پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1401 | دوره:12 | شماره:35 |تعداد مقالات:12

شرایط مساعد طبیعی و جغرافیایی حوضۀ دریاچۀ ارومیه در شمال غرب ایران در طول زمان موجب شکل‏ گیری استقرارهای قابل توجه شده است. بعد از تک پژوهش های پراکنده، پروژۀ حسنلو به سرپرستی «رابرت دایسون» بعد از دو دهه پژوهش های بنیادی و هدفمند باستان شناسی گاهنگاری و کیفیت و کمّیت فرهنگ های منطقه را تاحدودی مشخص کرد. پس از پروژۀ حسنلو انتظار آن می‏رفت که این پژوهش ها توسط باستان شناسان ایرانی به منظور تکمیل و تصحیح خطاهای احتمالی پروژۀ حسنلو به صورت منظم ادامه پیدا کند که متأسفانه این موضوع تحقق نیافت. در سال‏ های اخیر، چندین سد در حوضۀ دریاچۀ ارومیه درحال ساخت است و تعدادی از آن‏ ها نیز به بهره ‏‏برداری رسیده‏ اند. کاوش های نجات بخشی در حوضۀ آبگیر این سدها فرصت بسیار خوبی فراهم کرد که دست‏کم گاهنگاری جنوب حوضۀ دریاچۀ ارومیه با اتخاذ رویکردی مناسب به صورت جدی بازنگری شود و اطلاعات درمورد شکل گیری، کمّیت، گستردگی و برهمکنش‏ های فرهنگی به حد مطلوبی برسد؛ و مسأله ‏های اصلی و ابهامات گاهنگاری پیش ازتاریخ حوضۀ دریاچۀ ارومیه و ارتباط آن با حوزه های فرهنگی پیرامون، مورد بررسی قرار گیرد. در اجرای کاوش های نجات بخشی برای هریک از این پروژه‏ ها یک مدیر درنظر گرفته شد و نه سرپرستی که کل مطالعات را مدیریت کند. آن چه در واقعیت اتفاق افتاد مدیر پروژه بیشتر مشغول هماهنگی امور با دستگاه های اجرایی و مرتبط مانند آب منطقه ‏ای و وزارت نیرو و پژوهشکدۀ باستان شناسی بود و عملاً فرصت کافی برای امور مرتبط با باستان شناسی را نداشت. حوضۀ دریاچۀ ارومیه در پیش ازتاریخ و پس از آن نیز ارتباطات و تعامل گسترده با مناطق اطراف داشته است، اما نقاط تاریک بسیار دارد و در برخی دوره‏ ها، چگونگی تحول فرهنگی در قیاس با مناطق پیرامون که فرهنگ های نسبتاً مشابه یا دست‏ کم هم زمان دارند، دانسته‏ های ما بسیار کمتر است. بررسی‏ ها و کاوش های روشمند بنیادی و استفادۀ مناسب از فرصت کاوش های نجات بخشی می‏ تواند راهگشا باشد.

پرستش احشام، به ویژه گاونر و ماده در فرهنگ های کهن از مصر تا درۀ سند رایج بوده، نشانه های بسیاری از آن در تصویرها، متن ها و اسطوره ها دیده می شود. بسیاری از خدایان و الهه های مادر، گاونر یا ماده بوده اند. دین و فرهنگ مردم بومی فلات نیز با فرهنگ های مذکور مشابهت داشته و تصویری از یک الهۀ گاوی برروی مُهری عیلامی از هزارۀ سوم پیش ازمیلاد در شوش به دست آمده است؛ اما در ایران، به دلیل ورود اقوام آریایی و غلبه دین زرتشتی و تغییراتی که در منابع دین زرتشتی به وجود آمد، ابهامات و نظرات مختلفی درمورد الهه های ایرانی وجود دارد. فرض این است که بر اثر قرن ها مجاورت با مردم بومی و ارتباطات فرهنگی با دیگر نواحی در همۀ دوره ها، تأثیرات متقابل دینی صورت گرفته است. پرسش اصلی این است که کدام الهه های ایرانی می توانند گزینۀ مناسبی برای یک الهۀ گاوماده مانند سایر تمدن ها باشند؟ هدف این پژوهش این است که با انتخاب دو یا سه الهۀ شاخص گاوماده در فرهنگ های بین النهرین، مصر و هند، با مقایسه ای تطبیقی و با استفاده از سه نماد جهانی و گستردۀ گاوماده، شیر و درخت زندگی به عنوان ملاک و مشخصۀ اصلی الهه های بزرگ یا مادر نشان دهیم که برخی از این ویژگی ها را می توان با سه الهۀ ایرانی؛ درواسپ (گوشورون)، آناهیتا و سپندارمذ تطبیق داد. دو نماد شیر و درخت زندگی در تمام دوره های باستان در فلات ایران هم دیده شده اند که پیوستگی شان با نماد گاوماده و الهه های بزرگ در اغلب فرهنگ ها، ملاک خوبی برای شناخت بیشتر الهه های ایران فراهم می کند. خواهیم دید که سه الهه، به ویژه آناهیتا به عنوان الهه ای بزرگ، گزینۀ مناسبی برای یک الهۀ گاوماده بوده، در همراهی با دو نماد دیگر، شیر و درخت زندگی دیده شده اند. این پژوهش با روش توصیفی-تطبیقی و تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و تصویری صورت گرفته است.

درحالی که منابع مکتوب تاریخی به صراحت به پیشینۀ استقراری شهر همدان در دوران ماد، هخامنشی، سلوکی و اوایل اشکانی اشاره می کنند، با گذشت بیش از یک قرن کاوش های باستان شناسی در این شهر، هنوز شواهد قابل اتکایی از این بازۀ زمانی به دست نیامده است. به نظر می رسد تمرکز مطالعات باستان شناسی شهر همدان در محدودۀ امروز تپۀ هگمتانه و فقدان توجه به مناطق بیرونی آن به دلیل وجود بافت متراکم شهری، یکی از مهم ترین دلایل عدم دستیابی به شواهد قابل اتکا از این دوران در این شهر است. از این روی در این پژوهش با هدف معرفی و تحلیل نتایج کاوش محوطۀ میدان که در محدوده ای خارج از محوطۀ امروز هگمتانه و تقریباً در مرکز بافت تاریخی شهر قرار دارد، چگونگی وضعیت استقراری شهر همدان در بازۀ زمانی دورۀ ماد تا اوایل اشکانی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. در کاوش محوطۀ میدان که در سال 1396 در پی عملیات عمرانی در مرکز میدان امروز امام خمینی به انجام رسید سه دورۀ فرهنگی شناسایی گردید. براساس گاهنگاری نسبی که با تأکید بر مقایسۀ یافته های فرهنگی، ازجمله گونه های شاخص سفالی صورت گرفته است؛ دورۀ II و III این محوطه در بازۀ زمانی دورۀ ماد تا اوایل اشکانی قرار دارد. کشف گونه های شاخص سفالی دوران ماد، هخامنشی، سلوکی و اوایل اشکانی به همراه ساختارهای معماری پراکنده مانند پاره دیوارها و یا چاله های زباله در این محوطه نشان از کاربری استقراری آن در دوران مورد اشاره دارد. براساس نتایج کاوش، به نظر می رسد محوطۀ میدان در بازۀ زمانی دورۀ ماد تا اوایل اشکانی به عنوان بخشی از بافت مسکونی شهر همدان مورد استفاده قرار گرفته است؛ از این رو شناسایی لایه های برجا و یافته های فرهنگی شاخص در این محوطه، به شکل مستند وجود پیشینۀ استقراری شهر همدان در دوران ماد، هخامنشی، سلوکی و اوایل اشکانی را تأیید می نماید.

یکی از برنامه های زیربنایی برای توسعۀ اقتصادی دشت های واقع در دامنه های غربی کوهستان زاگرس در دورۀ ساسانی، ایجاد سامانه های انتقال آب و کانال های آبرسانی بوده است. این پژوهش می کوشد تا با روش توصیفی-تحلیلی و رویکرد تاریخی به معرفی نهر ولاش در منطقۀ سرپل زهاب به عنوان یکی از این نمونه ها بپردازد که با محاسبات دقیق در مسیری 30 کیلومتری، آب رودخانۀ الوند را به دشت زهاب به عنوان مهم ترین دشت حاصلخیز دامنه های غربی کوهستان زاگرس منتقل می کرده است. ساخت و نگه داری این کانال به عنوان پروژه ای بزرگ که با حدود 51 هزار متر مکعب خاکبرداری و با عبور از حاشیۀ دشت و کندن کانالی به عرض حدود دو و عمق حدود یک متر ایجاد شده، طبیعتاً از عهدۀ کشاورزان و روستاییان منطقه خارج بوده و ایجاد و نگه داری آن تنها با پشتیبانی حکومتی امکان پذیر بوده است. نگاهی به وضعیت آثار تاریخی منطقۀ نشان می دهد که این سامانۀ آبیاری با هدف توسعۀ اقتصاد کشاورزی این مناطق، احتمالاً در دورۀ بلاش پادشاه ساسانی و توسط حاکم مستقر در ولاشغر (محوطۀ قره بلاغ) ایجاد شده و به بهره برداری رسیده است. در سال های اخیر و درست موازی با این کانال، کانال های آبیاری دیگری ایجاد گردیده است. انتخاب این مسیر با دانش امروزی نشان می دهد که مهندسان دورۀ ساسانی دانش بالا و تبحر مثال زدنی برای ایجاد این کانال داشته اند و توانسته اند با محاسبات علمی دقیق در ساخت و مکان یابی این کانال، حدود 3000 هکتار از اراضی مرغوب دشت زهاب را به عنوان قطب کشاورزی منطقه به زیر کشت آبی ببرند؛ هرچند درحال حاضر الگوهای بهره برداری و شیوۀ تقسیم آب این کانال بر ما روشن نیست، اما پیداست این پروژۀ مهندسی شدۀ دقیق زیر ساخت مهمی برای رونق و شکوفایی اقتصاد کشاورزی منطقه در دورۀ ساسانی بوده است.

هنر گچ بری دورۀ ساسانی در تاریخ هنر ساسانیان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا این هنر صرفاً به منظور تزئین بناها نبوده، بلکه ایجاد آن ها با اهداف مذهبی همراه بوده است. یکی از مهم ترین موضوعات هنرگچ بری در دورۀ ساسانی، نقوش ایزد بهرام است که در محوطه هایی چون: حاجی آباد، تپه حصار، ام الزعتر، چال ترخان، نظام آباد، تپه میل، کاخ I کیش، تل داروز، برزه قوواله، بنای اعیانی جهانگیر ایوان و قطعاتی گچی از محوطه های نامعلوم به دست آمده اند. باوجود این که مطالعۀ محققان و باستان شناسان مختلف برروی آثار گچ بری دورۀ ساسانی از اوایل دهۀ 1930م. انجام شده است، اما تاکنون درمورد تعیین هویتِ پلاک های گچی مرتبط با «ایزد بهرام»، پژوهش های اندکی صورت گرفته است؛ لذا هنوز جنبه های مبهمی درمورد نمودهای مختلف ایزد بهرام در هنر گچ بری دورۀ ساسانی وجود دارد. در این پژوهش، پرسش هایی بدین شرح مطرح می گردد: 1. نمودهای ایزد بهرام برروی گچ بری های دورۀ ساسانی شامل چه مواردی می شود؟ 2. براساس مطالعۀ نقوش گچ بری دورۀ ساسانی، چه نمودهایی از ایزد بهرام دارای اهمیت بیشتری بوده است؟ در اوستا  از ایزد بهرام به عنوان الهۀ نگهبان پیروزی ها و غلبه بر دشمنان یاد شده است که 10 نمود برای آن ذکر شده است. با مطالعه برروی نقوش گچی محوطه های ساسانی به روش کتابخانه ای توصیفی-تحلیلی، می توان گفت که برخی از این نمودهای مختلف ایزد بهرام حضوری پر رنگ داشته است. نقوش گچ بری که می توان آن ها را با نمودهای ایزد بهرام مرتبط نمود شامل: قطعات گچی با نقش قوچ، بز شاخ دار، سرگراز، شاهین و به خصوص بال های شاهین و قطعات گچی با نقوش ترکیبی نیم تنۀ انسان با بال، قوچ بال دار و اسب بال دار است. در تمامی این قطعات گچی نیز روبان های برافراشته و مواجی دیده می شود. از نمودهای مختلف ایزد بهرام، دستارهای برافراشته به نشانۀ باد تند و بال های شاهین، بیشترین اهمیت و فراوانی را در هنر دورۀ ساسانی دارند.

محوطۀ باستانی ویگل یکی از بزرگ ترین محوطه های تاریخی-اسلامی استان اصفهان با مساحتی حدود 450 هکتار است. در این محوطه علاوه بر وجود ساختارهایی غیرمنقول مانند سازه های معماری، حجم قابل توجهی از سفال نیز به چشم می خورد. پژوهش حاضر ضمن آگاهی از اهمیت محوطه و داده های سفالی آن، به ویژه در قرون اولیه و میانۀ اسلامی، تنها بررسی سفال های ساسانی این محوطه را مدنظر دارد؛ براین اساس، در وهلۀ نخست، این پرسش مطرح می گردد که وضعیت گونه شناسی و طبقه بندی سفال های ساسانی محوطۀ ویگل چگونه است و تا چه حد می توان اشکال سفالی آن را با سایر محوطه های ساسانی مقایسه کرد؟ هم چنین تنوع تزئینات به کار رفته در سفال های این محوطه چگونه است؟ بدین منظور از مجموع کل سفال های جمع آوری شده در بررسی روشمند و شبکه بندی محوطه در سال 1386، تعداد 98 قطعه از سفال های ساسانیِ ویگل در راستای پاسخ به پرسش های فوق انتخاب و مورد مطالعۀ دقیق قرار گرفت. روش پژوهش این نوشتار نیز توصیفی-تحلیلی است. بدین ترتیب، ابتدا توضیحاتی درمورد محوطه داده شده و سپس گونه شناسی، طبقه بندی و گاهنگاری آورده شده است. نتایج این پژوهش نشان داد که داده های مذکور تنها شامل گونۀ ساده و بدون لعاب می شود. ازلحاظ شکلی، این سفال ها شامل انواع کاسه، تغار، کوزه، خمره، دیگچه، ظروف مسطح، درپوش، ظروف آبریز و دسته دار می شود که با سایر محوطه های ساسانی غرب، شمال شرق، جنوب و مرکز فلات ایران قابل مقایسه است. از نظر تزئینات نیز سفال های این محوطه، نمونه های متنوعی مانند انواع تزئین کنده، افزوده، فشاری، طنابی و ترکیبی را نشان می دهد؛ با این حال آن چه در تزئینات سفال های ساسانی ویگل بسیار قابل توجه است، تنوع نقوشِ تزئینی استامپی (مهرهای مسطح) است که نشانگر متداول بودن یک سنت بومی و محلی در ایجاد این گونه از نقوش است.

شهر کهن اسفراین و یا «شهر بلقیس»، در خراسان شمالی قرار گرفته است. به استناد شواهد باستان شناختی و منابع مکتوب، پهنۀ کنونی اسفراین از دوره های پیش ازتاریخ بستر مناسبی برای حضور پیوستۀ جمعیت های انسانی داشته و به دلیل موقعیت جغرافیایی و توان های محیطی مناسب در طول دوران اسلامی اهمیت داشته است. توازن مناسب بین منابع آبی و طبیعی، موجب گسترش و اهمیت اقتصادی کشاورزی و دامپروری در این پهنه بوده است. مطالعات صورت گرفته بر مواد فرهنگی این محوطه بیشتر بر معماری و سفال  تمرکز داشته و مجموعۀ حاضر، نخستین مجموعۀ استخوانی مطالعه شده از چندین فصل کاوش اسفراین است. از آنجا که دامپروری در دوران تاریخی و اسلامی یکی از ارکان مهم اقتصاد زیستی به شمار آمده و بر جنبه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی تأثیر داشته، مطالعۀ باستان جانورشناختی برای درک بهتر این چرخه اهمیت دارد. ازسوی دیگر، موقعیت سیاسی و جغرافیای اسفراین در گذشته و پایداری آن تاکنون لزوم مطالعات نوین باستان شناختی آن را دوچندان می کند. پرسش اصلی این است که اقتصاد معیشتی در این محوطه چه وضعیتی داشته و از چه گونه های جانوری بهره وری شده است و با توجه به نزدیکی و تابعیت اسفراین از نیشابور آیا شباهتی بین جمعیت گوسفندسانان این دو مجموعه مشاهده می شود؟ آیا شواهد باستان جانورشناختی حیوانات باربر در شبکۀ راه های تجاری اسفراین قابل بررسی است؟ این مجموعه، 1002قطعه استخوان (کاوش 1389 و 1390) به وزن 16560گرم است و در آزمایشگاه بیوباستان شناسی دانشگاه تهران با روش های کمّی و کیفی با هدف بررسی الگوهای معیشتی شمال شرق ایران مطالعه شد؛ سپس نتایج باستان جانورشناختی با منابع مکتوب و نتایج محوطه های دیگر مقایسه شد. گونه های اصلی این مجموعه را بز و گوسفند تشکیل می دهد و شباهت اندازۀ جمعی گوسفند در نیشابور و اسفراین احتمال تأمین این حیوان از یک منبع را تقویت می کند. وجود بقایای گاو، خر، شتر، آهو و گوزن فرضیۀ استفاده از برخی به منظور حمل بار و شکار برخی توسط ساکنان را تأیید می کند.

پل بیستون در شهر بیستون و برروی رودخانۀ دینورآب قرار دارد. براساس پژوهش های باستان شناختی این پل در دورۀ ساسانی پایه ریزی و به دلایلی ناتمام ماند. تا این که در دوران اسلامی تکمیل و چندین بار مورد مرمت قرار گرفت. در سال 1387، شرق پل کاوش گردید که علاوه بر کشف یافته های معماری، یافته های سفالی نیز از جنوب شرقی و شمال شرقی آن به دست آمد. پرسش های اصلی مطرح شده در این پژوهش آن است که یافته های سفالی مکشوف از پل بیستون مربوط به چه دوره یا دورانی است؟ سفال ها به کدام گونه های سفالی تعلق دارند؟ دلیل وجود سفال ها در پیرامون پل چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- تحلیلی و براساس یافته های حاصل از مطالعات اسنادی و میدانی است. نتایج پژوهش فوق نشان داد که یافته های سفالین در دو گروه اصلی بی لعاب و لعابدار و گونه های بی لعاب ساده (نخودی، خاکستری، قرمز و قهوه ای)، بی لعاب منقوش (کنده، افزوده و قالبی)، لعابدار تک رنگ (ساده، کنده و قالبی) و لعابدار چندرنگ (اسگرافیاتو، قلم مشکی و آبی سفید) جای دارند. براساس مطالعات مقایسه ای اکثر سفال ها به دورۀ میانی اسلامی و به ویژه دورۀ ایلخانی تعلق دارند و به سفال های محوطه های کاروانسرای ایلخانی بیستون، بنای مغولی کنار گاماسیاب، سلطانیه، تخت سلیمان، اوجان، سامن، درگزین، آساوله، ارزانفود، زلف آباد، مشکویه، ویلاب تپه، هگمتانه،انداجین، تهیق، حسنلو، مالین باخرز، نیشابور و... شباهت دارند. اکثر قطعات سفالی همراه با ذغال، خاکستر، جوش کوره، استخوان جانوری و در کنار سازه های موقت کشف شده به احتمال می توان آن ها را به مرمتگران پل و گروه های کوچ رو نسبت داد.

روستای آغچه ریش (آغچه شهر)، که در شهرستان چاراویماق قرار گرفته است دارای یک محوطۀ بزرگ و هم چنین بقعه هایی در مرکز روستا است که در آبان ماه 1399 توسط هیأتی از باستان شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، مورد کاوش باستان شناسی قرار گرفته است. طی کاوش های باستان شناسی، در این محوطه، سکه هایی متعلق به دورۀ آل بویه، ساختارهای معماری، دستبندهای شیشه ای، آثار سفالی ازقبیل سفالینه های فیروزۀ قلم مشکی، اسگرافیتو، شانلوه، آق کند، لعاب پاشیده و سفالینه های لاجوردی متعلق به قرون چهارم تا هفتم هجری قمری یافت شد که سفال های نوع اسگرافیتو و شانلوه در اکثریت می باشند. سفال ها با سفال های دورۀ آل بویه هم خوانی کامل داشته؛ سکه های یافت شده متعلق به دورۀ حکومت «ابوشجاع» بوده و بقعه هایی که در مرکز روستا باقی مانده اند دارای ویژگی و ساختار معماری بقعه های آل بویه هستند. حال از آنجایی که محوطۀ آغچه ریش تنها شواهد باستان شناسی حضور سلسلۀ آل بویه در شمال غرب ایران می باشد و تاکنون هیچ اطلاعات و شواهد باستان شناسی در این زمینه ارائه نشده است؛ این پژوهش درنظر دارد با رویکرد کیفی و با روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری داده ها به روش مطالعات میدانی و کتابخانه ای همۀ شواهد باستان شناسی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. در تحلیل داده های این محوطه، از روش مطالعۀ تطبیقی نیز بهره گرفته شده است. پرسش اصلی پژوهش موردنظر بدین قرار است: محوطۀ آغچه ریش چه شواهد علمی باستان شناسی را درخصوص حضور آل بویه در شمال غرب ایران ارائه می دهد؟ براساس این مطالعه مشخص گردید که محوطۀ آغچه ریش دارای شواهد معماری، سکه و هم چنین سفالینه هایی می باشد که حضور آل بویه در شمال غرب ایران را تأیید می نماید. این اولین شواهد رسمی باستان شناسی از حضور آل بویه در شمال غرب ایران به حساب می آید.

دورۀ سلجوقی یکی از درخشان ترین ادوار هنری ایران است. در این زمان شهرهای اصفهان، مرو، نیشابور، هرات و ری، مرکز تجمع صاحبان هنر و پیشه بودند. مسجد جامع اصفهان، شامل آثاری از دوران مختلف، ازجمله دورۀ سلجوقی است. اکثر اطلاعاتی که از شکل گیری و تحولات آن وجود دارد، براساس کاوش هایی است که در حین مرمت مسجد، توسط هیأت ایتالیایی «ایزمئو» صورت گرفته که بخشی از یافته های آن، کشف گونه های مختلف سفال شامل: پوشش لعاب گلی، اسگرافیاتو، زرین فام، سفال با لعاب و طرح تک رنگ، نقاشی زیرلعاب، مینایی، آبی و سفید و سیلهوئت بوده است. در این پژوهش، دو نمونه سفال مینایی، جهت تطبیق و مطالعه با تصاویر نسخۀ مصور ورقه و گلشاه، انتخاب و سعی شده است که از منظر ترکیب بندی و فرم و با هدف شناخت و تحلیل بصری نقوش سفال های مینایی مسجد جامع اصفهان و ارتباط آن ها با نگاره های ورقه و گلشاه، مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. پرسش پژوهش این است که، کاربرد فرم و ترکیب بندی در سفالینه های مینایی مسجد جامع اصفهان و نگاره های نسخۀ ورقه و گلشاه1، در دورۀ سلجوقی به چه صورت بوده است؟ شیوۀ گردآوری مطالعات کتابخانه ای و میدانی با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی است. بررسی های انجام شده نشان می دهد که شیوه های نقش پردازی سفالینه های مینایی، تحت تأثیر نسخ مصور دورۀ سلجوقی قرار گرفته و ارتباطی آشکار میان نگاره های نسخۀ ورقه و گلشاه و تصاویر ظروف مینایی از حیث شیوۀ چهره نگاری، نقش پردازی و ترکیب بندی به چشم می خورد.

مطالعۀ برج مقبره ها یکی از بحث برانگیزترین مباحث باستان شناسی و معماری دوران اسلامی است که همواره گاهنگاری و انتساب دقیق تاریخی آن ها با چالش هایی همراه است. به علت فقدان اسناد قابل اتکا، معمولاً انتساب تاریخی این بناها به اسم فرد یا در صورت مشخص نبودن هویت بانی یا صاحب آن، به اسم شهر بوده است؛ از آن جمله می توان به مقبرۀ منسوب به «شیخ حیدر» شهر مشکین شهر استان اردبیل اشاره کرد که با عنوان «مقبرۀ شیخ حیدر صفوی» (863-893 هـ.ق.) معروف بوده، اما متون تاریخی دست اول، محل دفن اولیۀ وی را مکان دیگری معرفی کرده اند. هدف این پژوهش، مطالعۀ تاریخی انتساب بنای شیخ حیدر، گاهنگاری و مطالعۀ تطبیقی بنا از منظر معماری و آرایه ها با نمونه های مشابه و بررسی مرمت های صورت گرفته است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی مبتنی بر مطالعات میدانی شامل: توصیف دقیق اجزای معماری بنا، عکاسی و تهیۀ پلان و طرح از آرایه ها در کنار رجوع به اسناد دست اول تاریخی و بررسی نمونه های مشابه جهت گاهنگاری تطبیقی است. به علاوه بر بررسی بانیان ساخت بنا و انتساب آن در منابع مختلف تاریخی و مطالعات تطبیقی با آثار معماری مشابه در ایران و خارج از ایران برای معرفی ویژگی های بنا استفاده شده است. نتایج مطالعه نشان می دهد که قدمت بنا مربوط به دورۀ ایلخانی است؛ خوانش کتیبه بنا و هم چنین تاریخ شهادت شیخ حیدر مطابقتی با یک دیگر ندارند؛ از این رو، به نظر می رسد فرضیۀ مبتنی بر این که مدتی پیکر شیخ حیدر در این بنا مدفون بوده تا درنهایت بخش دیگری از پیکر از روستای تاباساران روسیه به داخل مرز ایران کنونی منتقل شده و در مجموعۀ «شیخ صفی الدین اردبیلی» دفن گشته، تقویت می گردد.

کاشی از مهم ترین مصالح تزئینی وابسته به معماری است که از ادوار مختلف تاریخی همواره موردتوجه بوده است. در دورۀ قاجار، گوناگونی بسیاری در فن ساخت و نقوش کاشی قابل پی جویی است. کاشی های تابلویی گونه ای از کاشی با ابعاد بزرگ و برجسته بوده که در این دوره متداول شد. نقش پردازی و تصاویر منحصر به فرد این کاشی ها بازتاب دهندۀ تحولات اجتماعی است. در این راستا، کاشی خانه‎های (عمارت های اعیانی) تهران به سبب منحصربه فرد بودن به عنوان نمونه انتخاب شدند. هدف پژوهش، مطالعۀ بصری و فنی و محتوایی کاشی های تابلویی ازارۀ سرداب خانه های قاجاری تهران (خانه های قوام الدوله، اعلم السلطنه، مشیرالدوله، فاضل عراقی، قوام السلطنه و تیمورتاش) است؛ از این رو شناسایی فن ساخت، فرم و نقش و مضامین آن ها موردنظر است. این نوشتار به دنبال پاسخ بدین پرسش است که، ویژگی های فنی، هنری و محتوایی کاشی های ازارۀ سرداب در خانه‎ های قاجاری تهران چیست؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات بر داده های کتابخانه ای و پیمایش های میدانی استوار است. یافته ها نشان می دهد مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر نقوش و مضامین اصلی کاشی ها عبارتنداز: تأثیر و تلفیق خلاقانه از فرهنگ و هنر و نوآوری های اروپایی (ثبت مناظر مختلف به مثابه یک عکس و استفاده از صحنه های نمادین اروپایی)؛ باستان گرایی(تأثیر کتاب نامه خسروان؛ نقش برجسته های ایران باستان)؛ و به ندرت هنر ایرانی- اسلامی (اسلیمی و گل و مرغ) هستند که با نمادپردازی و ترکیب بندی بدیع نقاشان (ایجاد بیان های نمادین با حیوانات و تصویر شاهان و رجال قاجاری) همراه شده اند. دامنۀ تصویری کاشی ها شامل: طبقۀ عوام تا طبقۀ اشراف، نقوش باستان تا نقوش معاصر، تصاویر واقع گرایانه تا تصاویر خیالی است. نقوش جملگی به شیوۀ نقاشی زیررنگی با هاشورهای مشکی و رنگ های محدود برروی کاشی های قالبی پوشیده شده با گلابۀ سفید ایجاد شده اند.