مطالعات تاریخ انتظامی
سال:1403 | دوره:11 | شماره:41 |تعداد مقالات:6

حسینقلی خان، ایلخان بختیاری در عصرناصری با کاربست شیوه های گوناگون سیاسی، انتظامی و قضایی، سعی در تأمین امنیت مناطق بختیاری نشین و به تبع آن کسب مشروعیت برای خویش داشت. او با تعامل مناسب با کارگزاران حکومت، موقعیت ایل خود از مقام تهدید علیه حکومت مستقر را به عنصری مفید و اثرگذار ارتقا بخشید. برچیدن بساط راهزنی، تأمین امنیت راه ها و ایجاد سازوکار قضایی ساده برای حفظ امنیت موجود از دیگر اقدامات مؤثر وی در تأمین امنیت اجتماعی بود. در این جهت، نوشتار حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و طرح این پرسش که: اقدامات امنیت بخش حسینقلی خان بختیاری در مناطق بختیاری نشین در تکوین مشروعیت سیاسی و شکل گیری اقتدار وی در نظرگاه حکومت مرکزی، مردم و طوایف بختیاری چه تأثیری داشت؟ انتظام و انسجام منطقه را در پرتو اقدامات امنیت بخش وی تبیین و تحلیل می نماید. حاصل تحقیق نشان می دهد، شخصیت مذکور که به شیوه سنتی به مقام خانی رسیده بود در پرتو حسن تعامل سازنده با مرکز، نخست به مقام ناظمی بختیاری و سپس ایلخانی کل طوایف بختیاری منصوب شد. وی ضمن کسب وجاهت و مشروعیت سیاسی، ساختار قدرت ایل را نهادینه کرد و شرایط متفاوتی را در تاریخ معاصر ایل بختیاری رقم زد.  

در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1264-1313 ق) هم زمان با گشایش مدرسه دارالفنون، شمار زیادی از مستشاران نظامی اروپایی به ایران آمدند و در کنار فعالیت های نظامی، به تدریس در دارالفنون مشغول شدند. حضور پررنگ نظامیان غربی در ایران و علاقه وافر دولتمردان ایرانی به انجام اصلاحات ساختاری و پیاده سازی تفکرات نوین غربی در جامعه سنتی قاجار موجب شد تا حکومت ایران به فکر بهره گیری از ظرفیت ها و توانمندی های آنان و تغییر در ساختار نظامی و امنیتی کشور بیفتد؛ ازاین رو نگارش و یا ترجمه کتاب های نظامی جدید در دستور کار حکومت قرار گرفت. الکساندر بهلر، معلم فرانسوی هندسه و مشق نظام، یکی از افراد کوشا در این زمینه بود و آثار زیادی در زمینه های نظامی و انتظامی به نگارش درآورد که هیچ کدام تا به امروز تصحیح و منتشر نشده اند. مقاله حاضر می کوشد تا با به کارگیری روش توصیفی-تحلیلی به دنبال پاسخ گویی به این سؤال باشد که رسائل نظامی الکساندر بهلر از نظر شکلی و محتوایی در چه وضعیتی بوده و ناظر به کدامین حوزه های نظامی، انتظامی و امنیتی هستند. یافته های پژوهش نشان از آن دارد که وی در آثار خود با تکیه بر حمایت های شاه و دولت مردان ایرانی و بهره گیری از دانش نظامی و فنی خویش، انجام اصلاحات ساختاری در حوزه های مختلف نظامی و انتظامی همچون: آموزش سربازان، روش های تهاجمی نوین، تقویت ساختار تدافعی و تأمین امنیت شهری را موردتوجه قرار داده است.

مسائلی که پس از پیروزی مشروطه خواهان و فتح تهران روی داد بر دامنه ناامنی و هرج ومرج در کشور افزود. مشروطه خواهان در دولت جدید دریافتند که بدون وجود نظمیه ای کارآمد و سازمان دهی شده، قادر به ایجاد نظم و امنیت در کشور نخواهند بود. با توجه به ناامنی برپاشده در کشور اولیاء دولت به فکر جلب مستشاران خارجی از ممالک غربی افتادند. با تصویب مجلس عده ای از نظامیان سوئدی از طرف دولت به ایران دعوت شده و اداره نظمیه را در دست گرفتند. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی و بر پایه مطالعات اسنادی درصدد است که با ارائه شناختی روشمند از تشکیلات نظمیه در دوره حضور سوئدی ها، اقدامات این افسران خارجی را مورد ارزیابی و در پایان نیز سرنوشت این افسران سوئدی را مورد بررسی قرار دهد. در این راستا سؤال اصلی این پژوهش عبارت است از اینکه سوئدی ها در دوره ریاست خود بر نظمیه چه اقداماتی انجام دادند و چه تأثیری داشتند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد سوئدی ها در زمان حضورشان در نظمیه که تقریباً 10 سال به طول انجامید توانستند با بهره گیری از تجربیات نظامی و اصول انتظامی و پلیسی عموماً غربی، تغییرات مهم و کاربردی در تشکیلات نظمیه به وجود آورند. این اقدامات باعث شد تشکیلات نظمیه تا حدود بسیار زیادی از لحاظ تشکل و ساختار تغییر نماید و امنیت نسبی در شهرهای بزرگ ایجاد شود. با ظهور رضاخان، وی که نمی توانست وجود افسران سوئدی قانون گرا را در ساختار قدرت داخلی کشور تحمل نماید، به بهانه های مختلف مقدمات اخراج این افسران را از نظمیه فراهم نمود.

از جمله مناصب صدر دربار شاهنشاهی ساسانی، منصب هزاربِد بود. هزاربِد نه تنها فرمانده هنگ نگهبانان پادشاه به شمار می آمد، بلکه گاهی با حفظ سِمت و در کسوت فرمانده کل نظامیان، نقش اساسی در پاسداری از قلمرو شاهنشاهی ساسانی و تأمین نظم و امنیت داشت. با توجه به آنکه در برهه ای از تاریخ ساسانیان، وزرگ فرمَدار را با لقب هزاربِد خوانده اند، برخی از محققین بر این باورند که در سال های نخستین عصر ساسانی، هزاربِد لقب وزرگ فرمدار بوده و به منصبی غیرنظامی تبدیل شده است. درحالی که این باور مغایر با برخی گزارش های برجای مانده تاریخی و شواهد باستان شناختی است. ازاین رو، هدف نوشتار حاضر، پاسخ به این سؤال است که آیا در عصر ساسانی منصب هزاربِد، به منصبی غیر نظامی تبدیل شد؟ در این پژوهش که به روش تاریخی و با به کارگیری منابع کتابخانه ای و شواهد باستان شناختی انجام شده، نقش منصب هزاربِد در تحولات سیاسی و نظامی- امنیتی عصر ساسانی، مورد واکاوی قرار گرفته است. یافته های پژوهش حاضر، نشان می دهد که در سال های آغازین عصر ساسانی، هزاربِد منصبی صرفاً نظامی بوده و در سال های میانی، اقتدار لشکری و کشوری را توأمان داشته است. هزاربِد در دوره پایانی عصر ساسانی نیز، با حفظ سِمت، در کسوت فرمانده کل سپاه یا ایران سپاهبذ، ضمن پاسداری از قلمرو غربی شاهنشاهی ساسانی، نقش مهمی را در تأمین نظم و امنیت کشور ایفا می کرده است.

ایجاد انتظام و در پی آن برقراری امنیت از مهم ترین کارکردهای هر حکومت یا نظام سیاسی است و با توجه به اینکه در هر نظام سیاسی، ایجاد نظم و برقراری امنیت با موضوع تداوم قدرت و سلطه حکمرانان ارتباط دارد، پس می توان گفت وجود نظم و امنیت در اشکال مختلف کاملاً در ارتباط مستقیم با نحوه و کیفیت حکومت حاکمان است. بر همین اساس در فرهنگ سیاسی ایران باستان، بهبود کیفیت فرمانروایی شاهنشاهان و یا عمل به خویشکاری بر اساس فره ایزدی، بخشی از خلأ های امنیتی و انتظامی جامعه را که منجر به زوال حکومت و سقوط پادشاهی می شده را از میان برمی داشته است. کتاب عهد اردشیر حاوی اندرزهای اردشیر، مؤسس سلسله ساسانی، خطاب به جانشینان خویش و برآمده از اندیشه سیاسی ایرانیان باستان است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ گویی بدین پرسش است که اردشیر در اندرزنامه خویش در راستای ایجاد انتظام و امنیت در جامعه، در حوزه حکمرانیِ شهریاران چه راهبردهایی را توصیه می کند؟ و هدف اردشیر از ارائه این راهبردها چیست؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که اردشیر با در نظر گرفتن اصول حاکم بر ایدئولوژی حکومت ساسانیان، بایدها و نبایدهای شهریاری را در حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ارائه می دهد. می توان گفت هدف کوتاه مدت اردشیر از بیان این راهکارها، بهبود کیفیت حکمرانی برای شاهان پس از خود، ایجاد نظم و حفظ امنیت هم در بعد داخلی و هم خارجی و هدف بلندمدت وی، حفظ و بقای حکومت یا نظام سیاسی بوده است. 

خلعت به هر نوع تقدیمی اطلاق می شود که از سوی مقام بالاتر به مقامی پایین دست اعطا گردد. با روی کار آمدن صفویان این سنت اهمیت بیشتری پیدا کرد؛ به گونه ای که خلعت و خلعت بخشی به جزئی جدایی ناپذیر در روابط و مناسبات درون حکومتی تبدیل شد. این امر در روند شکل گیری و تثبیت حکومت صفوی و در مواجهه با مخالفان و برقراری نظم و امنیت و تمرکزگرایی در کشور تأثیرگذار بود. از این منظر پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخ گویی به مسئله میزان و کیفیت تأثیرگذاری خلعت و خلعت بخشی در مناسبات سیاسی-امنیتی درونی حکومت صفوی است. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که خلعت و خلعت بخشی از مهم ترین ابزارهای حاکمان صفوی برای تثبیت موقعیتشان در قبال مواردی همچون کنترل شورشگران و اقناع آنان پس از شکست بود و از این حربه برای تثبیت اعطای منصب، انتقام گیری های سیاسی، پاداش خوش خدمتی در مواجهه با دشمنان و نمایش قدرت در بین سطوح مختلف، استفاده می کردند.