تحقیقات جغرافیایی
سال:1387 | دوره:23 | شماره:4 (پیاپی 91) |تعداد مقالات:7

نوسان اطلس شمالی مهمترین الگوی پیوند از دور نیمکره شمالی است. این الگو دارای دو هسته، یکی بر روی گرینلند و دیگری بر روی اطلس شمالی است. برای شناسایی رابطه میان بارش ایران با نوسان اطلس شمالی، مقادیر شاخص این الگوی پیوند از دور که بر پایه ناهنجاری های ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 700 هکتوپاسکال به دست آمده، با داده های میانیابی شده بارش ماهانه ایران مقایسه شده است. در این مقایسه، سری زمانی شاخص نوسان اطلس شمالی برای هر ماه به طور جداگانه با سری زمانی همان ماه بر روی هر یک از یاخته های نقشه های رقومی همبارش در یک مدل خطی وارد شده است. این بررسی نشان داد که ایران در ماه های نوامبر، مارس، دسامبر، اوت و اکتبر با نوسان اطلس شمالی ارتباط دارد. در بهترین شرایط حداکثر 35 درصد از تغییرات بارش بخش هایی از ایران با نوسان اطلس شمالی تبیین می شود. در ماه اکتبر و اوت به طور متوسط حدود 12 درصد تغییرات بارش کرانه های خزر با نوسان اطلس شمالی تبیین می شود، ولی رابطه آنها در اکتبر مستقیم و در اوت معکوس است.

دشت سیستان به دلیل استقرار در یک منطقه خشک با نزولات جوی کمتر از 60 میلیمتر در سال، حیات خود را مدیون تخلیه آب های رود هیرمند است که در شرایط عادی میلیاردها مترمکعب آب را وارد آن نموده، باعث بقا و حیات تالاب بین المللی هامون و جمعیت این منطقه می گردد. وقوع نوسان های دوره ای در میزان آب ورودی از سویی و شرایط بالقوه اقلیمی، ژئومورفولوژیک و هیدرولوژیک از سوی دیگر، باعث گردیده که در بخش اعظم سال، این منطقه از کشور در معرض وزش بادها قرار گیرد. تقریبا در تمام ماه های سال در دشت سیستان بادها با دلایل موجه همدیدی می وزند، اما طی ماههای خرداد تا شهریور وزش بادها از نظر شدت، جهت و فراوانی اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این بادها که به نام 120 روزه موسومند، از معروفترین سامانه های وزشی مقیاس متوسط نیمکره شمالی هستند که تاثیرات آنها در بخش های شرقی ایران، غرب و جنوب افغانستان و شمال غربی پاکستان مشاهده می گردد. وزش این بادها تاثیر غیرقابل اجتنابی بر تمامی جنبه های اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی گذاشته و باعث گردیده شرایط زیست - محیطی بحرانی در منطقه حاکم گردد. بادهای 120 روزه به عنوان یک پدیده اقلیمی با مهیایی ساز و کارهای ویژه خود می وزد و رودخانه هیرمند نیز با توجه به رژیم آبشناختی ویژه خود مقادیر زیادی از رسوبات بالادست خود را به دشت سیستان وارد می کند. بالا بودن درجه حرارت، بخصوص طی دوره وزش بادها، قطع منابع بارش و خشکی فیزیکی محیط باعث تشدید تاثیرات محیطی وزش باد شده و کاهش رطوبت خاک و رسوبات ریزدانه، امکان تغذیه طوفان های گرد و غباری را فراهم می سازد.در این مطالعه با روش های تحلیلی آماری رابطه بین عوامل اقلیمی دشت سیستان و مولفه های اصلی وزش بادهای 120 روزه بررسی گردید. نتایج نشان داد که دید افقی، ایام هوای آرام و شرایط گردوغباری در سیستان تفاوت های معنی داری با تمام مناطق کشور داشته، با نوسان های دوره ای آبدهی رودخانه هیرمند و پایداری دریاچه ها روابط معنی داری دارد. با استناد به آزمون های پارامتریک و ناپارامتریک و رگرسیون های چند متغیره این روابط روشن گردید. نتایج نشان دهنده آن است که با ورود کمتر آب به دشت سیستان، خشکی محیط تشدید و پوشش گیاهی بشدت کاهش می یابد. این امر باعث کاهش اثر اصطکاک باد و در نتیجه کاهش معنی دار ایام آرامش، به حداقل رسیدن دید افقی و افزایش شدت طوفان های گردوغباری می گردد. با وجود مستقل بودن هر یک از این پدیده ها (بادهای 120 روزه و آبدهی رودخانه) ناهنجاری محیطی ناشی از بادها با کاهش آبدهی رودخانه تشدید می شود. اهمیت آبدهی های بهاره و تابستانه در تعدیل یا تشدید تاثیرات بادهای 120 روزه با ارزش تر از سایر فصول ارزیابی گردید.

اقلیم مناطق، هم در تعیین نوع ساختمان و سرپناه، هم در میزان و مقدار نیاز افراد به مصرف انرژی و هم در تامین آن (گاهی به عنوان عامل محدود کننده و گاهی به صورت یک عامل موثر) نقش تعیین کننده ای ایفا می کند. از این رو، فرآیند تعیین، شناخت و کنترل تاثیرات اقلیمی بر مقدار مصرف انرژی در هر منطقه حایز اهمیت زیادی است. نحوه بهره گیری از شکل های متنوع انرژی برای مقاصد گوناگون، انواع ساختمان ها و نیز برای جوامع و افراد مختلف بسیار متفاوت بوده، واضح است که میزان مصرف انرژی و نیاز به آن در مناطق سردسیر بیشتر از مناطق گرمسیر است. مصرف یا تقاضای زیاد برای انرژی مسلما هزینه تامین آن را در مناطق سردسیر بالا خواهد برد که این مساله به عنوان یکی از مشکلات اساسی این جوامع به شمار می آید. براین اساس، منطقه آذربایجان نیز به عنوان بخشی از منطقه شمال غرب ایران و به علت برخورداری از آب و هوای سرد و کوهستانی، طبیعتا در تامین انرژی موردنیاز بخش های مختلف جامعه با این مشکلات و محدودیت ها رو به روست. از این رو، بررسی و شناخت دقیق انرژی خورشیدی به عنوان برترین منابع انرژی جهان در منطقه مورد مطالعه برای برنامه ریزی و مدیریت صحیح انرژی و دستیابی به آینده ای مطمئن امری اجتناب ناپذیر است.

زلزله یکی از مخاطرات طبیعی است که وقوع آن می تواند تلفات، خسارت و آسیب های بسیاری را ایجاد کند. معمولا در تحقیقات مربوط به کاهش تاثیرات مخرب زلزله، به شناسایی مخاطره یا روش های ساخت و ساز و مقاوم سازی بناها بیشتر توجه شده، تحلیل ریسک پذیری جوامع انسانی به فراموشی سپرده می شود. شهرستان بستان آباد از مناطقی است که به علت عبور گسل شمال تبریز از آن، از نظر لرزه خیزی در پهنه های با خطر بالا و بسیار بالا قرار دارد و خطر زمین لرزه همواره نواحی شهری و روستایی آن را تهدید می کند. هدف این پژوهش، پهنه بندی خطر زمین لرزه در شهرستان بستان آباد، شناسایی سرچشمه های لرزه زا، برآورد توان لرزه زایی گسل های فعال منطقه و ممیزی نواحی پرخطر تا کم خطر از نظر وقوع زلزله است، ضمن این که خطرپذیری جوامع انسانی شهرستان را از پدیده زلزله بررسی می کند. برای دستیابی به این هدف، از نقشه های توپوگرافی رقومی 1:50000) و (1:250000 ، نقشه های زمین شناسی 1:250000) و (1:100000)، سیستم اطلاعات جغرافیایی و نرم افزارهای آرکویو و آرک.جی.آی.اس، داده های لرزه نگاری تاریخی و دستگاهی و داده های شناسنامه آبادی های کشور استفاده شده است.نتایج این پژوهش نشان می دهد که بر اساس نقشه پهنه بندی خطر زمین لرزه در حدود 81.43 درصد از مساحت شهرستان بستان آباد در پهنه های با خطر بسیار زیاد، زیاد و نسبتا زیاد واقع شده است. 62 درصد از جمعیت 100 هزار نفری شهرستان که در شهر بستان آباد و 78 روستای پیرامون گسل تبریز زندگی می کنند، از خطرپذیری بسیار بالایی در برابر حوادث ناشی از وقوع زمین لرزه برخوردارند.

گسترش لجام گسیخته کلان شهر تبریز می رود تا دگرگونی و تحولات پردامنه ای را در عرصه های گوناگون زندگی برخی از روستاهای حوزه نفوذ خود پدید آورد. تغییرات وسیع کاربری اراضی در برخی از روستاهای حوزه نفوذ، از جمله این دگرگونی هاست. در مقاله حاضر از میان عوامل تاثیرگذار بر تغییر کاربری اراضی، به نقش روابط فضایی بین کلان شهر تبریز و برخی از روستاهای حوزه نفوذ و تغییراتی که این روابط بر کاربری اراضی این گونه روستاها تحمیل می کنند، پرداخته می شود. روش مطالعه عمدتا مبتنی بر مطالعات میدانی است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار spss و برای آزمون معرف ها، از آزمون های آماری کای اسکویر (chi-square) و آزمون f بهره گرفته می شود.نتایج مطالعه نشان می دهد که تغییر دیدگاههای اقتصادی از بخش کشاورزی به صنعت و خدمات و به عبارتی، تحولات اقتصادی و اجتماعی منبعث از تغییر مناسبات شهر و روستا به صورت مجموعه ای مرتبط با یکدیگر در تغییرات کاربری اراضی روستاهای مورد مطالعه موثر بوده اند.

در سی سال گذشته افزایش رو به رشد جمعیت در کشور و توسعه سطوح زیر کشت کشاورزی از یک سو و استحصال آب از منابع زیرزمینی از سوی دیگر، موجب برداشت بی رویه از منابع آب شیرین زیرزمینی شده است؛ به طوری که سفره های آب زیرزمینی غالبا دچار بیلان منفی شده اند. در منطقه مورد مطالعه (دشت های بوچیر و حمیران) بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی، نه تنها باعث افت سطح آب زیرزمینی، بلکه هجوم آب شور به آبخوان محدوده آب شیرین این دشت را نیز در پی داشته است. ادامه چنین روندی موجب بروز مشکلات زیست - محیطی، از قبیل شور شدن کامل آبخوان، خشک شدن آب چاههای دشت و از دست رفتن سرمایه های عظیم مالی و بروز مسایل عمده اجتماعی در آینده خواهد شد.بررسی آمار و اطلاعات وضعیت کمی و کیفی آب دشت مذکور و تجزیه و تحلیل آن و ترسیم نقشه های TDS و EC نشان می دهد که بیشتر مساحت دشت وضعیت بسیار بحرانی دارد که باید با ارایه راهکارهای مدیریتی، خصوصا مدیریت منابع سطحی این مشکل را کاهش داد.فعالیت های مخاطره آمیز انسانی در دشت با استفاده از روش AHP بررسی شده و مهمترین عامل تاثیرگذار منفی بر روی آبخوان دشت - اعم از کیفی و کمی - فعالیت های انسانی در امر کشاورزی و استحصال آب شرب بوده است که با استفاده از روش مقایسه های دو به دو (Pair wise comparisons) تحت عنوان فرآیند سلسله مراتب تحلیلی AHP، (Analytical Hierarchy process) شناسایی و رتبه بندی شده است.

کشاورزی یکی از بخش های اقتصادی به شمار می آید، تا جایی که می توان گفت رشد اقتصادی بدون توسعه کشاورزی امکان پذیر نیست. حال با تکیه بر تحقیقات علمی دقیق و با توجه به شناخت توان ها و قابلیت های محیطی هر منطقه می توان به توسعه کشاورزی اصولی و دقیق دست یافت. از این جهت، ضرورت ایجاب می نماید که مناطق کشاورزی از لحاظ میزان توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی شناسایی شوند تا با برنامه ریزی های دقیق در راستای رسیدن به توسعه پایدار کشاورزی اقدام شود.متغیرها و پارامترهای گوناگونی در تعیین توسعه کشاورزی دخالت دارند. مقایسه جداگانه هر متغیر، ترتیب قرار گرفتن هر شهرستان را در جدول تغییر می دهد. از این جهت، در بررسی حاضر با بهره گیری از آمار سرشماری کشاورزی سال 1382 استان اصفهان، تعداد 95 متغیر که به 24 شاخص در سه گروه عمده بهره برداری کشاورزی، اراضی زراعی و باغ و قلمستان نرم سازی شده، مورد مطالعه قرار گرفته است و متغیرهای مورد مطالعه با روش تحلیل عاملی کاهش یافته و به صورت ترکیبی در عوامل معنی دار ارایه گردیده است، سپس درصد سهم هر عامل در توسعه کشاورزی تعیین گردیده و در نهایت برای سطح بندی شهرستان ها و تعیین شهرستان های همگن با استفاده از روش آماری تحلیل خوشه ای (که بر اساس کوتاهترین فاصله ها و تعیین گروه های همگن به وسیله نرم افزار آماری (SPSS) طبقه بندی صورت گرفته) شهرستان ها در چهار خوشه سطح بندی گردیده است. در پایان، با استفاده از نرم افزار سامانه اطلاعات جغرافیایی (Arc view) سطح بندی شهرستان های استان، جهت تحلیل فضایی وضعیت توسعه کشاورزی استان نمایش داده شده و جایگاه هر یک از شهرستان های استان اصفهان در توسعه کشاورزی استان مشخص گردیده است.