غرب و جنوب غربی دارد و حداکثر فرونشست مربوط به بخش های مرکز و غرب است. بنابراین انطباق مناطق دچار فرونشست و منحنی های افت تراز سطح ایستابی آب بهره برداری از منابع آبی زیرزمینی بیانگر برداشت بیش از مقدار تغذیۀ آبخوان بوده که سبب افزایش تنش مؤثر در رسوبات شده است، زیرا پهنه های فرونشست بر مناطق افت سطح آب های زیرزمینی منطبق اند یا در نزدیکی آنها قرار دارند. به بیان دیگر این انطباق مکانی در دشت مرتفع دهگلان بیانگر این است که علت فرونشست دشت های مرتفع، افت سطح آب های زیرزمینی است و در نتیجه دشت های مرتفع در مقابل مخاطره فرونشست آسیب پذیرترند.

در نگرش های معاصر به شهرها، از تخریب های محیط زیست شهری انتقاد و بر حفظ شرایط اکولوژیک شهرها تأکید می شود. رودخانه های شهری از محیط های آسیب پذیر با ماهیت اکولوژیکی اند که بر اثر توسعۀ شهری و اقدامات ناکارامد برای مواجهه با سیلاب، به کانال عبور رواناب های آلودۀ شهری و سیلاب فصلی تبدیل شده اند و ساختار اکولوژیکی آنها مختل شده است و از این رو بهسازی اکولوژیکی آنها ضرورت دارد. این پژوهش با اهداف توسعه ای- کاربردی، با روش اکتشافی- همبستگی و با داده های کتابخانه ای، ابتدا به مرور متون ادبیات نظری می پردازد و سپس با استفاده از مستندات معتبر تاریخی، مشاهدات میدانی و تصاویر سنجش از دور، با تحلیل های قیاسی- استنتاجی مدل نظری را تدوین می کند؛ در نهایت مؤلفه های اکولوژیک مؤثر بر بهسازی رودخانه های شهری و چارچوب توسعۀ پایدار شهری با تأکید بر مدیریت سیلاب استخراج می شود. مؤلفه های اکولوژیک مؤثر ویژگی های هیدرولوژیکی، مورفولوژیکی و تنوع بیولوژیکی هستند که در چارچوب توسعۀ پایدار شهری در چهار مرحلۀ شناسایی رودخانه، تدوین راهبردهای بهسازی، اجرای راهبردها، و نظارت و ارزیابی، در ساختاری مبتنی بر فرایند تدوین می شوند که براساس آن، اکوسیستم رودخانۀ خشک شیراز ارزیابی می شود تا بهسازی اکولوژیکی اکوسیستم رودخانه در روندی تکاملی تداوم یابد و به تدریج پایدار شود. از راهبردهای مؤثر در بهسازی اکولوژیک رودخانۀ خشک شیراز، مدیریت یکپارچۀ حوضه های آبریز دشت شیراز، تأمین حقابۀ زیست محیطی، ممانعت از انتقال آلودگی فاضلاب و رواناب های آلوده شهری به رودخانه، تصفیۀ رواناب ها و ایجاد فیلتراسیون طبیعی، اجرای طرح های آبخیزداری و کنترل دبی جریان، بهسازی مورفولوژیکی عرصه و حریم رودخانه، حفظ و ایجاد پهروهای اکولوژیکی، امکان ذخیرۀ آب جاری در کریدور رودخانۀ خشک و تدوین قوانینِ کاربری های حریم رودخانه است.