پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1401 | دوره:9 | شماره:18 |تعداد مقالات:20

رویکرد قشری سلفیه، به ویژه سلفیه معاصر، در تفسیر متون دینی، پیامدهای اجتماعی و سیاسی زیانباری برای جامعه اسلامی و نیز جامعه جهانی در پی داشته است. در عرصه اجتماعی، شبهه افکنی در اعتقادات درون جوامع اسلامی، تشدید اختلافات مذهبی و فرقه ای، تکفیر گسترده مخالفان، ترویج تحجرگرایی، مخالفت با تقریب مذاهب اسلامی و در نتیجه جلوگیری از شکل گیری امت اسلامی از مهم ترین این پیامدها است. این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی بر اساس تحلیل گفتمان، با مطالعه و بررسی آثار علمی دانشمندان بزرگ سلفیه و پی گیری اقدامات عملی شان در جامعه اسلامی به این نتیجه می رسد که تفسیر سطحی، بدون ضابطه و انحصارگرایانه سلفیه افراطی از مفاهیم محوری اسلام مانند «توحید»، «ایمان»، «شرک»، «کفر» و «بدعت»، بن مایه تفرقه و عامل اصلی فرقه سازی درون مذهبی و تشکیل گروه های تکفیری بوده و در نتیجه زمینه و بستر سناریوی اسلام هراسی را در جهان، بیش از پیش، فراهم کرده است.

مهم ترین ویژگی های عقل به لحاظ ماهیت و معناشناسی در نگاه سلفیه عبارت اند از: 1. عقل، نوعی غریزه است؛ 2. برخلاف دیدگاه حکما که عقل را جوهر می دانند، عقل عرض است؛ 3. معنای واقعی عقل، همان گونه که در قرآن مطرح شده، «قلب» است؛ 4. عقل به لحاظ ماهیت متعدد و متکثر است. عقل را غریزه دانستن نشان از تقلیل منزلت عقل به عنوان منبعی ادراکی در نگاه ابن تیمیه و سلفیان پیرو او است. در حالی که از منظر آیات و روایات و آرای بزرگان اندیشه، عقل واجد منزلتی متعالی و وجه تمایز انسان از سایر حیوانات است. اما عقل در نگاه ملاصدرا، به عنوان مرتبه عالیه نفس انسانی، قوه ادراکی مستقل و جوهری مجرد و غیرجسمانی است. دیدگاه ملاصدرا در معناشناسی و هستی شناسی عقل، در مقایسه با دیدگاه ابن تیمیه، به عقلی نزدیک تر است که در آیات قرآن و روایات به آن توجه و بر آن تأکید شده است.

پیچیدگی بحث صفات خبری فعلی خداوند باعث بروز دیدگاه ها و اندیشه های متفاوت میان متکلمان مسلمان شده است. در این مقاله کوشیده ایم به روش کتاب خانه ای و شیوه توصیفی تحلیلی اندیشه ابومنصور ماتریدی را با استفاده از دو اثر قطعی به جامانده از وی و نیز تفکر پیروان مکتب ماتریدیه درباره معناشناسی این مسئله بکاویم. ماتریدی و پیروانش تمسک به ظاهر صفات خبری فعلی را به ضرورت عقلی منتفی دانسته و تفسیر جسمانی از این گونه صفات را مستلزم نقص و حاجت برای خدا، محدودیت در ذات الاهی، مکانمندی برای خدا، و ناسازگاری با وجود مطلق و صرف الوجود و بساطت خدا برمی شمرند. ایشان صفات خبری فعلی را از متشابهات و دارای کاربرد مجازی می دانند و برای اثبات اندیشه تأویل به دلایلی همچون دوری کتاب الاهی از تناقض، وجود مجاز در قرآن، نفی تفسیر جسمانی از آیات مشتمل بر صفات خبری فعلی استناد می کنند. احادیث وارد در این باب نیز از لحاظ سندی و متنی ضعف و اضطراب دارد و بر فرض صحت جزء روایات آحاد دانسته می شود که در اثبات مباحث اعتقادی حجیت ندارد و در صورت خبر واحد نبودن آن را به تأویل می برند.

تأویل یکی از مباحث مهم علوم قرآن و علم کلام است که در فهم قرآن و روایات، به ویژه برخی آیات مربوط به اسماء و صفات، نقش کلیدی و کاربردی دارد. نپذیرفتن آن به معنای نادیده انگاشتن ژرفای پایان ناپذیر کلام الاهی و افتادن در دام تشبیه و تجسیم است. از صدر اسلام، مذاهب اسلامی و دانشمندان مسلمان، درباره تأویل متون مقدس، دیدگاه های مختلفی داشته اند، تا جایی که برخی با تسامح در تأویل و تفسیر دین، موجب تحریف دین و انحراف در اعتقادات مردم شده اند. اولین اختلاف درباره چیستی تأویل و تفاوت آن با تفسیر است. تأویل متون در طول تفسیر نیست که اگر در آیه ای، تفسیر و توضیح ظاهری جواب نداد به تأویل روی آوریم، بلکه مسئله ای مستقل و در قواره راسخان در علم و مطهَّرین است؛ بنابراین، برخی مانند محمدهادی معرفت و نصر حامد ابوزید با نگاه حداقلی به آن، تأویل را نوعی تفسیر، و با قواعدی ساده برای همه افراد جایز می دانند. این پژوهش پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی «تأویل»، نظریه تأویل را از دیدگاه این دو قرآن پژوه، تبیین، بررسی و ارزیابی می کند.

ناصر القفاری، از منتقدان معاصر شیعه، مهم ترین مسئله ای که در کتابش، اصول مذهب الشیعة الاثنی عشریة: عرض و نقد، آورده، فقدان نص بر امامت امام علی (ع) است. او می گوید نصوص موجود برساخته علما و شیوخ شیعه است، و بر فرض وجود نصی صحیح، به مصداق و فرد خاصی مربوط نمی شود. قفاری برای اینکه مدعایش بر فقدان نص بر امامت امام علی (ع) را اثبات کند شبهات ده گانه ای را مطرح کرده است. این جستار بر آن است که با استناد به سخنان دیگر علمای اهل سنت: 1. شبهات او را پاسخ گوید؛ 2. نشان دهد که نصوص موجود برساخته علمای شیعه نیست، بلکه در منابع اهل سنت نیز انعکاس دارد؛ 3. بنا به اعتراف نصوص متخذ از منابع اهل سنت اتفاقاً مصادیق نصوص نیز مشخص شده است که بنا به عللی، از دیرباز تاکنون، امثال قفاری چشم بر آنها بسته اند.

ادیان و فرقه های مختلف معنوی، نویدِ سعادت و رهایی انسان از نابهنجاری های زندگی را می دهند و در راستای این بشارت، وعده هایی را نیز یدک می کشند که در زاویه هایی از آن، خواسته یا ناخواسته، مسائلی نهفته است که به شدت هزینه زا است. یکی از این مسائل آموزه «منجی باوری و موعودگرایی» است. داشتن منجی ای که انسان را به تمام ظرفیت های بالقوه خویش برساند و اجتماع را به آرمان شهر موعود تبدیل کند می تواند همراه با مفهومی مثبت از انتظار زمینه ساز اصلاح فردی و جمعی باشد. امّا از سوی دیگر، منجی گرایی آنچنان فریبنده است که باورمندان به آن را در مشبّک خویش به گروگان بگیرد و از آنها پرخاشگرانی علیه دیگرانی بسازد که از نظر آنها، مانع آمدن منجی و تشکیل مدینه آرمانی هستند. در آسیب شناسی مسئله منجی باوری، چگونگی و چرایی تبدیل اندیشه ای اصلاحی که قابلیت بهبود اوضاع زیستی را در خود دارد، به بنیادگرایی وحشتناک بررسی می شود. تحقیق حاضر با جزء پژوهی درباره منجی باوری در نگاه گروه سلفی داعش، مسیر تبدیل ایدئولوژی بازگشت به خلافت (به عنوان نوعی تمدن الگوی اسلامی) به تشکیل گروهی انحصارگرا و خشونت طلب را ترسیم می کند. جمع آوری اطلاعات پژوهش به روش مطالعات کتاب خانه ای و روش کار، تحلیل مبتنی بر توصیف منطقی روند ایجاد آسیب در فرآیند شکل گیری و قوام یافتن ایدئولوژی است.

امروزه با گسترش تفکر سلفیت در کشورهای مسلمان، چهره ای خشن و غیرانسانی از جامعه متمدن اسلامی به جهانیان معرفی شده است. استان سیستان و بلوچستان به پشتوانه بافت اجتماعی، قومیتی و مذهبی با کشورهای همجوار پرورش دهنده سلفیت و تحصیل هم زمان طلاب اهل سنت در مدارس دینی آن، مستعد نفوذ اندیشه های سلفی گری از آن سوی مرزها به کشور است. کشورهای غربی و عربی هم با حمایت های سخت افزاری و نرم افزاری به روش های مختلفی همچون القای شبهات، نشر و تولید محتوای ساختارشکن و تشکیل گروه های تکفیری سلفی، نقش بسزایی در اشاعه تفکر سلفیت در کشور داشته اند. مقاله حاضر با رویکرد توصیفی و تحلیلی بر مبنای تحقیقات میدانی و کتاب خانه ای و مشاهدات عینی به منظور پاسخ به این پرسش نگاشته شده است که: عوامل برون مرزی در گسترش تفکر سلفیت در استان سیستان و بلوچستان چه نقشی دارند؟ در پاسخ به پرسش، این فرضیه مطرح می شود که همجواری با کشورهای پرورش دهنده سلفیت در کنار حمایت های مادی و لجستیکی کشورهای غربی و عربی موجب گسترش تفکر سلفیت در استان شده است. راهکارهایی همچون شناسایی اتاق فرمان جریان های افراطی، دیپلماسی سیاسی و مذهبی با کشورهای همجوار، تبیین صحیح عقاید تشیع و تسنن، نقد تفکر سلفیت از طرف علمای تأثیرگذار و برجسته اهل سنت و تلاش برای وحدت در مقام عمل برای اتخاذ راهبردهای مؤثر به منظور مقابله با گسترش تفکر سلفیت در استان مطرح شده است.

اسماء مستأثره، اسماء برگزیده ذات حق متعال هستند که درباره حقیقت شان حدس های گوناگونی مطرح است. برخی گفته اند این اسماء در ذات حق تعالی هستند و در واقع اطلاق اسم بر اینها از باب مسامحه است؛ و آنها را واسطه بین ذات و تعین اول احدی دانسته اند. بر این اساس، این اسماء وجه باطنی و اطلاقی، با اطلاق مقسمی ساحت احدی هستند. برخی هم تجلی تعین احدی را همان اسم مستأثره گفته اند، و عده ای هم معتقدند اینها اسمائی در ساحت واحدیت اند، البته وجه باطنی ساحت واحدیت اند. درباره ظهور این اسماء هم برخی مطلقاً به عدم ظهور آن قائل شده اند، و برخی به ظهور آن قائل اند، اما معتقدند ظهور آنها هم مستأثره است. برخی هم به ظهور تفصیلی آنها معتقدند. اهل عرفان اساس سلوک را «تعلق» و «تحقق» و «تخلق» به اسماء الاهی می دانند. اگر علم و وصول به اسماء مستأثر را ممکن بدانیم، به همان مقدار عارف واصل کامل و اکمل خواهد بود. به زعم ما، اسماء مستأثره از جایگاه کنه ذات تا مراتب نازله مادون، تنزل و ظهور دارند و فقط با دیده حق مشهود می شوند. این مقاله به شیوه توصیفی تحلیلی با توجه به احادیث اهل بیت (ع) و تحلیل های عقلی عرفانی نگاشته شده است.

افراط گرایی و خشونت از جمله آسیب های جدی است که باعث گسست میان کشورهای اسلامی می شود و افزون بر دشوارکردنِ هم زیستی، سرمایه های اقتصادی و فرهنگی را نیز به نابودی می کشاند. در این بین، پاکستان به عنوان دومین کشور پُرجمعیت اسلامی که سابقه تعامل پنج هزارساله تمدنی با ایران دارد، مدت ها است گرفتار تفرقه مذهبی است و این بر روابط سازنده آن با همسایه غربی اش، ایران، هم تأثیر منفی گذاشته است. با توجه به گرایش ها و ویژگی های تشیع ایرانی و تسنن صوفیانه پاکستان، به نظر می رسد یکی از راه های تقریب و وحدت، همانا توجه بیشتر به باورها و سنن مشابه و مشترک در منطقه، خصوصاً محوریت اهل بیت (ع)، است که هم در تشیع و هم در تصوف این مناطق وجود دارد. تأکید سلاسل صوفیه بر اتصال خرقه خویش به اشخاصی از اهل بیت (ع)، توسل به ایشان، زیارت قبور سادات و اولیا، و ... نشان از ظرفیت تقریب فراوان محبت اهل بیت (ع) در بین تمامی فِرَق دارد. بریلویه جماعت اصلی صوفیه پاکستان است که ظرفیت های خاصی برای ارتباط با تشیع دارند. در این مقاله راهبردهای بهره گیری از ظرفیت محبت به اهل بیت (ع)، گرایش های صوفیانه آنان، رویکرد ضدتکفیری و وهابیت ستیز و ظرفیت دیپلماسی علمی حوزوی و دینی بریلوی ها به همراه راهکارهای عملی تحقق آن، که حاصل تعاملات و مشاهدات نزدیک میدانی با جامعه هدف بوده، بررسی شده است.

طباطبایی و شنقیطی از مفسران معاصرند که تفسیر قرآن به قرآن نوشته اند. این پژوهش، به دنبال پاسخ به این پرسش است که: با توجه به روش یکسان تفسیری این دو مفسر، چه تفاوت ها و اشتراکاتی در مبانی، منابع و گرایش تفسیری طباطبایی و شنقیطی وجود دارد؟ روش گردآوری اطلاعات در این نگارش، کتاب خانه ای و روش تحقیق، توصیفی مقایسه ای است. به نظر می رسد در حوزه مبانی، هر دو مفسر، به اعجاز، و مصونیت قرآن از تحریف معتقدند. طباطبایی در بحث جامعیت قرآن، معتقد است فقط آنچه برای هدایت بشر نیاز است، در قرآن وجود دارد اما شنقیطی معتقد است تمامی علوم، از جمله طب و هندسه و غیره، در قرآن وجود دارد. شنقیطی، برخلاف طباطبایی، نسخ آیه با روایت و نسخ تلاوت را قبول دارد. طباطبایی از روایات تفسیری به عنوان مؤید، و شنقیطی به عنوان منبع مستقل استفاده می کند. از منابع مشترک هر دو مفسر، سنت، لغت و تاریخ است؛ اما نحوه استفاده آن دو از این منابع یکسان نیست. گرایش مشترک دو مفسر گرایش های ادبی و کلامی است؛ اما طباطبایی گرایش اجتماعی و فلسفی، و شنقیطی گرایش فقهی دارد. در نهایت، می توان گفت این دو مفسر علی رغم روش تفسیری یکسانِ قرآن به قرآن، تفاوت های متعددی در مبانی و منابع و گرایش، و نیز نتایج تفسیری دارند.

در دوره حکومت ایوبیان (567-648 ه.ق.) بر شام زمینه رشد طریقت های گوناگون صوفیه فراهم آمد. یکی از طریقت های این دوره حریریه بود که علی بن منصور حریری بنیان گذاشت. حریریه از ویژگی های فکری، اجتماعی و اعتقادی خاصی برخوردار بودند. به همین دلیل شکل گیری این طریقت، طیف مختلفی از واکنش ها را به دنبال داشت. این مقاله می کوشد به روش توصیفی تحلیلی این ویژگی ها را بشناساند و تأثیرات و نیز واکنش هایی را که در مقابله با حریری و طریقت وی در منطقه شام شکل گرفته بررسی کند. نتیجه اینکه حریریه در جذب جوانان طبقات مختلف، خصوصاً طبقه اشراف، ترویج تسامح مذهبی و تعمیق وحدت وجود و وحدت ادیان موفقیت هایی به دست آورد و در تغییر برخی از رفتارهای اجتماعی، مانند گسترش سماع و موسیقی و نحوه پوشش مردم، تأثیرگذار بود. از این جهت، برخی آنان را اولیای خدا می پنداشتند و برخی ایشان را ملحد و زندیق.

جنید بغدادی، از شخصیت های ممتاز و از مشایخ و اقطاب اهل تصوّف به شمار می رود. او همواره در نگاهِ صوفیان از شأن و جایگاه والایی برخوردار بوده است، تا آنجا که او را «طاووس العلما»، «تاج العارفین» و «سیدالطائفه» خوانده اند. به اعتقادِ بسیاری، جنید بغدادی هرچند با چهار تن از امامانِ اخیر شیعه هم عصر بوده، مذهب شافعیه را برگزیده و به مذهب شیعه گرایش نداشته است. برخی نیز با تکیه بر شواهد تاریخی تأمل برانگیزی، نسبت تشیع به او را بعید ندانسته اند. پوشیده نیست که نوع تعامل با ائمه (ع) و میزان همسویی با عقاید و اندیشه های ایشان و تبعیت از سیره رفتاری شان، معیاری شایسته برای ارزیابی اندیشه ها و گرایش های عملی و اعتقادی بزرگان صوفیه است. در این مقاله، پس از نگاهی گذرا به زندگی و جایگاه جنید بغدادی و آثار و عقایدش، ضمن بررسی گفته ها و گمانه ها در باب شیعی/ امامی بودن جنید بغدادی در صدد پاسخ به این پرسش برآمده ایم که او چه رابطه و تعاملی با امامانِ هم عصرش داشته و آیا در شُمار شاگردان و شیعیان یا از زمره مریدان و محبّان آنها بوده است؟ بررسی های دقیق نشان می دهد که گزارش های ناب تاریخی از هر گونه ارتباط و تعامل جنید با امامان خالی است.

کشف و شهود کلید ورود به دنیای معنوی و عرفانی موسوی خمینی است. بدون این شاخص خواننده و محقق در دریای عرفانی وی سرگردان می شود؛ چراکه لایه باطنی اندیشه های معنوی این عارف بزرگ شیعی مراتب کشف و شهود را تشکیل می دهد و هدف نهایی عرفان را لقاءالله و شهود حق ترسیم می کند. ابتدا اهمیت کشف و شهود در عرفان اسلامی نزد قدما بررسی می شود. سپس به سراغ مهم ترین سرفصل های عرفان موسوی خمینی در حوزه کشف و شهود می رویم و از معرفت شناسی شهودی تا مظهر اتم معرفت شهودی که انسان کامل باشد و نیز نگاه شهودی وی به قرآن کریم و معانی ایمان و تقوا را روشن خواهیم کرد. موسوی خمینی معرفت شهودی را کامل ترین نوع شناخت می داند و مهم ترین کلید ورود به عالی ترین مرتبه عرفانی معرفی می کند. معرفت شناسی وی بر اساس کشف و شهود استوار است. از این شاه راه های کلی می توان به دقایق عرفانی وی رسید و با نگاهی دیگر به مجموعه اندیشه های عرفانی اش نگریست. همچنین، می توان به چگونگی وصول به کشف و شهود از دیدگاه موسوی خمینی پی برد.

«زبان بدن» بازیگر، یکی از مهم ترین ابزارهای جان بخشی به شخصیت های نمایشی است که می تواند نشان دهنده جغرافیا، تاریخ، فرهنگ و جامعه محل رخداد متن نمایشی نیز باشد. «فرهنگ عرفانی ایران»، به ویژه بخشی که در طول قرون سوم تا نهم هجری در بستر اسلام شکوفا شد، بر حالات بدنی خاصی تأکید می کند. بازیگر با کاربرد این حالات بدنی ضمن به کارگیری کلام، می تواند نوعی سلوک روحانی را تجلی بخشد. پژوهش های معاصر در زمینه های «ارتباط غیرکلامی» و «فرهنگ بصری» نیز همین موضوع را از زاویه روان شناختی و جامعه شناسانه بررسی کرده اند. «سیستم بازیگری استانیسلاوسکی» که نوعی نظام به نسبت تازه آموزش بازیگری در صد سال اخیر است، ریشه های درونی اعمال بدنی را بررسی کرده است. این مقاله به روش مقایسه ای تحلیلی زبان بدن را در سه زمینه مذکور در مقایسه با تصوف و عرفان اسلامی می کاود و نشان می دهد با آموزش کیفیت زبان بدن عارفان مسلمان، از طریق داستان ها و متون عرفانی به بازیگر، او قادر خواهد بود بدنش را به عنوان رسانه هنری پیراسته کند و به تجسمی خلاقانه تر، بومی تر و اصیل تر از نقشش دست یابد.

حدوث یا قِدم نفس از جمله مسائل مهم دانش نفس شناسی است که از دیرباز محل توجه فلاسفه بوده است. سهروردی بر پایه اصول و مبانی فکری خویش، نفس را حادث می داند؛ او معتقد است نفس هم زمان با حدوث بدن مادی در قالب مجرد حادث می شود. اما شارحان اندیشه وی از جمله ابن کمّونه، عقیده او را نپذیرفته و گاه دلایل وی را ناکافی و ناتمام دانسته اند. ابن کمّونه ضمن ضعیف شمردن اقوال دیگران بر حدوث نفس، برهانی را ابداع کرده و در مقام اثبات قِدم و ازلیّت نفس، بَرآمده است. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و مقایسه آرای هر دو فیلسوف در نظر دارد زاویه ای از زوایای این بحث را روشن کند و اختلاف ساختاری و مَشی این دو فیلسوف را به تصویر کشد. همچُنین، از سوی دیگر در صدد است با نگاهی اشراقی از مبانی فلسفی سهروردی، آرای او را تفسیر کرده و نشان دهد که نفوس انسانی پیش از دنیا در ناحیه علت و رب النوع خویش به نحو کلی و جمعی وجود داشتند و سپس در این عالم به نحو جزئی و شخصی حادث شدند.

نسبت انسان کامل، یا به تعبیر روایات «خلیفة الله»، با فرشتگان از جمله معارفی است که در حوزه علوم دینی و عرفانی بسیار مهم و اساسی است. عرفان، که عصاره اش نظام وحدت وجود است، هستی را دارای مراتبی می داند که هر کدام ویژگی های خاص و مستقلی دارند. مثلاً محل حضور فرشتگان که از ماده مجرد بوده اند اقرب به مقام وحدت است، حال آنکه انسان در عالم ماده مستقر است. از طرفی انسان کامل مظهر اسم اعظم خدا است و موجودات دیگر مظاهر دیگر اسمای کلّی و جزئی او هستند و چون اسم اعظم بر همه اسماء محیط است و در تمام آنها سریان و جریان دارد، بنابراین خلیفة الله نه تنها بر همه موجودات، از جمله ملائکه، احاطه دارد و در جمیع آنها ساری و جاری است، بلکه ملائکه خادمان او و به مثابه عضوی از اعضا یا شأنی از شئون او هستند.

در نیمه دوم قرن سوم هجری در نیشابور جنبشی نو در تصوف آن روزگار پدید آمد که بعدها به «ملامتیه» مشهور شد و پیروانشان را «ملامتیان» می نامیدند. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی و روش کتاب خانه ای به بررسی ملامتیه، دلیل نام گذاری شان به این اسم و تاریخ پیدایش و علل گسترش آنها و نیز رابطه ایشان با تصوف، به خصوص مکتب بغداد می پردازد و از دیدگاه هجویری آنها را بازخوانی و نقد می کند و نشان می دهد ملامتیه واکنشی در برابر ریاکاری صوفیان در آن عصر بوده و در اندک زمانی تا بغداد نیز گسترش یافته است. ملامتیان با سلوک خالصانه شان از ملامت ملامتگران هراسی نداشتند، اما اندک اندک در پرهیز از ریا، از رعایت ظاهر شریعت دور شدند و زمینه افول خود و ظهور قلندریه را فراهم کردند. هجویری، که خود متأثر از تصوف بغداد است، ضمن تمجید از مشایخ نخستین ملامتیه، از ملامتیان عصرش شِکوه دارد و آنها را نقد می کند، هرچند نقدهایش گاه جای تأمل دارد. این پژوهش در بخش نخست به معرفی کلّی ملامتیه و در بخش دوم به بازخوانی و نقد آن از نگاه هجویری می پردازد و در بخش پایانی تأملاتی بر نقدهای هجویری دارد.

کتاب مجلی مرآة المنجی فی الکلام والحکمتین والتصوف کتابی کلامی است که در آن به وضوح تأثیر ابن عربی و تعالیمش دیده می شود و به نوعی تلفیق مباحث کلام و فلسفه با رنگ و بوی عرفان و قواعد سیر و سلوک متصوفه است. این کتاب با ملاک قراردادن معارف و کلام تشیع از یک سو، و تأثیرپذیری از تعالیم عرفا، خصوصاً ابن عربی، از سوی دیگر، سعی در تبیین کلام شیعی، خصوصاً بحث ولایت، دارد. مباحث این کتاب متأثر از عرفای مسلمان، به ویژه عقیده ابن عربی و شارحانش، خصوصاً سید حیدر آملی، است، به نحوی که می توان او را ادامه دهنده تفکر تقارب حکمت شیعی و عرفان ابن عربی دانست. گرچه در مباحث انسان کامل و بحث قطب و ولایت به شدت متأثر از ابن عربی است، اما برداشت ابن ابی الجمهور از عبارات ابن عربی در باب خاتم الاولیا شبیه برداشت سید حیدر آملی از عبارات ابن عربی است که خاتم ولایت مطلقه را حضرت علی (ع) و خاتم ولایت مقیده را حجة بن الحسن (ع) می داند. در این مقاله با محور قراردادن کتاب مجلی مرآة المنجی به دنبال تبیین تأثیر ابن عربی در مباحث این کتاب، خصوصاً بحث ولایت و خاتم الاولیا، هستیم.

این مقاله با روش تحلیلی و رویکرد مقایسه ای به اصطیاد مصادیق یمین استطرادی در فقه مذاهب پنچ گانه اسلامی، عهده دار تحلیل «یمین» و کاربرد استطرادی آن در گزاره های فقهی مذاهب اسلامی است. یمین (سوگند) مشتمل بر التزام یا تعهد به انجام دادن یا ترک عملی است که بر اساس انگیزه درونی فرد حالف و با الفاظ، ضوابط و عناصر معینی همراه است و التزام مختص به عقد و حتی نفس التزام، به عنوان یکی از ادله ثبوت دعوی از مهم ترین انواع یمین است که به صورت استطرادی در فقه قضایی مذاهب اسلامی به کار می رود. ضوابط و کیفیت کاربرد استطرادی یمین بر اساس صورت هایی مشتمل بر فقدان قابلیت اثبات حق دیگری، فقدان حجیت در جرائم مربوط به حق الله محض، توکیل پذیری در تحقق سوگند و ... سامان یافته است. یافته های حاصل از این پژوهش روشمند، اخذ مهم ترین مصادیق کاربردی یمین به صورت استطرادی است که افزون بر قالب بندی تحت عناوین کتاب نذر و عهد و یمین، علاوه بر به کارگیری لوازم مشترک و خاصّ مترتّب بر آن در جهت رفع خصومات، در فقه قضایی مذاهب اسلامی در فروض تبرئه و مجرمیت منکر وجود دارد که موجبات تضارب دیدگاه های مهمی در این زمینه شده است.

کاهش ارزش پول و پیامدهای آن از موضوعات مبتلابه جامعه است. فقها در عصر حاضر که پول اعتباری، فاقد ارزش ذاتی است، درباره محاسبه آن در خمس دیدگاه های متفاوتی دارند. پرسش این خواهد بود که: با ایجاد تورم و کاهش ارزش پولی که منجر به افزایش قیمت، بدون افزایش قدرت خرید می شود، تکلیف خمس افزوده قیمت کالا چیست؟ این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و با بررسی آثار فقهای امامیه، ادله واجب نبودن خمس در ارتفاع قیمت سوقیه ناشی از تورم را احصاء کرده که عبارت اند از: جلوگیری از زیان خمس دهنده، لزوم حفظ ارزش پول در مهریه و امثال آن، حفظ سیادت اقتصادی مؤمنان، جلوگیری از فرار خمسی، صدق ادای دین، قدرت خرید به عنوان حقیقت اسکناس، مثلی بودن پول های اعتباری، لزوم قاعده عدل، تأکید عرف بر مدعا، ادله نقلی و اصل استصحاب. برخی معتقدند ادله نقلی نمی تواند مدعا را ثابت کند، ولی عده ای با استناد به نظر شیخ طوسی، با روایاتی، لزوم جبران کاهش ارزش پول را اثبات می کنند. همچنین، اصل عملیه استصحاب عدم وجوب و وجوب، هر دو در محل بحث ثابت است. لذا دلیل محکمی نیست، ولی اصل برائت را می توان دلیل بر مدعا دانست.