کشاورزی بوم شناختی
سال:1393 | دوره:4 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

کشاورزی ایران در 4 دهه گذشته برای افزایش و پیوستگی تولید محصولات کشاورزی نیاز روز افزونی به کودهای شیمیایی داشته است. از سوی دیگر مصرف بیش از اندازه کودهای شیمیایی باعث شده تا سالانه جندین هزار میلیارد ریال برای خرید و تامین کودهای شیمیایی هزینه شده که در این میان دولت نیز مبالغ کلانی را به عنوان یارانه پرداخت می کند. فزون بر آن خطرهای زیست محیطی بدنبال داشته که از آن جمله موجب تجمع ترکیبات خاص مانند نیترات در محصولات کشاورزی و به مخاطره افتادن سلامت مصرف کنندگان شده است. بنابراین پیش بینی میزان کود مورد نیاز کلید موفقیت در برنامه ریزی دراز مدت در جهت تامین امنیت غذایی، حفظ سلامت هم گ انی می باشد. برای برآورد میزان نیاز به کودهای شیمیایی در آغاز داده های مربوط به دوره زمانی 45 ساله (1341 تا 1386 خورشیدی) از بانک های اطلاعاتی وزارت جهاد کشاورزی، مرکز آمار ایران و سازمان خوار بار و کشاورزی جهانی (فائو) مربوط به محصولات زراعی و باغی شامل سطح زیر کشت، عملکرد و تولید و میزان مصرف آنها گرد آوری شد. در بین انواع مدلهای علت و معلولی مدل نکورنگ با متغیرهای عملکرد، عملکرد سال پیش، سطح زیرکشت و کود مصرفی سال پیش و با ضریب همبستگی 0.94 بهترین برآورد را از میزان مصرف کود ارائه داد. ضریب های مدل بر پایه داده های سالهای 1341 تا 1370 محاسبه شد و درستی و دقت مدل با مقایسه مقادیر پیش بینی شده و واقعی برای سالهای 1372 تا 1386 تایید شد. در نهایت میزان برآورد نیاز به مجموع کودهای شیمیایی در تولیدات کشاورزی ایران برای سال 1400 خورشیدی به میزان 5 میلیون تن برآورد شد.

چگونگی توزیع سطح برگ و ماده خشک از عامل های موثر بر میزان جذب نور، تبخیر و تعرق تاج پوشش (کانوپی) و در نهایت ماده خشک و عملکرد دانه گیاهان زراعی به شمار می رود. به منظور ارزیابی تغییرات عمودی سطح برگ و ماده خشک تاج پوشش ذرت (.Zea mays L) در رقابت با علف های هرز و در حضور گیاهان پوششی آزمایشی در سال 1390 در مزرعه آموزشی-پژوهشی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری اجرا شد. این پژوهش به صورت طرح بلوک کامل تصادفی با 8 تیمار و 3 تکرار طراحی شد. تیمارهای آزمایش شامل کاشت لوبیا سبز (Phaseolus vulgaris)، سویا (.Glycine max L. Merr) و شبدر برسیم (Trifolium alexandrium) به عنوان گیاهان پوششی به صورت همزمان و با تاخیر 21 روز نسبت به کاشت ذرت و همچنین کشت خالص ذرت در شرایط کنترل و بدون کنترل علف های هرز بود. نتایج بیانگر این بود که سطح برگ لوبیا سبز و سویا به ترتیب 90 و 92.8 درصد و ماده خشک لوبیا سبز و سویا نیز به ترتیب 82.6 و 93.1 درصد در مقایسه با شبدر برسیم برتری داشت. کاشت همزمان و با تاخیر لوبیا سبز به ترتیب 2.5 و یک درصد و کشت همزمان و با تاخیر سویا به ترتیب 3.5 و یک درصد سهم لایه های بالایی تاج پوشش ذرت از سطح برگ کل را نسبت به کاشت خالص بدون وجین افزایش داد و باعث افزایش توان رقابتی ذرت در برابر علف های هرز شده است. به طور کلی گیاهان پوششی باعث اختصاص سطح برگ علف های هرز به لایه های پایین تر شدند، که در مورد گاوپنبه (Abutilon theophrasti) و قیاق (Sorghum halepense) مشهودتر بود. حضور گیاهان پوششی در مقایسه با کاشت خالص ذرت در شرایط بدون حضور این گیاهان باعث کاهش شمار و سهم لایه های مختلف تاج پوشش علف های هرز از ماده خشک شد. ماده خشک گیاهان پوششی با ماده خشک علف های هرز رابطه منفی و با ماده خشک ذرت رابطه مثبت داشت. ذرت در شرایط حضور همزمان و با تاخیر لوبیا سبز به ترتیب 18.8 و 24.1، در حضور همزمان و با تاخیر سویا به ترتیب 38.02 و 39.6 و در حضور همزمان و با تاخیر شبدر برسیم به ترتیب 4.6 و 14.7 درصد در مقایسه با کاشت خالص در تداخل علف های هرز دارای عملکرد بالاتری بود. عملکرد ذرت در کاشت تاخیری گیاهان پوششی بیشتر از کاشت همزمان آنها بود.

بررسی بهره وری عامل های تولید به ویژه نهاده های کمیابی همانند آب و زمین می تواند به افزایش بهره وری در جهت وابستگی کمتر به منابع و نهاده های خارجی و دستیابی به اصول کشاورزی پایدار کمک کند. زعفران یکی از مهم ترین محصولات کشاورزی و صادراتی استان خراسان جنوبی و ایران می باشد که ضمن برتری های اقتصادی بالا برای تولیدکنندگان، از نظر بهره وری اقتصادی، به ویژه از نظر مصرف آب، نیز یکی از کارآمدترین محصولات در جهان می باشد. هدف این پژوهش بررسی میزان بهره وری و استفاده بهینه از نهاده های تولید در زراعت زعفران در استان خراسان جنوبی بود. داده های مورد نیاز با استفاده از ابزار پرسشنامه و مصاحبه با 98 زعفرانکار به دست آمد. به منظور تعیین رابطه بین تولید و نهاده ها از تابع تولید ترانسلوگ استفاده شده است. پس از محاسبه کشش های نهاده ها و تعیین نواحی تولید برای هر نهاده، میزان منطقی بودن زعفرانکاران در مصرف نهاده تعیین شد. نتایج تحقیق نشان داد که میزان کشش تولید نهاده های زمین، آب و کود شیمیایی و پیاز زعفران مثبت، ولی در مورد نهاده های کود دامی و سم میزان آن منفی می باشد، به بیان دیگر زعفرانکاران نهاده های زمین، آب و کود شیمیایی و پیاز زعفران را در ناحیه اقتصادی تولید مصرف می کنند، اما نهاده های کود دامی و سم در ناحیه سوم تولید و بیش از میزان بهینه استفاده می شوند. همچنین مجموع کشش های به دست آمده برابر با 0.91 می باشد که نشانگر بازده کاهشی نسبت به مقیاس در تولید زعفران در استان خراسان جنوبی می باشد.

اجرای پروژه های آبیاری کشاورزی با اثرگذاری های پرشمار بوم شناختی (اکولوژیکی)، اقتصادی و اجتماعی همراه است. شناخت این اثرگذاری ها می تواند در تدوین سیاست ها و راهبردهای کشاورزی پایدار نقش بسزایی ایفا کند. بر این پایه این پژوهش با هدف شناخت و تحلیل مولفه های تاثیر توسعه ای سامانه های آبیاری طرح ریزی شده است. این پژوهش به صورت پیمایشی انجام گرفته و جامعه آماری آن کارشناسان و متخصصان مرتبط با این پروژه ها در مرکز کشور بودند. حجم نمونه با روش نمونه گیری هدفمند و با روش گلوله برفی 72 نفر گزینش شدند. ابزار تحقیق پرسشنامه ای بود که روایی آن با نظر سنجی از صاحب نظران توسعه کشاورزی و متخصصین ذیربط در استان تهران مورد تایید قرار گرفت. پایایی گویه های پرسشنامه از راه محاسبه آلفای کرونباخ 0.853 به دست آمد. برای تحلیل داده ها از روش تحلیل عاملی استفاده شد. نتایج به دست آمده از تحلیل عاملی نشان داد که عامل های، مدیریت پایدار منابع، اشتغال و درآمد، اثرگذاری های محیطی، اعتماد و توسعه نهادی، مکانیزاسیون، بهره وری، کیفیت زندگی، توسعه کشاورزی و سیمای جمعیتی که در کل 28 متغیر را در برگرفته اند، بیش از 73 درصد از واریانس اثرگذاری های توسعه ای پروژه های آبیاری کشاورزی را تبیین می کنند.

نوسان های بارندگی در دیمزارها زیاد بوده، انجام یکبار آبیاری باعث پایداری و افزایش عملکرد عدس می شود. مصرف کود در کشت حبوبات دیم نیز اغلب مرسوم نیست بنابراین می توان با بهبود شرایط تثبیت زیستی نیتروژن در ریشه، میزان تولید را بهبود بخشید. تاثیر تلقیح بذر عدس (.Lens culinaris Medik) با باکتری های حل کننده فسفات Pseudomonas fluorescences و Bacillus circulans به همراه کاربرد قارچ میکوریز Glomus mosseae و نیز انجام آبیاری تکمیلی، بر شماری از صفات کمی و کیفی در دو سال 1389 و 1390 در شرایط صحرایی و در قالب طرح اسپلیت پلات با چهار تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دیم شمال خراسان مورد بررسی قرار گرفت. سه سطح عامل اصلی عبارت بودند از بدون آبیاری، آبیاری در مرحله کاشت و آبیاری در مرحله گلدهی و سه سطح عامل فرعی عبارت بودند از بدون کاربرد مواد بیولوژیک، تلقیح بذر با باکتری های حل کننده فسفات و سطح سوم تلقیح مضاعف بذر با باکتری های حل کننده فسفات و قارچ میکوریز. آبیاری تکمیلی بر همه صفات مورد بررسی شامل عملکرد زیست توده، عملکرد دانه، شاخص برداشت، بازده (راندمان) مصرف آب و نیز میزان فسفر و نیتروژن دانه تاثیر معنی دار داشت. بین عامل های آزمایشی اثر متقابل معنی داری دیده نشد و استفاده از مواد زیستی باعث افزایش معنی داری در میزان مصرف آب و کاهش بازده مصرف آب و نیز افزایش میزان فسفر دانه شد. آبیاری مرحله گلدهی به میزان 20 درصد بیش از آبیاری مرحله کشت باعث افزایش عملکرد دانه شد. کاربرد مواد زیستی در تلفیق با آبیاری، تاثیری بر افزایش تولید نداشت اما به کارگیری قارچ میکوریز به ویژه بدلیل تاثیر مثبت بر راندمان مصرف آب، اهمیت داشته و با بهبود افزایش توان گیاه در استفاده از رطوبت موجود در خاک به پایداری بیشتر تولیدکمک می کند.

بررسی تاثیر تغییر عامل های آب و هوایی بر عملکرد گیاهان زراعی، امکان درک بهتری از این اثرگذاری ها را بر محصولات کشاورزی فراهم می سازد. در این تحقیق، همبستگی میان دمای محیط و بارندگی با عملکرد گندم (.Triticum aestivum L)، جو (.Hordeum vulgare L) و سیب زمینی (.Solanum tuberosum L) در شرایط کشت آبی آنها در استان همدان مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور آمار مربوط به عملکرد و تاریخ های کاشت و برداشت هر سه محصول و همچنین اطلاعات هواشناسی شامل بارندگی و دما های کمینه، بیشینه و میانگین روزانه از سازمان های جهاد کشاورزی، علوم و تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی و هواشناسی استان همدان برای دوره زمانی 20 ساله 1370 الی 1389 گرد آوری شد. سپس به منظور بررسی رابطه بین عملکرد گندم، جو و سیب زمینی با متغیرهای آب و هوایی در طول دوره یاد شده از ضریب همبستگی و رگرسیون خطی ساده استفاده شد. بنابر نتایج این تحقیق، همبستگی ها در مقیاس زمانی دوره رشد گیاهان زراعی در مناطق مختلف در منطقه مورد بررسی متفاوت بودند. در شهرستان های رزن و بهار همبستگی میان دمای محیط و بارندگی دوره رشد با عملکرد محصولات زراعی موردنظر معنی دار نبود، در حالی که در دیگر مناطق مورد بررسی همبستگی معنی داری میان عملکرد محصولات زراعی با دمای کمینه، میانگین و بارندگی دوره رشد وجود داشت. در شهرستان کبودرآهنگ عملکرد گندم و جو و در شهرستان ملایر عملکرد گندم همبستگی منفی با دمای بیشینه در طی دوره رشد داشت و عملکرد این محصولات در این شهرستان ها با افزایش دمای بیشینه روند کاهشی داشته است. در همه مناطق مورد بررسی، همبستگی معنی داری میان عملکرد سیب زمینی و بارندگی دوره رشد وجود نداشت، هرچند که همبستگی معنی دار و مثبتی میان عملکرد جو با بارندگی در شهرستان های همدان، نهاوند، و تویسرکان و عملکرد گندم با بارندگی در شهرستان های ملایر، نهاوند و تویسرکان وجود داشت. نتایج همبستگی های میان عملکرد محصولات زراعی و عامل های آب و هوایی در مقیاس ماهانه، بیانگر همبستگی بالا و معنی دار (مثبت یا منفی) دماهای اسفند ماه و بارندگی فروردین ماه با عملکرد گیاهان زراعی در هر یک از شهرستان های یاد شده در استان همدان بوده است.

به منظور بررسی تاثیر مقادیر مختلف کلش گندم و کود نیتروژن بر ترکیب، تراکم و زیست توده علف های هرز در زراعت سیر، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در سال زراعی 91-1390 اجرا شد. تیمارها شامل چهار سطح کلش گندم (صفر، 5، 10 و 15 تن در هکتار) و چهار سطح کود نیتروژن (صفر، 50، 100 و 150 کیلوگرم در هکتار) بودند. ترکیب، تراکم و وزن خشک علف های هرز در دو مرحله پیش و همزمان با شکل گیری تاج پوشش (کانوپی) سیر اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که اثرگذاری های ساده و متقابل میزان کلش و کود نیتروژن بر تراکم و وزن خشک علف های هرز معنی دار بود. با افزایش میزان کلش از صفر تا 15 کیلوگرم تراکم و به تبع آن زیست توده علف های هرز در هر دو مرحله کاهش یافت. قرارگیری کلش گندم بر سطح خاک با محدود کردن میزان تشعشع خورشیدی رسیده به سطح خاک مانع جوانه زنی بذر علف های هرز شد که این امر کاهش شمار و تراکم نسبی گونه های علف هرز را موجب شد. با افزایش میزان نیتروژن به دلیل تحریک رشد رویشی علف های هرز، روند افزایشی برای تراکم و زیست توده علف های هرز دیده شد. بدین ترتیب، اگرچه نیتروژن یکی از عناصر ضروری برای بهبود رشد می باشد، ولی با توجه به تغییر حاصلخیزی خاک و تاثیر بر روابط آن با گیاه زراعی، چنین به نظر می رسد که بتوان از مدیریت مصرف نیتروژن و همچنین استفاده از مقادیر مناسب بقایای گیاهی، به عنوان راهکاری بوم شناختی (اکولوژیکی) برای کاهش جمعیت و تراکم علف های هرز در زراعت سیر بهره مند شد.