مطالعات سیاسی جهان اسلام
سال:1397 | دوره:7 | شماره:3 (پیاپی 27) |تعداد مقالات:8

پیدایش داعش را می توان پس از قیام های اخیر در جهان عرب، مهم ترین بحران امنیتی خاورمیانه تلقی کرد زیرا نحوه برخورد با این بازیگر جدید با توجه به منافع درهم پیچیده بازیگران جهانی و منطقه ای به مشکلی جدی تبدیل شده است؛ اما صرف نظر از نحوه شکل گیری و پیامدهای آن، مسئله مهم چرایی انتخاب منطقه جغرافیای فعلی از سوی داعش برای تحقق اولیه مقاصد خود و راهبردش در گزینش مناطق جغرافیایی موردنظر هست. براین اساس سؤال اصلی در اینجا، چرایی انتخاب بازیگران موردتهاجم از سوی این بازیگر غیردولتی است. در همین ارتباط، پژوهش حاضر درصدد است تا با استفاده از اسناد و آثار موجود با شیوه ای تبیینی و اکتشافی به تحلیل و تبیین این موضوع بپردازد. یافته ها حاکی از آن است که به نظر می رسد علاوه بر معیار ایدئولوژیک، متغیرهای دیگری ازجمله متغیرهای درونی چون توانایی اقتصادی و توانایی ائتلاف سازی این گروهک و متغیرهای بیرونی مانند ثبات سیاسی، پتانسیل شکاف پذیری قومی و مذهبی و توان اقتصادی کشورهای موردتهاجم در انتخاب داعش تأثیرگذار هستند؛ بنابراین پژوهش حاضر با توجه به دلایل انتخاب عراق و سوریه به عنوان کشورهای موردتهاجم، به ارائه تصویری از چرایی گزینش بازیگر مذکور خواهد پرداخت.

قطر کشور کوچک و ثروتمند حاشیه جنوبی خلیج فارس به یکی از بازیگران قابل اعتنا و تأثیرگذار در منطقه تبدیل شده-است. آنچه که نقش قطر را در دیپلماسی منطقه ای طی چند سال گذشته پررنگ ساخته، توانایی های سیاسی و تآثیرگذاری رسانه ای این شیخ نشین کوچک است. طی بحران سوریه، قطر در کنار مخالفان و در رویارویی با دولت بشاراسد قرار گرفت و برای سرنگونی اسد تلاش گسترده ای به خرج داد. اما ﺑ ﺎ ﺍ ﺭ ﺯ ﯾ ﺎ ﺑ ﯽ ﺩ ﻗ ﯿ ﻖ ﺗ ﺮ ﺍ ﺯ ﺷ ﺮ ﺍ ﯾ ﻂ ، در تلاش است ﻧ ﺴ ﺒ ﺖ ﺑ ﻪ ﺗ ﻌ ﺪ ﯾ ﻞ ﺳ ﯿ ﺎ ﺳ ﺖ ﻫ ﺎ ﯼ ﻗ ﺒ ﻠ ﯽ خود ﺍ ﻗ ﺪ ﺍ ﻡ کند. در این مقاله، نویسندگان در پی پاسخ به این پرسش اند که دیپلماسی قطر در قبال بحران سوریه از ابتدای بحران تاکنون چگونه عمل کرده است؟ و همچنین به این پرسش، پاسخ می دهند که مهمترین دلیل یا دلایل تنش سیاسی قطر و عربستان سعودی در چیست؟ پژوهش حاضر با استفاده از نظریه دیپلماسی عمومی و بهره مندی از روش توصیفی-تحلیلی به بررسی این موضوع می پردازد. نتایخ حاصل از تحقیق حکایت از آن دارد که بروز تنش در روابط سیاسی قطر و عربستان سعودی، رویکرد قطر نسبت به بحران سوریه را نیز تحت تأثیر قرار داده است؛ که این موضوع منجر به ایجاد روابطی نزدیک میان تهران-دوحه شده است.

بیداری اسلامی، یک فرایند است نه یک پدیده نوظهور و دفعی و آشکارا می توان شاخص های بیداری اسلامی در تونس نظیر اسلام خواهی، مردمی بودن وغیره را مشاهده کرد. هدف این مقاله عبارت است از اینکه چه توصیه های راهبردی برای تداوم جریان بیداری اسلامی در تونس قابل ارائه است و بر این اساس تلاش شد با بهره گیری از ابزار مصاحبه عمیق و روش های تحلیل مضمون و سناریونویسی به آن پاسخ داده شود؛ ازاین رو، با بهره گیری از ادبیات بیداری اسلامی مبتنی بر دیدگاه رهبر معظم انقلاب و استفاده از نظر نخبگان و کارشناسان آگاه به تحولات سیاسی کشور تونس، ظرفیت ها، پیشران ها و بازیگران مؤثر برای تداوم بیداری اسلامی شناسایی و با تشکیل پانل های تخصصی به آن ها امتیاز داده شده است. دو عدم قطعیت کلیدی گرایش مردم به اسلام و حمایت غرب و متحدان از گروه های سلفی-تکفیری استخراج و سه سناریوی نوزایی اسلامی، شکست خیزش و پیشروی دشوار برای شرایط آینده بیداری اسلامی در تونس احصا شد که ترکیبی از سناریوهای مطلوب و نامطلوب بودند. با استفاده از توصیه های ارائه شده برای تحقق دورنمای مطلوب و پرهیز از دورنمای نامطلوب در سناریوهای یادشده، 17 توصیه راهبردی با محوریت ساختار و سیاست، فرهنگ، دیپلماسی و رسانه، اقتصادی، سیاسی-امنیتی و علمی-آموزشی ارائه شد.

از دیدگاه سازه باوری، به ساخت اجتماعی واقعیت تأکید می شود، روابط انسانی روابطی اجتماعی هستند و ما پدیدآورنده دنیایی هستیم که در آن زیست می کنیم و همین دنیا بر رفتار ما نیز تأثیر می گذارد. عملیات روانی که به هدف تأثیرگذاری بر نیروهای خودی بی طرف و دشمن توأمان صورت می پذیرد، تغییر در واقعیت های اجتماعی به کمک تغییر ذهنیت ها و باورها مورد نظر است. در نظریه تحلیل رفتار متقابل اریک برن مفهوم بازی های روانی را بکار می گیرد که هدف از آن شناسایی مجموعه تکنیک هایی به هدف تحت تأثیر قرار دادن نظام ارزشی و اعتقادی مخاطبان، و هیجانات، انگیزه ها، نحوه استدلال یا رفتار آن ها است. بازی روانی به هدف اقرار مخاطب علیه خود، یا تقویت نگرش ها و رفتارهای مطلوب بازی کننده انجام می شود و ممکن است با عملیات پنهان سازی نیات واقعی یا مجری واقعی عملیات توأم شود؛ بنابراین، در این مقاله با ترکیب دو نظریه سازه باوری و تحلیل رفتار متقابل تلاش می شود تحلیلی از تکنیک های به کار گرفته شده در جنگ های نیابتی جهان اسلام توسط غرب و متحدان آن ارائه شود. بدین منظور، نه بازی روانی مورد استفاده در عملیات روانی که می تواند اثرات بلندمدت حتی در عرصه تصمیم گیری های سیاسی و گفتمان سازی اجتماعی داشته باشد، مورد شناسایی و تحلیل قرارگرفته درنتیجه نشان خواهم داد که چگونه اجرای عملیات روانی می تواند روابط اجتماعی و حتی گفتمان های اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهد. روش در تحقیق حاضر اسنادی و منطبق بر دو نظریه فوق است.

رسانه های ارتباط جمعی، شبکه های تلویزیونی و ماهواره ای، اینترنت و شبکه های اجتماعی اینترنتی یا رسانه های اجتماعی در جنبش های اجتماعی نوین کشورهای جهان نقش فراوانی داشته اند. یکی از این کشورها مجمع الجزایر بحرین است که در سال 2011 تحت تأثیر فعالیت های جوانان در فضای اینترنت شاهد تظاهرات و جنبش هایی بوده است. جوانان بحرینی هم زمان با پیروزی انقلاب های تونس و مصر و تحولات لیبی، مردم را از طریق شبکه های اجتماعی اینترنتی به جنبش دعوت کرده و از طریق آن نیز به هدایت جنبش می پرداختند اما درنهایت نتوانستند به پیشبرد موفقیت آمیز جنبش بپردازند. پژوهش حاضر در پی این است تا به روش توصیفی-تحلیلی مبتنی بر داده های کتابخانه ای و مصاحبه نخبگانی، ابتدا به توضیح نظریه «فضای دورگه» مطرح شده از سوی مانوئل کاستلز(Manuel Castells) بپردازد، سپس میزان تطبیق این نظریه با جنبش اخیر بحرین موسوم به «جنبش 14 فوریه» را مورد ارزیابی قرار دهد. سؤال اصلی پژوهش عبارت است از اینکه نظریه فضای دورگه کاستلز چیست و چگونه در جنبش 14 فوریه بحرین کاربست می یابد. سؤالات فرعی این مقاله نیز از این قرار است که اینترنت و شبکه های اجتماعی اینترنتی تا چه میزان در جنبش 14 فوریه بحرین تأثیرگذار بوده اند؟ کدام یک از شبکه ای اجتماعی اینترنتی نقش محوری در تحولات بحرین در سال 2011 داشته اند؟ چه عواملی موجب ناکامی و عدم پیروزی جنبش 14 فوریه بحرین شده است؟ یافته های این پژوهش حاکی از این است که فضای دورگه که شامل شبکه های اجتماعی اینترنتی و فضای عمومی و نمادین در جنبش ها است، نقش مهمی در جنبش 14 فوریه بحرین داشته و به خوبی در آن کاربست یافته است. نظام بحرین پس از اینکه متوجه شد فضای دورگه عامل پیشبرد جنبش 14 فوریه بحرین است، با قطع مقطعی اینترنت و تخریب میدان لؤلؤ به عنوان فضای عمومی و نمادین جنبش، درصدد مهار فضای دورگه جهت سرکوب جنبش 14 فوریه برآمد.

پدیده داعش در طی چند سال گذشته از مهم ترین رویدادهای جهانی به ویژه در منطقه استراتژیک خاورمیانه بوده است. ابعاد سیاسی و بین المللی گروه تروریستی داعش توسط محققان علوم سیاسی و جامعه شناسان بسیاری مورد مطالعه قرارگرفته، اما عوامل روانی و انگیزه های روان شناختی اعمال سبعانه این گروه تروریستی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ازاین رو، سؤال اساسی پژوهش حاضر این است که خشونت گرایی داعش از منظر رویکرد روانشناسی سیاسی گروه چگونه قابل تجزیه وتحلیل است. در پاسخ به این سؤال مقاله حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی بر این فرضیه اذعان می کند که اگرچه خشونت طلبی و وحشی گری داعش ممکن است عوامل مختلف روانشناسی داشته باشد، اما یکی از عوامل اصلی آن روانشناسی گروه، گروه زدگی و عضویت در گروه است که فشارهای درون گروهی این گروه تروریستی منجر به تضعیف بازدهی ذهن اعضا، فهم ناصحیح از واقعیت، قضاوت اخلاقی سهل انگارانه و عادلانه پنداشتن اقدامات خشونت آمیز خود شده است. هرچند داعش با فتح موصل توسط ارتش عراق (جولای 2017) و تنگ شدن حلقه محاصره آن در سوریه نفس های آخر را می زند، ولی تفکر داعشی کماکان زنده است. ازاین رو، با کاهش انسجام این گروه و گشودن راه های پویایی تصمیم با روش های مختلف، اثرات تفکر گروهی در این گروه تروریستی تا حد زیادی محدود خواهد شد.

جان رالز در قانون مردمان می کوشد تا نظریه عدالت داخلی خود را به سطح بین المللی بسط دهد، بر این اساس رالز نظریه خود را به دو بخش ایدئال و غیر ایدئال تقسیم می کند. در بخش نظریه ایدئال مردمان لیبرال و غیر لیبرال آبرومندی تصور می شوند که می توانند برای ساختن آنچه رالز آرمان شهر واقع گرایانه می نامد مشارکت جویند. کازانیستان ایده ای است از دل نظریه ایدئال که بر اساس آن کشوری اسلامی تصویر می شود که دین و دولت از هم جدا نیستند، مسلمانان به مقامات عالی می رسند، اما بااین حال حقوق اقلیت های ساکن در آن به رسمیت شناخته می شود. کازانیستان دارای پایگان مشورتی آبرومند است که در آن شهروندان از سپهر عمومی طرد نمی شوند و حاکمان در برابر شهروندان پاسخگو هستند. از دیگر رو خاورمیانه به دلیل تحولات اخیر موسوم به بهار عربی شاهد تلاش برخی کشورها برای ارائه مدل حکمرانی، برای کشورهای درگیر گذار بوده است. ایده اساسی مقاله با این پرسش آغاز شد که کدام یک از دو الگوی ترکیه و عربستان در سه محور ساختارهای اساسی سیاسی، مسئله زنان و حقوق اقلیت ها به ایده کازانیستان رالز، برای طرح ریزی جامعه عادلانه و آبرومند نزدیک تر است؟ در پایان مشخص شد که اعتبار الگوی ترکیه به واسطه دموکراتیزاسیون به دلیل وجود ایده اروپایی سازی است و به مراتب به الگوی رالز در طرح ریزی جامعه عادلانه نزدیک تر است. پژوهش حاضر از روش مقایسه ای به عنوان رهیافت روشی بهره می برد.

بیداری اسلامی به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر روی کشورهای منطقه خاورمیانه و به طور اخص کشورهای عربی شمال افریقا و غرب آسیا تأثیرگذار بوده است. عربستان سعودی بزرگ ترین و مهم ترین کشور عربی غرب آسیا با این موضوع درگیر بوده است. عربستان سعودی این تحولات را در تضاد با ثبات استراتژیک منطقه ای خود تفسیر کرده و ضمن برداشت تهدید از این تحولات مصمم به حفظ وضع موجود در برخی نقاط و تغییر ساختار قدرت در نقاط دیگر بوده است. در این پژوهش سعی شده با بهره گیری از نظریه سازه گرایی مواضع عربستان را در خصوص بهار عربی مورد تجزیه وتحلیل قرار دهد. در این راستا می توان به اتخاذ رویکردهای هویتی با نگاه های سلبی و ایجابی اشاره کرد که به رویکردهای تعارض هویتی منجر شده است، این رویکرد هویتی در شکل ایجابی در بحرین سعی در حفظ وضع موجود و ثبات حکومت آل خلیفه را به عنوان متحد راهبردی قرار داده است، و در شکل سلبی در سوریه به دنبال تغییر وضع موجود و ساختار قدرت است و نهایتاً تغییر موازنه قدرت با رقیب منطقه ای خود یعنی ایران است. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسناد موجود، در قالب یک روش توصیفی-تحلیلی درصدد بررسی نقش مؤلفه های هویتی نظیر عربیت، وهابیت و اسلامیت روی سیاست خارجی عربستان سعودی در منطقه خاورمیانه بعد از بیداری اسلامی است.