پژوهشنامه خراسان بزرگ
سال:1395 | دوره:7 | شماره:24 |تعداد مقالات:7

پرثوه در دوران باستان از جمله ایالاتی است که به سبب موقعیت مهم جغرافیایی و برخی عوامل دیگر، به عنوان قومی غالب احیاگر حکومت ایرانیان شدند. بر این اساس پژوهش حاضر بر آن است دریابد که نام این قوم غالب و ایالت پرثوه، از چه روزگاری در تاریخ نمودار شده و چه منطقه ای را تحت پوشش قرار می داده است؟ همچنین این که آیا می توان این ایالت را در حوزه قدرت و قلمرو مادها و هخامنشیان دانست؟ در این صورت از لحاظ سیاسی- نظامی و حتی اقتصادی چه جایگاه و حتی گستره ای را برای این ساتراپی در بین دیگر ایالات ماد و هخامنشی می توان قائل بود؟ بدین سان با بررسی منابع مادی و غیرمادی و با رویکردی توصیفی-تحلیلی یافته های پژوهش حاکی از آن است که در روزگار ماد پرثوه ابتدا به عنوان مرز شرقی ماد بزرگ مطرح شده و با قدرت گیری مادها تحت سلطه این حکومت قرار گرفت. همچنین با توجه به اهمیت قوم داهه که در نخستین کتیبه های هخامنشی بدان ها اشاره شده می توان گفت؛ قوم مذکور با استقرار در هم جواری ایالت ورکانا موجب پیوند سرزمینی پرثوه با ایالت ورکانا/هیرکانیا شده و در روزگار هخامنشی ادغام و ذیل یک ساتراپی قرار گرفتند؛ بنابراین به دلیل ویژگی جنگاوری پارت ها و به سبب قرار گرفتن در مسیر راه های مهم تجاری و استراتژیکی هم از لحاظ نیروی نظامی و هم موقعیت جغرافیایی و اقتصادی پرثوه از جایگاه و موقعیت بسیار مطلوبی برخوردار بوده است به گونه ای که در زمره مهم ترین متحدین مادها و در اکثر موارد در مرتبه سوم از فهرست ساتراپ های هخامنشی قرار داشته است.

پرداختن به جغرافیای نواحی، یکی از جریان های مورد نظر تاریخ نگاران از قرن 3ق. به بعد محسوب می گردد. دراین بین خراسان و به ویژه هرات به دلیل برخورداری از شرایط طبیعی منحصربه فرد نسبت به سایر شهرهای ایران و نیز انتخاب به عنوان دارالسلطنه در عصر تیموری از سوی شاهرخ و جانشینانش، از جمله مناطق مورد توجه بود. در جریانی هم سو با مورخان، از جمله موضوعاتی که در سنت نگارگری ایران از قرن 5ق. آغاز و در عصر تیموری ب ه-نقطه اوج خود رسید، تاکید بر عناصر طبیعت (ناتورالیسم)، اما تا حد زیادی فارغ از واقعیت گرایی (رئالیسم) بود. در این بین تنها تعداد اندکی از نگارگران با نگاهی واقع گرایانه به خلق آثاری پرداختند، که کمال الدین بهزاد را می توان نمونه بارز آن دانست. هدف این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی پاسخ به این پرسش می باشد که شرایط اقلیمی همچون آب وهوا، پوشش گیاهی و سایر عوامل که در مجموع محیط طبیعی ممتازی را برای هرات ایجاد می کرد تا چه میزان تاثیرگذار بر آثار بهزاد بود؟ هر چند تاکنون پژوهش هایی بسیار اندک در راستای پاسخ به این پرسش صورت گرفته است، یافته حاکی از آن می باشد با بررسی گزاره های تاریخی توصیفات بیان شده از هرات عصر تیموری، نمی توان صرفا نگاره های بهزاد را متاثر از کشف و شهود روحانی و مفاهیم عرفانی دانست و ویژگی های طبیعی هرات را در این دو منبع صرفا غلوآمیز (روایات) و نمادگرایانه (نگاره ها) بیان کرد.

در تاریخ باستان، خراسان قسمتی بسیار مهم از حوزه تمدنی ایران به شمار می آید. دولت هایی که در ایران حاکمیت و محدوده جغرافیایی ایران تا سیحون را در نظر داشتند، تمام تلاش خود را در تثبیت مرزها در این حدود انجام می دادند. تلاش هایی که گاه به ناکامی منجر می شد، اما هیچ گاه آرمان حفظ این حدود فراموش نمی گردید. درست به همین دلیل مرزهای جغرافیایی خراسان، به خصوص در سیحون و جیحون کم کم به صورت مرزهای هویتی، فرهنگی و حتی آرمانی در می آید. آرمانی که دفاع یکپارچه و هماهنگی را در مرزهای سیحون مدنظر قرار می داد و جهان آباد و منظم شده را در برابر هجوم پی در پی نیروهای ویرانگر صحراگردان حفظ می کرد. خراسان، جمعیت و فرهنگ آن در گستره تاریخ می خواست همان نقشی را بر عهده گیرد که چینی ها با ساختن دیواری از سنگ و آجر به درازای چند هزار کیلومتر انجام داده بودند. این طرح یکپارچه که از مرز، نژاد و فرهنگ در ایران باستان برای دفاع از مرزهای خراسان تصور می شد، پس از حمله اعراب شکل جدیدی به خود گرفت. ورود اسلام به ایران از جنبه های مختلف، تحولی مثبت در تاریخ ایران می باشد اما در محدوده مورد بحث این مقاله، می توان تاثیراتی دوگانه از ورود اسلام دریافت. توسعه جهان اسلام در فراسوی جیحون و سند، خراسان را از موقعیت مرزی درجه اول دور ساخته بود. این بار مرزهای خراسان در حال پیشروی در آن سوی سیحون نبود بلکه کوچروان در حال تصرف مرزهای خراسان بودند. در واقع پس از اسلام، خراسان نه مرزهای جغرافیایی باستانی خود را داشت و نه مرزهای جغرافیایی جهان اسلام را بلکه به عنوان ولایتی در داخل تغییر موقعیت داده بود. در این مقاله، پژوهشگر کوشیده، از کلیت یک روایت، برداشتی ارائه نماید که صرفا ناظر به دوره مورد بحث نیست بلکه از کلیت یک متنی یا چند قسمتی، یک استنباط کلی صورت گرفته و اجزاء یک متن آن هم به صورت کامل مبنای استنباط نبوده است. ازاین رو سیر کلی از زمان های قبل از ورود اسلام به ایران مبتنی بر آنچه که از اساطیر باقی مانده تا زمان های بعد از موضوع و منابع آن ها مطالعه گردیده است و در نتیجه تصویری یکپارچه از روندی را نشان می دهد.

قهستان معرب کهستان و مخفف کوهستان است و شامل مناطقی چون قاین، ترشیز، خواف، باخرز، گناباد، طبس گیلکی، طبس عناب (مسینان)، باخرز، خوسف، زام و زاوه بود. در واقع بخش اصلی آن را خراسان جنوبی و شهرهایی از خراسان رضوی، یزد و اصفهان کنونی تشکیل می دادند و کرسی این ایالت قاین بود. این منطقه گرچه در ساختار سیاسی و اداری بخشی از خراسان بزرگ بوده است، اما از آن تحت نام واحد جغرافیایی مستقل و متمایزی یاد شده است. قهستان به دلیل بافت طبیعی، موقعیت مهم جغرافیایی (قرار گرفتن در موقعیت تلاقی شاهراه شرق به غرب و شمال به جنوب)، گستردگی و حضور گروه های نژادی و مذهبی گوناگون از دیرباز مورد توجه بوده است. قهستان در آغاز دوره ی اسلامی به عنوان دروازه ی خراسان و گلوگاهی مهم برای کنترل ایالات خراسان، سیستان و کرمان به شمار می رفت و به همین جهت مورد توجه مورخان و جغرافی دانان اسلامی بوده و گزارشات مفصلی از اوضاع این منطقه از جمله درباره معماری و عناصر آن ارائه نموده اند. این پژوهش در پی ترسیم تصویری کلی از معماری این منطقه در سده های سوم تا پنجم هجری بر پایه ی متون تاریخی و جغرافیایی است که به ویژگی ها و عناصر مختلف آن (مکان و موقعیت، فضای داخلی و خارجی، کاربرد بنا، نوع مصالح و معرفی شماری از آثار معماری این منطقه) پرداخته خواهد شد. در واقع این پژوهش تلاشی است برای پاسخگویی به این پرسش مهم که، نقش و جایگاه معماری در منطقه ی قهستان از قرن سوم تا قرن پنجم هجری بر اساس منابع تاریخی چگونه بوده است؟ پژوهش پیش رو به روش توصیفی- تحلیلی و براساس منابع کتابخانه ای صورت گرفته است.

بلشویک ها پس از پیروزی در انقلاب اکتبر 1917م در روسیه، جانشین تزارها شدند و اداره قلمرو تحت حاکمیت آن ها، از جمله آسیای مرکزی، را بر عهده گرفتند. جانشینان کمونیست تزارها، خیلی زود، مبارزه ای همه جانبه را علیه دین و فرهنگ اسلامی آسیای مرکزی آغاز کردند و هویت اسلامی مردم این منطقه را با ابزارهای گوناگون هدف قرار دادند. چرایی و چگونگی اسلام ستیزی بلشویک ها سوال اصلی این مقاله است که نگارنده، با روش توصیفی-تحلیلی، در پی بررسی و تبیین آن می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد کشتار مسلمانان، تخریب و تعطیلی مساجد و مدارس دینی، مقابله با فعالیت های مبلغان مذهبی، توقف چاپ کتب دینی به ویژه قرآن، تبدیل خط و الفبای عربی و فارسی به روسی، لغو حجاب، مصادره اوقاف و منحل کردن دادگاه های شرعی از جمله اقدامات ضد اسلامی بلشویک ها در دوران هفتاد ساله سلطه خود بر آسیای مرکزی است. ولی با وجود همه تلاش ها و تبلیغات ضد اسلامی شان، در حذف اسلام از زندگی مردم آسیای مرکزی چندان موفق نبوده اند و مسلمانان این منطقه، با برپایی جنبش هایی نظیر «باسماچی» و حفظ هویت دینی و ملی خود در قالب اسلام غیررسمی، مقاومتی ستودنی در برابر بلشویک ها از خود به یادگار گذاشتند.

مساله نابرابری در بسیاری از کشورها چالشی اساسی در مسیر توسعه می باشد، به ویژه برای آن دسته از کشورها که قلمرو حاکمیت آن ها مناطق جغرافیایی وسیعی را شامل می شود. این نابرابری ها، تهدیدی جدی برای حصول توسعه متعادل و متوازن مناطق است و دستیابی به وحدت و یکپارچگی ملی را دشوار می کند. از طرفی سازمان فضایی متعادل در شهرها، نوعی از پایداری شهری است. این پایداری زمانی محقق خواهد شد که هماهنگی و سازگاری منطقی بین مناطق و نواحی شهر و توزیع عادلانه امکانات و خدمات در شهرها به وجود آید. بدین منظور و با توجه به اهمیت موضوع تحقیق، پژوهش حاضر با هدف بررسی سازماندهی سیاسی فضا بر پراکنش فضایی نابرابری های ناحیه ای در سه استان خراسان شمالی، رضوی و جنوبی انجام گرفته است. روش پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی می باشد، و جمع آوری داده ها بر اساس سالنامه و آمارهای موجود از سازمان های مربوطه اخذ شده است و شاخص های مورد بررسی شامل 30 متغیر در بخش های بهداشتی- درمانی، فرهنگی، اقتصادی، آموزشی و زیرساختی می باشد، که جهت رتبه بندی از تکنیک های چند معیاره کوپراس به سطح بندی فضایی شهرستان های استان های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی اقدام شده است. نتایج پژوهش حاکی از شکاف ملموس نابرابری از لحاظ سهم شاخص های توسعه پایدار در سطح شهرستان های استان های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی می باشد که شاخص های مورد بررسی و رتبه بندی آن ها خود گویای این مطلب می باشد.

در بحبوحه ی حملات مغول به خراسان بسیاری از آبادی های آن ویران گردید. پس از تسلط مغولان بر خراسان در تحت حمایت و تشویق خاندان های دیوان سالار خراسانی از جمله خاندان جوینی و فریومدی بسیاری از این ویرانی ها بازسازی شد. نتیجه ی این بازسازی ها ظهور شهرهایی نو با هویت جدید در عرصه ی خراسان از جمله در ولایت باخرز بود. بنابراین بررسی این تحول و دگرگونی که در حیات اجتماعی خراسان در ولایت باخرز روی داد و نیز زندگی نامه زین الدین ابوبکر تایبادی که در بستر جغرافیایی و تاریخی چنین تحول و دگرگونی ظهور نمود با روش توصیفی و تحلیلی و با تاکید بر منابع اصلی و فرهنگ شفاهی خراسان هدف اصلی این پژوهش می باشد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سوالات است: هویتی به نام تایباد چگونه در عرصه ی جغرافیایی باخرز خراسان شکل گرفت؟ مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی چه نقشی در حیات اجتماعی و سیاسی خراسان در عهد ایلخانان و فترت بین آن ها و تیموریان داشته است؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که شهر تایباد بر روی ویرانه های آبادی «توی» در ولایت باخرز در عهد مغول و ایلخانی ایجاد شد و در مقابل توی خراب به توی آباد و به تدریج تایباد و تایباد مسمی گردید. زین الدین ابوبکر تایبادی از جمله نخبگانی علمی و عرفانی خراسان بود که نقش مهمی در حیات اجتماعی باخرز و به تبع آن خراسان در عرصه سیاست و فرهنگ ایفا نمود. در اندیشه ی سیاسی و سیرت عملی تایبادی امر به معروف و نهی از منکر و توصیه به عدالت نقش محوری داشت که در قالب نصیحت ملوک و امرا نمود یافته است. وی حلقه ی اتصال و وحدت تمامی جریانات مذهبی و صوفیه ی خراسان در زمانه اش بوده است.