جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام
سال:1397 | دوره:6 | شماره:1 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:7

در دهه 1980، ترکیه اصلاح ساختار اقتصادی داخلی خود را تحت تأثیر جریان نولیبرالیسم به عنوان رهیافت غالب در عرصه سیاست و اقتصاد جهانی درپیش گرفت و ارتقای جایگاه خود را در عرصه داخلی و بین المللی از این طریق تعقیب کرد. پرسش مقاله حاضر، این بود که «نوسازی و اصلاحات نولیبرال چه تأثیرها و پیامدهایی در ساختار اقتصادی ترکیه داشته و جایگاه دولت در این روند چگونه قابل تحلیل است؟ »؛ یافته های پژوهش براساس روش توصیفی و تحلیلی و برپایه مطالعه اسنادی عبارت شدند از اینکه نقش دولت توسعه خواه ترکیه به ویژه از دوران اوزال به عنوان صحنه گردان اصلی اصلاحات، برمبنای سیاست های نولیبرال و ادغام ترکیه در اقتصاد جهانی بوده است و «خروج اقتصاد از رانت خواری و هدایت به سمت ساختارهای سالم، ایجاد تغییرهای کیفی در قانون اساسی به نفع تحولات اقتصادی، پیشروی به سمت یک پارچگی با اقتصاد جهانی، تعامل با غرب و بهره جویی از فرصت های جهانی شدن»، خط مشی های اصلی آن بوده که تحولات اقتصادی برآمده از آنها با روی کارآمدن حزب عدالت و توسعه، ترکیه را به جایگاهی والا رساند.

نظم های منطقه ای به عنوان یکی از مهم ترین حوزه های مطالعاتی روابط بین الملل مطرح اند که به شدت تحت تأثیر سازه ها و پویش های نظام (سیستم) بین الملل قراردارند. تحول نظام بین الملل به سیستم پیچیده-آشوبی، هم گرایی منطقه ای و دستگاه تحلیلی آن را با واقعیت هایی نوین روبه روکرده است که ادبیات کلاسیک روابط بین الملل به آن کمتر توجه کرده است؛ تغییر سازه سیستم بین الملل به سازه شبکه ای و دینامیک قدرت آن به قدرت هوشمند از آن جمله است؛ دیپلماسی هوشمند براساس منطق قدرت هوشمند و کارکرد آن در مدیریت نظم ها و هم گرایی منطقه ای ازجمله چنین واقعیت هایی است که ادبیات موجود به آن نپرداخته است؛ در این راستا هم گرایی در جهان اسلام به عنوان شبکه منطقه ای، فاقد چنین دستگاه تحلیلی است؛ براساس این، پرسش محوری پژوهش حاضر، بر محور چنین واقعیت هایی شکل می گیرد. پژوهش این فرضیه، محوری را مطرح می کند که دیپلماسی هوشمند براساس قواعد پیچیدگی و آشوب ازجمله سازه شبکه ای و همچنین مدیریت دینامیک ها، سبب هم گرایی و تکامل شبکه های منطقه ای می شود. در شبکه جهان اسلام که با انشقاق های سازه ای و دینامیک روبه روست، دیپلماسی هوشمند شبکه ای، راهی برای تحقق هم گرایی است. هدف نهایی مقاله، ارائه مدل تحلیلی نوینی است که دیپلماسی هوشمند شبکه ای را برای هم گرایی و ادغام در نظم های منطقه ای ازجمله جهان اسلام مفهوم سازی می کند.

منابع کلیدی روابط بین الملل بر اهمیت و جایگاه منافع ملی در طراحی سیاست خارجی تأکیددارند اما منافع ملی در جمهوری اسلامی ایران، به عنوان یک نظام سیاسی برخواسته از اندیشه اسلام سیاسی، مفهومی ترکیبی از هویت ملی و هویت دینی است؛ این ترکیب، مسائلی را موجب می شود که ازجمله آنها، نسبت «منافع ملی» و «مبانی اسلامی» در سیاست خارجی است. هدف از این پژوهش به عنوان تحقیقی کیفی، تحلیل سازه انگارانه وضعیتِ موجودِ نسبت میان منافع و مبانی اسلامی در صحنه واقع و اجرایی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است؛ به این منظور و برای مطالعه مستقیم و بی واسطه این مسئله، براساس ساختار و نهادهای مؤثر در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ده مصاحبه عمیق نخبگانی انجام شد. براساس داده های تجربی به دست آمده از مصاحبه ها، وضعیت موجود، گویای «تطابق مفهومی، تزاحم مصداقی، تعامل و هم افزایی» میان منافع ملی و مبانی اسلامی در میدان عمل است. از منظر نخبگان اجرایی سیاست خارجی، ایران به عنوان یک بازیگر عقلانی درعین مطلوب نگری (ایده ال نگری)، واقع بین بوده و میان منافع ملی خویش و مبانی اسلامی، جمعی منطقی برقرارکرده است. جمهوری اسلامی براساس مشی عاقلانه، تعقیب مصالح عالیه خویش را اولویت بخشیده و با بهر ه گیری از ظرفیت نظریه «حفظ نظام»، نسبت میان منافع ملی و مبانی اسلامی را مشخص کرده است؛ بررسی نسبت یادشده در مقام تجربه، گویای یگانگی و تطابق یا کمترین عدم تعارض است و با آنچه در مقام نظر از دوگانگی و تزاحم، مطرح است، فاصله دارد.

ایفای نقش ملموس انواع شبکه های اجتماعی مجازی، طی سال های اخیر در ایران، این احساس کلی را ایجادکرده که با افزایش سرعت تحول فنی این رسانه ها، سرعت تحول اجتماعی نیز افزایش خواهدیافت چراکه ایفای کارکردهای مختلف، جایگاهی مناسب به این شبکه ها در جامعه ایرانی بخشیده و نادیده گرفتن آنها را به طورتقریبی ناممکن کرده است اما اینکه «آیا این کارکردها سمت گیری های فرهنگ سیاسی جامعه دانشگاهی را متأثرکرده یا خیر؟ »، پرسشی است که تحقیق حاضر به روش آمیخته و در سطح توصیفی-تحلیلی، پاسخ آن را از استادان دانشگاه های هشت کلان شهر کشور به شیوه پیمایشی جویا شده است و با تحلیل داده های به دست آمده با استفاده از آزمون تاو کندال و همبستگی اسپیرمن، ضمن مشخص نمودن جهت و سطح رابطه دو متغیر تحقیق به این نتیجه دست یافته است که سه کارکرد «توسعه قابلیت های نظارتی، هم گرایی ارتباطات اجتماعی و ارزش سازی وایبر و تلگرام» بر شش مؤلفه از هشت مؤلفه فرهنگ سیاسی کاربران دانشگاهی در ایران مؤثر بوده که از این میان، تأثیر این کارکردها بر نقد نظام سیاسی، «متوسط» و تأثیر بر مؤلفه های بی اعتمادی، مطلق گرایی فکری، بیگانه ستیزی، افراط گرایی و غالب بودن ارزش های دینی، «ضعیف ولی مثبت» بوده است و دو مؤلفه رفتارهای فراقانونی و خودمداری، از این کارکردها تأثیری نمی پذیرند.

یکی از مهم ترین علل مطالعه انقلاب ها، پی بردن به عواملی است که باعث دگرگونی یا ماندگاری انقلاب می شود. ماندگاری انقلاب اسلامی، موضوعی است که رهبر انقلاب اسلامی به خصوص در سال های اخیر، روی آن، بسیار تأکیدداشتند تا گروه های مختلف، آن را تأمین کنند. در بیانات رهبر معظم انقلاب به این نکته اشاره شده است که باید انقلاب و ماندگاری آن، به عنوان یک هدف و شاخص درنظرگرفته شده، تأمین شود. در این مقاله سعی شده است تا چیستی مؤلفه های مانایی انقلاب اسلامی در منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) به عنوان پرسش اصلی پاسخ داده شود؛ این امر با بهره گیری از روش تحلیل مضمون و با استفاده از نرم افزار MAXQDA انجام گرفته است. نتایج این پژوهش در قالب جدول های یافته ها شامل مضامین پایه ای و سازمان دهنده جمع بندی شده است. در این پژوهش، چهار مضمون سازمان دهنده اصلی یعنی «اسلام، رهبری، مردم و کارآمدی» با توجه به بیانات و اندیشه های مقام معظم رهبری به دست آمدند؛ این چهار عنصر اصلی که ارکان نگهدارنده انقلاب اسلامی هستند، مؤلفه هایی جزئی تر نیز دارند که در قالب مضامین پایه ای مطرح شده اند؛ درنهایت تلاش شد تا الگویی از عوامل ماندگاری انقلاب که رهبرمعظم انقلاب، آنها را بیان کرده اند، ارائه شود. مؤلفه های گردآوری شده در این پژوهش، عناصری هستند که در طول سالیان، مقام معظم رهبری (مدظله العالی) مطرح فرموده اند و لزوم توجه، حفظ و تداوم این مؤلفه ها برای حفظ انقلاب اسلامی و رشد آن ضروری است.

عواملی بسیار، موجب اختلاف میان حکومت و ملت در بحرین شده اند؛ یکی از مهم ترین آنها «منشور اقدام ملی» است که در زبان عربی «میثاق العمل الوطنی» نام دارد. آنچه در عرصه داخلی، زمینه های چالش حداکثری را میان مردم و حکومت بحرین فراهم آورده، منشور اقدام ملی است؛ حکومت بحرین، مدعی است، طبق این منشور که در سال 2001، مردم آن را پذیرفتند، آنها (مردم بحرین) از امتیازهایی گسترده، بهره مند شدند؛ این در حالی است که اکثریت مردم این مجمع الجزایر معتقدند که مفاد منشور اقدام ملی با آنچه ازسوی نظام این کشور انجام می شود، به طورکامل تفاوت دارد؛ بنابر باور مردم، آنچه در سال 2000 ازسوی شخص پادشاه بیان شد و در سال 2001 در منشور اقدام ملی به ثبت رسید، با آنچه نظام، امروزه در عرصه عمل انجام می دهد، به طورکامل متفاوت است. پرسش اصلی پژوهش، این است که «منشور اقدام ملی چه تأثیری بر وضعیت سیاسی بحرین داشته و چگونه موجب اختلاف میان مردم و حکومت این مجمع الجزایر شده است؟ »؛ برای پاسخ گویی به این پرسش، بایستی ابتدا نظام سیاسی بحرین و شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه آن را بررسی کرده، سپس با واکاوی مهم ترین مفاد منشور اقدام ملی، چگونگی اختلاف میان مردم و نظام بحرین را توسط این منشور تبیین کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیل و گردآوری اطلاعات مبتنی بر روش کتابخانه ای و مصاحبه نخبگانی تبیین می سازد که اقدام های حکومت بحرین در منشور اقدام ملی با هویت دینی جامعه بحرین بسیار تفاوت دارد، چراکه حاکم وقت بحرین با تصویب یک جانبه قانون اساسی سال 2002، اختیارهایی برای خود تصویب کرد که با مفاد منشور اقدام ملی تناقض دارد و همین امر، موجب افزایش شکاف اختلافات میان مردم جامعه و حکومت، به ویژه در جنبش 14 فوریه سال 2011 شد.

این تحقیق با هدف بررسی علل و دلایل شکل گیری، تداوم و گسترش جنبش هیزمت[1] (جنبشی منتسب به فتح الله گولن)، ضمن بررسی آرا و اندیشه های گولن، خاستگاه فکری و نظری این جنبش را در بستر تاریخی تحولات و شرایط سیاسی و اجتماعی ترکیه مطالعه کرده است؛ علاوه بر این، روند گسترش این اندیشه ها و سازماندهی این جنبش در قالب نهادهای آموزشی و مالی منضبط و کارآمد و رسانه های ارتباط جمعی با نگرشی سیستمی (بررسی عوامل درونی و بیرونی تأثیرگذار بر جنبش) بررسی شده است. این تحقیق از نوع تحقیق های اکتشافی است و از روش (تکنیک) توصیف و تاحدودی تحلیل با مراجعه به اسناد بهره گیری شده است. به طور کلی، جنبش گولن ازیک سو محصول شرایط تاریخی ترکیه و واکنشی به سیاست های سکولاریستی دولت ها و ازسوی دیگر، تلاشی مستمر به منظور سازگاری اسلام با مدرنیته و دموکراسی بوده است. بهره گیری از آموزه های تصوف، تقدیس کار و کوشش جمعی، مبارزه با فقر، جهل و تفرقه و تلاش برای آشتی سنت و مدرنیته با وام گیری از سنت لیبرالیسم و اخلاق پروتستانی، نوعی از اسلام را به جهانیان عرضه کرده است که از اسلام اجتماعی در برابر اسلام سیاسی دفاع می کند؛ اگرچه فعالیت ها و اقدام های این جنبش تحت الشعاع حوادث پس از کودتای نافرجام قرارگرفته و دولت ترکیه مبارزه ای گسترده را برای حذف این جنبش آغاز کرده است، به نظر نمی رسد داستان جنبشی که جای پای عمیقی در سنت اسلامی و فرهنگ بومی دارد و توانایی خود را در تطبیق با شرایط موجود و روزآمدکردن اندیشه های اسلامی نشان داده است، به این زودی به پایان برسد. [1]. هیزمت در زبان و فرهنگ ترکی به معنای «خدمت به هنموعان و اهتمام در کاری» است (وب سایت فرهنگستان زبان ترکی، 2 نوامبر 2017). در این تحقیق، جنبش گولن، جنبش خدمت یا هیزمت یا جماعت گولن، همگی معادل همدیگر به کاررفته اند.