مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس
سال:1395 | دوره:3 | شماره:10 |تعداد مقالات:8

اسکندر مقدونی پس از غلبه بر شاهنشاهی هخامنشیان جهت تحکیم و تداوم فرمانروایی خویش در مناطق تسخیر شده، شهر هایی را تاسیس کرد که در آن شمار زیادی از مقدونیان و یونانیان ساکن شدند. سلوکیان هم این سیاست را ادامه دادندو شهر های جدیدی در مناطق مختلفی همچون ایران، بین النهرین، سوریه و آسیای صغیر، جهت مهاجرت و اسکان یونانیان تاسیس کردند. سواحل خلیج فارس به خاطر موقعیت جغرافیایی، سیاسی و تجاری خود برای سلوکیان حائز اهمیت بود به همین جهت آنها شهر انطاکیه در محل بوشهر کنونی را بناکردند. همچنین شهر مهم ایکاروس (فیلکا) و خاراکس اسپاسینو هم از مراکز مهم تجاری سلوکیان در خلیج فارس بودند. دراین مقاله به شهرها و ماندگاه های مهم سلوکی در جنوب ایران و سواحل خلیج فارس بر اساس منابع تاریخی و اسناد باستان شناسی اشاره شده است.

آثار و متون بسیاری از جغرافی نگاران مسلمان در شناخت جغرافیای ممالک اسلامی و از جمله دریاهایی که در قلمرو سرزمین های اسلامی واقع شده بودند، بر جای مانده است. از جمله این آثار می توان به «مسالک وممالک» اثر ابراهیم بن محمد، ابواسحاق کرخی اصطخری (م346. ق). که از نخستین جغرافی نویسان ایرانی مسلمان در قرن چهارم هجری در ایران به شمار می رود، را نام برد. این اثر که توسط یک مولف گمنام در قرن پنجم هجری ترجمه شده و به نوبه خود به موقعیت خلیج فارس اشاره دارد. در بسیاری از منابع جغرافیایی مربوط به مناطق اسلامی، خلیج فارس و اهمیت آن با نام دریای پارس، بحر پارس و... آورده شده است. این متون علاوه بر ارزش جغرافیایی، از نظر تاریخی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... دارای اهمیت فراوانی هستند و باید به طور جدی موردبررسی قرار گیرند تا ارزش آن ها بیشتر آشکار شود. "مسالک وممالک" از جمله متون وزین اوایل قرن چهارم هجری است که برای بررسی جغرافیایی بسیاری از مناطق ایران در آن عهد دارای اهمیت اساسی است و در این تحقیق با هدف شناخت جغرافیای تاریخی خلیج فارس در آن مقطع، این دریای ایرانی موردبررسی قرار گرفته است.

امروزه شاهد حضور گسترده نیرو های بیگانه و قدرت های بزرگ و پایگاه های متعدد آن ها در منطقه خلیج فارس هستیم. این حضور، تهدیدات بسیاری را در حوزه های مختلف از جمله مهم ترین آن ها تهدیدات نظامی را متوجه جمهوری اسلامی ایران وبه خصوص سواحل جنوبی آن می کند. لذا جهت مقابله با این تهدیدها، رعایت مسائل دفاعی- امنیتی به ویژه در سواحل منطقه می تواند ضامن توسعه و امنیت پایدار گردد. سواحل مکران با طول قریب به هشتصد کیلومتر از سواحل جنوب کشور وبه عنوان تنها ساحل اقیانوسی ایران، از لحاظ آمایش دفاعی و استراتژیکی دارای اهمیت بسیار زیادی است. از آن جا که ملاحظات و الزامات امنیتی مورد نیاز در هر منطقه، ریشه در وضعیت و شرایط جغرافیائی آن منطقه و به ویژه در شرایط توپوگرافیک و مورفولوژیک آن دارد، لذا هدف این پژوهش بررسی نقش ویژگی های توپوگرافیک و مورفولوژیک منطقه ساحلی جنوب شرق کشور، در آمایش دفاعی است. پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی مبتنی بر روش های میدانی و کتابخانه های است، بدین صورت که ابتدا ویژگی های ژئومورفولوژیک و توپوگرافی منطقه شناسائی شده و سپس به بررسی نقش آن ها در آمایش دفاعی امنیتی منطقه پرداخته شده است.

دوره حکومت صفویان از جمله دوره های تاریخی ایران بعد از اسلام است که علی رغم دیدگاه سیاسی و دینی خاص و با وجود درگیری های نظامی با همسایگان غربی و شرقی ایران، علم و دانش در این عصر رونق بسیار داشت. با تشکیل سلسله صفوی و به وجود آمدن وحدت تاریخی که مبنای آن تشیع دوازده امامی بود، دگرگونی هایی در نهاد های آموزشی جامعه به وجود آمد. ترویج عقاید شیعی و همچنین زبان فارسی به عنوان زبان عامه مردم، قدرت گرفتن عالمان مذهبی و درنتیجه آن توجه بیشتر به علوم دینی، تاسیس فضا های آموزشی، تاسیس و تقویت کتابخانه ها، پشتوانه مالی برای مدارس وجود امکانات آموزشی در بعضی از مدارس از مهم ترین این دگرگونی ها بود. این مقاله درصدد است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که گسترش علم و وضعیت سیستم آموزشی در نواحی سواحل شمالی خلیج فارس بر چه منوالی بوده است و شاهان صفوی در راستای گسترش علم در این نواحی چه فعالیت هایی را انجام داده اند؟ روش پژوهش در این مقاله توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای است.

تبیین انگیزه های مبلغان مسیحی در آمدن به ایران و توجه خاص آنها به منطقه خلیج فارس و نیز جایگاه آن در نوشته های میسیونرهای اروپایی در عصر صفویه هدف اصلی این نوشتار خواهد بود. همچنین توجه آنها به منطقه خلیج فارس (علی رغم سیادت اولیه پرتغالی ها و به تبع آنها کشیشان آگوستینی) به مثابه جغرافیای ایرانی و نه عربی از جمله اهداف این مقاله است. محدوده زمانی انتخاب شده از آن روست که مناسبات دولت صفویه دراین ایام با اروپا ابعاد مختلفی به خود گرفت و لذا حضور کشیشان مسیحی اروپایی در ایران پر رنگتر شد. می توان گفت که مهمترین و موفقترین دوره فعالیت میسیونر های مسیحی در ایران طی این دوره رقم خورد که در تاریخ تحولات این دوره از ارزش بسیاری برخوردار است. این نوشتار بر اساس منابع دست اول ازجمله سفرنامه ها واسناد به جا مانده از عصر صفوی و همچنین تحقیقات جدید استوار است که به روش کتابخانه ای گردآوری و در قالبی تحلیلی- توصیفی ارائه شده است.

گردشگری صنعتی درآمدزا و با صرفه اقتصادی بسیار مناسب است که با ایجاد تبادلات فرهنگی و اجتماعی میان ملل مختلف به خاطر فقدان آلودگی های زیست محیطی امروز بسیار موردتوجه است. جاذبه های طبیعی هر کشوری در جذب گردشگر نقش بسزایی دارند. از طرفی امروزه نهاد های متولی صنعت گردشگری در سراسر دنیا، به امور گردشگری در طبیعت و در ورای آن به لزوم حفظ محیط زیست بیش از هر زمان دیگر اذعان دارند. ژئوتوریسم شاخه ای از اکوتوریسم است که در آن گردشگران بازدیدکننده به دنبال مشاهده جاذبه های مورفولوژیکی و طبیعی هستند. از این رو استان هرمزگان یکی از مهمترین سواحل جنوبی ایران به لحاظ گردشگری است و از جاذبه های طبیعی متعدد و بی شماری برخوردار است. از جمله مهمترین ویژگی هایی که این منطقه رابه عنوان یک مکان دارای خصوصیات بارز ژئوتوریسمی معرفی می کند، می توان جنگل های حرا، رودخانه ها و چشمه های فراوان، دریا و سواحل و جزایر متعدد مانند جزیره قشم (تنها منطقه ژئوتوریسمی ثبت شده در یونسکو) و همچنین گنبد های نمکی بی نظیر را نام برد. به طورکلی هدف از این پژوهش بررسی و شناسایی پتانسیل های طبیعی و فرهنگی و تاریخی استان هرمزگان است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف، از نوع کاربردی و از نظر ماهیت و روش، از نوع تحقیقات کیفی و از لحاظ گردآوری اطلاعات بر پایه مطالعات و بررسی های کتابخانه ای_ اسنادی و میدانی است.

امروزه بررسی ظرفیت گردشگری پایدار جهت تعیین دامنه ظرفیت پذیرش، از موضوعات مهم در بحث گردشگری کار آفرین به شمار می رود. جزیره قشم به عنوان یکی از مقاصد گردشگری کشور، با توجه آسیب پذیر بودن آثار فرهنگی و جاذبه های طبیعی و همچنین وجود ژئوپارک ثبت شده در آن، بحث حفاظت از ژئوپارک و در مجموع گردشگری این جزیره کاملا ضروری است. لذا در این نوشتار ظرفیت گردشگری جزیره قشم از طریق روش ها و مدل های تعیین ظرفیت تحمل و در دو بخش ظرفیت تحمل فیزیکی و واقعی محاسبه شده است. نتایج نشان می دهد که ظرفیت تحمل فیزیکی گردشگری گسترده جزیره مجموعا 2950 نفر و برای گردشگری متمرکز 844 نفر است. اما در مورد ظرفیت تحمل واقعی، برای گردشگری گسترده 1125 نفر و برای گردشگری متمرکز 322 نفر است. در یک نتیجه کلی باید گفت با توجه وجود ژئوپارک قشم که بحث حفاظت آن بسیار مهم است، باید ظرفیت برد گردشگری در پذیرش گردشگران را موردتوجه قرار داد و سعی کرد تا گردشگری بر طبق ظرفیت کاربری خودشان پذیرای گردشگری بوده و با توجه نتایج گردشگری متمرکز و گسترده، فعالیت های گردشگری نیز بر طبق گسترده یا متمرکز بودن مورد استفاده و بازدید قرار بگیرد.

نام کیش نامی کهن است و شهر کیش در بین النهرین باستان و دوران تمدن سومر یکی از بزرگ ترین مراکز تمدنی جهان باستان به شمار می رفته است. این جزیره در طول تاریخ طولانی و پرفراز و نشیب ایران همواره از جهات متعدد سیاسی و اقتصادی موردتوجه حکومت های مناطق جنوب ایران، قدرت های استعماری اروپایی حاکم بر خلیج فارس در طول سده های اخیر و مردمان محلی سواحل خلیج فارس قرار داشته است. جزیره کیش از قرون میانه هجری و دوره حاکمیت بنی قیصر یا ملوک کیش در اثر سیاست های حکام بنی قیصر به تدریج جای بندر سیراف را گرفت و به صورت مرکز تجارت منطقه ای خلیج فارس درآمد. بعد از سقوط ملوک بنی قیصر، کیش تحت قدرت ملوک هرمز قرار گرفت و پس از پایان عمر ملوک هرمز، حاکمیت این جزیره تا ظهور صفویان در میان حکومت های محلی مختلف قرون بعد دست به دست می شد. با فرا رسیدن دوران ظهور صفویان و حضور استعمارگران اروپایی در خلیج فارس، جزیره کیش هم با تحولات تاریخی تازه ای مواجه شده و موردتوجه پرتغالی ها و سپس انگلیسی ها و هلندی ها قرار گرفت. تحول اوضاع اقتصادی و اجتماعی جزیره کیش در ادوار بعد و به ویژه دوران قاجاریه و پهلوی ادامه یافت و در حال حاضر این جزیره به یکی از اصلی ترین مراکز اقتصادی و گردشگری منطقه خلیج فارس تبدیل شده است. در مقاله حاضر با یک نگاه تفصیلی سیر تحولات گوناگون جزیره کیش در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، طبیعی و تاریخی موردبررسی و تحلیل قرار گرفته است.