تحقیقات جغرافیایی
سال:1388 | دوره:24 | شماره:3 (پیاپی 94) |تعداد مقالات:7

جهت گیری نظام شبکه شهری در منطقه زاگرس، بیشتر به سمت تمرکزگرایی گرایش دارد. هرم شهری منطقه زاگرس در سال 1385، بر حسب درصد جمعیت هر گروه، بیانگر عدم تعادل در توزیع جمعیت است. چنانکه در این سال از 119 شهر منطقه، 17.9 درصد جمعیت شهری را تنها شهر بزرگ منطقه و 11.5 درصد مربوط به روستا- شهرها (87 شهر)؛ یعنی شهرهای کمتر از 25 هزار نفر است. علاوه بر این،توزیع فضایی جمعیت بیانگر آن است که شهرنشینی به طور محسوسی در مرکز و شرق منطقه متمرکز شده است؛ آن طور که بیش از 65 درصد جمعیت شهری منطقه را در خود جای داده است. در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی، نقش شهرهای میانی در توسعه فضایی منطقه زاگرس با استفاده از روش ها و مدل های کمی به لحاظ متغیرهای جمعیتی، اشتغال، امکانات آموزشی، بهداشتی و فرهنگی و تاثیر آن بر منطقه، ارزیابی و تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد از نظر ضریب آنتروپی، شهرهای میانی تاثیر نسبتا" مطلوبی در توسعه و توزیع جمعیت در سطح منطقه زاگرس داشته اند چنانکه بدون احتساب این شهرها ضریب آنتروپی کمتر شده، عدم تعادل بیشتر را در نظام شهری منطقه آشکار می سازد. از نظر ضریب کشش پذیری شهرهای همدان، خرم آباد و ایلام از توان کشش پذیری بالا و شهرهای بروجرد و ملایر، از توان کشش پذیری پایینی برخوردار بوده اند. بررسی کارکرد اقتصادی شهرها با ضریب مکانی نشان می دهد که شهرهای ملایر، خرم آباد و بروجرد از لحاظ (کشاورزی)، شهرهای همدان، ملایر، سقز، بروجرد و دورود از نظر(صنعتی) و شهرهای همدان، سنندج، خرم آباد و ایلام از لحاظ(خدمات) دارای شرایط پایه ای و صادرکننده خدمات به حوزه نفوذ خود بوده اند. بررسی تطبیقی درجه توسعه یافتگی شهرهای منطقه و جایگاه شهرهای میانی نسبت به شهرهای منطقه از نظر شاخص های مورد مطالعه، با روش Topsis نشان می دهد که شهرهای میانی وشهرهای پیرامون آنها به ترتیب جزو شهرهای برخوردار، نیمه برخوردار و محروم منطقه هستند. بنابراین با توجه به نقاط قوت و ضعف کارکرد شهرهای میانی، لازم است به تبعیت از ادامه روند شهرنشینی، سرمایه گذاری ها را به سوی این شهرها هدایت کرد.

تحلیل طیفی، یکی از روش های استخراج و تحلیل نوسان های اقلیمی آشکار و نهان با طول موج های مختلف است. طیف اندازه ای از توزیع واریانس را در امتداد تمامی طول موج های ممکن سری زمانی به دست می دهد. در این مقاله چرخه های دمای سالانه شهر تبریز برای دوره آماری 2005 - 1951 (55 سال)، بر اساس تحلیل طیفی و از روش تحلیل همساز (هارمونیک)ها تخمین زده شد. براین اساس، در ابتدا دوره نگار برآورد و هموار گردید. فاصله اطمینان برای مقدار هموار شده دوره نگار (طیف) برآورد و چرخه های دمایی معنی دار استخراج شد. برپایه یافته های حاصل از این روش، چرخه های 2-6.2 ساله و 5.4 – 5 ساله و نیز یک چرخه غیر سینوسی (روند) در سری زمانی دمای سالانه شهر تبریز قابل مشاهده است. چرخه های مزبور در بسیاری از مطالعات مختلف مشاهده شده و به دوره فعالیت های نوسان های جنوبی – ال نینو (ENSO)، تغییر در فعالیت های خورشیدی و تغییرات مداری گردش عمومی جو نسبت داده شده است. چرخه های حدود 5 ساله نیز بعضا به خطاهای حاصل از روش تهیه طیف منسوب می شوند.

صنعت فرش از دیر باز تا کنون در بین ترکمن ها رونق داشته، اما در طی سال های اخیر دچار رکود محسوسی، بویژه درابعاد کیفی شده است. این اتفاق، نه تنها خسارات مادی بر جای گذاشته، بلکه یکی از زمینه های اصلی ایجاد اشتغال در این منطقه نیز کم رنگ شده است. هدف از این تحقیق، شناخت و تحلیل علل اقتصادی- اجتماعی افت کیفیت فرش ترکمن است، تا با استفاده از نتایج آن، متولیان امر بتوانند با برنامه ریزی موثرتر، از ادامه کاهش کیفیت فرش ترکمن جلوگیری نمایند. تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی بوده و بر اساس روش کتابخانه ای- میدانی انجام گرفته است. تعداد نمونه ها نیز با استفاده از روش نمونه گیری طبقه بندی بر اساس میانگین و فرمول مربوطه،237 مورد برآورد شد. اطلاعات میدانی، از طریق پرسشنامه محقق ساخته جمع آوری شد. متغیر اصلی مورد مطالعه، نحوه آموزش، نوع مشارکت، پایگاه اجتماعی، روابط کار و تولید انتخاب و ارزیابی گردید. نتایج حاصله نشان می دهد، اکثر قریب به اتفاق افراد قالی باف به روش دستمزدی قالی می بافند؛ روشی که عمدتا به کمیت توجه دارد، تا به کیفیت. آموزش مهارت قالی بافی به روش سنتی در این منطقه غالب است. این درحالی است که این روش جوابگوی نیازهای جدید در قلمرو صنعت فرش ترکمن نیست. مشارکت بین قالی بافان اندک است، در حالی که عامل مشارکت در بهبود روابط کار و تولید و در نتیجه، کیفیت فرش اثر مثبت دارد . پایگاه اجتماعی قالی بافان در منطقه نیز بسیار نازل بوده و باعث عدم استقبال نیروهای با استعداد و نخبه و توانمند در این عرصه شده است.

گسل ها، از عناصر مهم تکتونیکی هستند که در مورفوژنز اشکال اولیه ژئومورفولوژیکی هر منطقه موثرند. گسل تبریز، با طول بیش از 600 کیلومتر (از کوه های زنجان- سلطانیه تا کوه های آرارات)، مهمترین گسل شمال غرب ایران است که از بستان آباد تا جنوب غربی مرند به طول 150 کیلومتر در روی عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای به وضوح قابل تشخیص است. آمار و اطلاعات موجود از زمین لرزه ها (منابع تاریخی وداده های اندازه گیری های دستگاهی)، حکایت از رخداد زمین لرزه های شدید متعدد در امتداد و مناطق مجاور این گسل، خصوصا محدوده شهر تبریز دارد. اندازه گیری های کمی، مثل شاخص های تضاریس جبهه کوهستان، شیب طولی رودخانه ها، نسبت عرض دره ها به ارتفاع و نسبت کشیدگی حوضه ها نیز، فعال بودن آن را نشان می دهند. گسل تبریز دارای حرکات عمودی، افقی و در مواردی به شکل همپوشانی بوده، که جدیدترین حرکت آن به صورت افقی و امتداد لغز راستگرد است. مطابق بررسی ها در بخش های مختلف گسل تبریز، پدیده های ژئومرفولوژی متعددی وجود دارد که ناشی از فعالیت های تکتونیکی آن است. بر اثر حرکات عمودی آن، انواع هورست ها (مورو و میشو)، پرتگاه های گسلی (پرتگاه گسلی روستاهای چله خانه و آناخاتون) گرابن ها (دریاچه اورمیه و شمال مورو) روراندگی ها (مورو، ایوند و طسوج) جابه جایی مخروط افکنه ها، از قبیل: کشکسرای، خامنه، کوزه کنان و زنجیره، پادگانه های رودخانه ای، مانند: رودهای کمور چایی، پیر بالا و غیره به وجود آمده است. در اثر حرکات افقی گسل تبریز پشته های مسدود کننده و فشاری، پدیده اسارت آبراهه ها، انحراف آبراهه ها، مئاندر، جابه جایی قنات در نقاط مختلف به وجود آمده است. در مواردی که گسل تبریز دارای همپوشانی فشارشی است، موجب تشکیل ارتفاعات، مثل کوه تک آلتی و در مواردی هم که دارای همپوشانی کششی است، موجب تشکیل گودال ها، مثل تالاب قوری گل، چله خانه بالا و غیره شده است. گسل تبریز، به خاطر ایجاد نقاط ضعیف (له شده) در امتداد خود، به طور غیر مستقیم در تشکیل بعضی پدیده ها، مثل ماگماتیسم دیاپیرهای نمکی، تشکیل انواع چشمه ها، مثل چشمه های معمولی، شور، گرم و تراورتن ساز و تشکیل گل فشان سیوان، موثر است.

این مقاله، به منظوربررسی آرایش فضایی شهرهای استان مازندران و عوامل موثر در آن صورت گرفته است. روش تحقیق ازنوع توصیفی- تحلیلی بوده و برای تجزیه وتحلیل داده ها ازتکنیک های کمی نظیر: شاخص نزدیکترین مجاورت، شاخص پراکندگی در اطراف مرکزمیانه، منحنی لورنز وضریب همبستگی پیرسون و برای نمایش نتایج ازنرم افزارهایی، چون Corel Draw، Spss،Excel استفاده شده است. برخی نتایج حاصله، بیانگرآن است که علی رغم توزیع نسبتا یکنواخت بارش، خاک مرغوب ودمای مناسب، بویژه در بخش جلگه ای استان، توزیع جغرافیایی شهرها ازحالت یکنواخت تبعیت نکرده ودارای حالت خوشه ای است که در این مساله غیر از عوامل طبیعی، برخی عوامل انسانی، نظیر: جاده های ترانزیتی و سیاست های محرومیت زدایی نقش مهمی داشته اند. از51 شهراستان در سال 85، (طی محاسباتی جداگانه ازپارامترهای مختلف) 3.82 درصددربخش جلگه ای، 8.56 درصد در امتداد جاده های ترانزیتی، 3.31 درصددرساحل دریا و01.49 درصد درامتداد رودخانه های استان استقراریافته بودند.

فرآیند های تکتونیکی، از مهمترین عوامل ایجاد ناهمواری ها به شمار می آید و شکل گیری ارتفاعات از نتایج این نیروی درون خواست است، اما نکته قابل توجه، تاثیراتی است که حرکات تکتونیکی طی برآمدگی (uplifting) بر سازو کار فرایندهای فرسایشی دارند. بر این اساس، هیچ گاه حضور دو نیروی درون خواست (تکتونیک) و فرآیند های بیرونی (اقلیمی)، به صورت انتزاعی و جدای از یکدیگر در صحنه طبیعت عمل نکرده، بلکه در طول زمان همواره برآیند و رابطه تعاملی میان این دو نیرو شکل دهنده سیمای ظاهری زمین بوده است (ویپل وهمکاران، 2006). همگرایی صفحه عربی و ایران مرکزی در حاشیه صفحه عربی باعث ایجاد کمربند چین خورده زاگرس و جلگه بین النهرین (مزو پوتامیای خلیج فارس) و ادامه حرکت صفحه عربی منجر به چین خوردگی بیشتر در حاشیه این صفحه و در نتیجه جابه جایی خط القعر منطقه (جلگه بین النهرین و خلیج فارس) در جهت جنوب غرب شده است. به عبارتی دیگر، برخورد قاره ای در حاشیه صفحه عربی باعٍث چین خوردگی لیتوسفریک و ایجاد چین های با دامنه کوتاه و طول موج های بلند و انتشار آنها در جهت مزبور است. در یک مدل ساده، اگر کل کمربند چین خورده زاگرس را قله یک ابر موج و خط القعر منطقه را نقطه فرود آن بدانیم، آنچه بعد از برخورد دو قاره در شرف تکوین بوده، حرکت بسیار تدریجی ابرموج مزبور در جهت جنوب غرب است. روان بودن موج مزبور مهمترین ویژگی آن بوده که باعث تغییر فرآیند ها و فورم های موجود در ناحیه شده است.بررسی ساختار های تکتونیکی، از قبیل دگر شیبی ها و توالی سنی رخساره ها و تشکیلات رسوبی در مقطع عمود بر ناحیه چین خورده زاگرس، گواه آن بوده که حوضه رسوبگذاری خلیج فارس طی چند میلیون سال گذشته، مهاجرتی تدریجی در جهت جنوب غرب داشته است. در این مقاله سعی شده تا بر اساس دیدگاه های تکتونیکی و مشاهدات میدانی و در قالب برهان قیاس و با کمک گرفتن از نقشه های توپوگرافی و زمین شناسی، همین طور مدل ارتفاعی رقومی × زاگرس چین خورده، جلگه خوزستان و بررسی های میدانی اقدام به تحلیل این موج روان و تاثیر آن بر فرایندهای غالب در پهنه جلگه خوزستان گردد. برای نیل به این هدف، ابتدا به بررسی شواهد جابه جایی خط القعر منطقه و سپس اندازه گیری شاخص های تکتونیک جنبا در حد فاصل کوهستان و جلگه و در نهایت، بررسی واکنش های شبکه زهکشی جلگه خوزستان نسبت به موج روان و در نهایت، ارایه یک مدل دینامیکی از تحولات زاگرس چین خورده شده است. آنچه از این رهگذر حاصل شده و تظاهرات این مدل دینامیکی را می توان بدین صورت بیان داشت که: 1- آنچه در شمال جلگه خوزستان در شرف وقوع است را می توان به صورت مراحل اولیه الگوی تحول ساختاری برای زاگرس چین خورده در نظر گرفت؛ 2- تحرک پذیری و جابه جایی های مکرر رودخانه و وجود پهنه های وسیع فرسایش خندقی در جلگه خوزستان، بخصوص در بخش شمالی ناشی از عملکرد موج مزبور در غالب تکتونیک جنبا در این منطقه است.

پارک ها و فضاهای سبز، علاوه بر زیباسازی چشم انداز شهری، در حفظ سلامت انسان ها تاثیر فراوانی دارند. تنگناهای زندگی شهری، متاثر از محیطی هستند که عناصر مصنوعی و حرکات آن، با آهنگ های بیولوژیک بیگانه بوده، عکس العمل هایی به صورت اضطراب و احساس ناامنی در شهروندان ایجاد می کنند. مردمی که به طور روزافزون مجبورند در فضاهای مکانیزه و محدود زندگی کنند، بیش از پیش به استراحت در محیطی طبیعی نیاز پیدا می کنند. به همین علت، طراحی و احداث پارک ها و فضاهای سبز شهری، اهمیت زیادی دارد که باید به گونه ای مناسب و با کیفیت بالا انجام شود.شریان مهم و طبیعی رودخانه زاینده رود در شهر اصفهان، زمینه ای عالی برای ایجاد پارک هایی با چشم انداز زیبا فراهم ساخته است که همواره شهروندان بسیاری، اوقات فراغت خود را در آنها می گذرانند. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی شاخص های مهم پارک های حاشیه ی زاینده رود از دیدگاه گردشگران شهری است که توجه به آنها در طراحی سایر پارک ها و فضاهای سبز، بدون شک، در جلب رضایت خاطر شهروندان و گردشگران، موثر خواهد بود. روش تحقیق، مطابق با روش تحقیق علمی است که مراحل آن عبارت است از: تعریف مساله، تدوین فرضیه، گردآوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل اطلاعات و نتیجه گیری. فرضیه تحقیق بدین شرح است: «به نظر می رسد چگونگی ارزیابی مراجعه کنندگان به پارک های حاشیه زاینده رود در خصوص شاخص-های ایمنی، امنیت، تسهیلات رفاهی، روشنایی و امکانات بهداشتی، در میزان مراجعه و مدت زمان ماندگاری در این پارک ها موثر است.» جامعه آماری تحقیق را مراجعه-کنندگان پارک های حاشیه زاینده رود تشکیل می دهند که از میان آنها 100 خانواده یا فرد، حجم نمونه را تشکیل می دهند. برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز از هر دو روش کتابخانه ای و میدانی (مصاحبه و پرسشنامه) استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده ها با روش آمار استنباطی و استفاده از نرم افزارهای Excel و Spss صورت گرفته است. برای این منظور، از مدل رگرسیون خطی چندمتغیره استفاده شده است که درآن، مدت زمان مراجعه و اقامت در پارک، متغیر وابسته، و معیارهای ایمنی، امنیت، تسهیلات رفاهی، روشنایی و امکانات بهداشتی، متغیرهای مستقل هستند. تحلیل های انجام گرفته پیرامون شاخص های موثر در مدت زمان ماندگاری پارک های حاشیه زاینده رود (ایمنی، امنیت، تسهیلات رفاهی، روشنایی، امکانات بهداشتی)، بر همبستگی و ارتباط مستقیم این شاخص ها با مدت زمان ماندگاری دلالت می کند (R2=0.824) و بدین ترتیب، فرضیه تحقیق تایید می گردد. این امر، ضرورت توجه بیشتر در ارتقای کیفی و کمی شاخص های مذکور را می نمایاند. شایان ذکر است شاخص ایمنی با 51 درصد، پایین-ترین و امنیت با 79 درصد، بالاترین میزان رضایتمندی شهروندان را به خود اختصاص داده است.